Ealáhahkii. Ealáhatdorvu, ássama doarjja ja dikšundoarjja Oanehaččat ja čielgasit

Átírás

1 Ealáhahkii Ealáhatdorvu, ássama doarjja ja dikšundoarjja Oanehaččat ja čielgasit

2 Sisdoallu Ealáhahkii 1 Makkár ealáhaga sáhtát oažžut? 2 Bargoealáhat 3 Kela ealáhagat 3 Álbmotealáhat 3 Dáhkádusealáhat 4 Boarrásiidealáhat 5 Bargonávccahisvuođaealáhat 6 Eará doarjagat ealáhatoažžui 8 Mánnábajádus 8 Ealáhatoažžu ássandoarjja 8 Ealáhatoažžu dikšundoarjja 9 Soahtelassi ja badjelmearálaš soahtelassi 9 Bearašealáhat 10 Leaskkaidealáhat 10 Mánáidealáhat 10 Ohcan ja máksin 11 Almmut nuppástusain 13 Máksinbeaivvit 14 Ovdamearkkat ealáhatolbmo boađuin 15 Kela bálvala 16 Oktavuođadieđut 17

3 Ealáhahkii Dán gihppagis muitaluvvo ealáhagain ja eará ovdduin, maid Kela máksá ealáhatoažžuide. Kela ii mávsse lahkage buot ealáhagaid. Ovdamearkka dihte barggus čoggon bargoealáhaga mákset bargoealáhatlágádusat. Juos bargoealáhat báhcá smávisin dahje dat ii leat olláge, de Kela máksá álbmotealáhaga ja dasa lassin dáhkádusealáhaga. Daid sáhtát oažžut 65-jahkásažžan dahje juo ovdal dan, juos don leat leamaš guhká bargonávccaheapmin. Bargonávccahisvuohta mearkkaša dan, ahte it nagat bargat dahje studeret buohcuvuođa dahje lámisvuođa geažil. Kela ealáhatdorvui gullá maid bearašealáhat, go beallelaš dahje máná vánhen lea jápmán. Kela sáhttá máksit ealáhatolbmui earáge ruđalaš doarjaga. Dákkár doarjagat leat omd. dikšundoarjja ja ássandoarjja. Kela doarjagiid vuođuštusat leat meroštallojuvvon lágas. Doarjaga oažžumii váikkuhit ohcci eallindilli ja doarjaga dárbu, mat sáhttet leat hui iešguđetláganat. Danin maiddái doarjagiid sturrodat molsašuddá. Dán gihppagis muitaluvvojit ealáhagaid ja ealáhatoažžuid doarjagiid váldoáššit jagis. Danin mielde eai leat buot dárkilis dieđut doarjagiin. Buot ealáhagaid ja doarjagiid mearit ja boahtoráját leat bruttomearit, main vearut eai leat geahpeduvvon. Gihppagis geavahuvvon oanádus e/mb mearkkaša euro mánotbajis. Juos háliidat diehtit Kela ealáhagaid dárkkes meriid ja boahtorájáid, de sáhtát bivdit Kelas dán gihppaga nummirčuvvosa dahje čálihit dan neahtas. Sáhtát oažžut Kela ealáhagaid ja doarjagiid, juos gulat Suoma sosiáladorvvu ollái. Dasa gullet dábálaččat buohkat, geat ásset Suomas fásta. Maiddái Suomas ássan dahje bargan olbmot sáhttet oažžut ealáhaga Suomas. Jeara bálvalannummiris (suomagillii) vu be diibmu

4 Makkár ealáhaga sáhtát oažžut? Go leat báhcimin ealáhahkii, de váldde čielgasa, mat ealáhagat gullet dutnje. Dábálaččat sáhtát ohcat sihke bargoealáhagaid ja álbmotealáhaga seamma ohcanskoviin. Kelas oaččut lassidieđuid. Kela boarrásiid- ja dáhkádusealáhaga sáhtat ohcat maiddái telefona bokte dahje go finat Kela doaimmahagas. Jeara bálvalannummiris vu be diibmu 8 18 Makkár ealáhaga ja man agis? Boarrásiidealáhahkii olbmot báhcet dábálaččat jahkásažžan Bargonávccahisvuođaealáhaga oaččut ovdal boarrásiidealáhaga, juos it nagat bargat dahje studeret. Dat álgá dábálaččat easkka guhkes buohcama maŋŋá. Ealáhatolbmuide vuoládusat Go leat báhcán ealáhahkii, de sáhtát oažžut ealáhatvuoládusaid. Ealáhatolmmoš sáhttá oažžut vuoládusa junámátkkiin, bussemátkkiin ja girdinmátkkiin Suomas. Muhtun gávpogiin vuoládusa oažžu báikkálašjohtalusa bileahtain. Vuoládusa sáhttá oažžut maiddái sisabeassanmávssuin ovdamearkka dihte gieldda valáštallanbáikkiide ja máŋggaide dáhpáhusaide. 65 jagi deavdán oažžu ealáhatvuoládusaid, go son čájeha iežas persovdnaduođaštusa. Nuorat ealáhatolmmoš sáhttá oažžut vuoládusaid, go son čájeha iežas persovdnaduođaštusa ja bargoealáhatgoartta. Juos dus ii leat bargoealáhat, ja leat vuollel 65-jahkasaš de oaččut Kelas álbmotealáhatolbmo koartta (govva vuolde). Dáid ealáhagaid sáhtát oažžut sihke bargoealáhahkan ja maid Kela ealáhahkan. Kela ealáhagaid birra muitaluvvo dárkileappot dán gihppagis. Dasa lassin leat guokte ealáhaga, maid Kela ii mávsse. Dat leat oassebargonávccahisvuođaealáhat ja oasseáigeealáhat. Daid birra sáhtát jearrat bargoealáhatlágádusas dahje Kelas. 2

5 Bargoealáhat Váldooassi ealáhagain leat bargoealáhagat. Bargoealáhat dinejuvvo iežas bálkábargguin. Fitnodatdoalli bargoealáhat lea fitnodatdoalliealáhat. Bargoealáhagaid dikšot bargoealáhatlágádusat, mat leat máŋggat. Don ja du bargoaddi leahppi máksán jagiid áigge bargoealáhatmávssuid. Du ealáhaga sturrodat lea das gitta, man guhká leat leamaš bargoeallimis ja man ollu leat dinen. Priváhta fitnodatdoalli lea máksán ealáhatmávssuid ealáhatfitnodahkii, man son ieš lea válljen. Eanadoallofitnodatolmmoš lea máksán ealáhatmávssuid iežas ealáhatlágádussii, Melai. Bargoealáhagain oažžu dieđuid interneahtas ( ), iežat bargoealáhatlágádusas dahje Ealáhatdorvoguovddážis. Kela ealáhagat Juos it oaččo bargoealáhaga dahje dat lea uhcci, de Kela máksá maiddái dáhkádusealáhaga, juos eará du ealáhagat báhcet uhccin dahje it, it oaččo eará ealáhaga. Siiddus 15 leat ovdamearkkat ealáhatolbmo boađuin. Álbmotealáhat Sáhtát oažžut olles álbmotealáhaga dušše dalle, go dus eai leat olláge bargoealáhagat dahje oaččut daid eanemustá sullii 56 e/mb (jagi 2015). Juos oaččut eanet bargoealáhagaid, de álbmotealáhat lea unnit dahje it oaččo dan olláge. Álbmotealáhaga olles mearri lea sullii 637 e/mb. Juos ealát bárragaskavuođas, de mearri lea sullii 565 e/mb. Álbmotealáhat sáhttá leat smávit, juos leat ássan olgoriikkain dahje juos leat váldán boarrásiidealáhaga ovdalgo leat 65 jagi. Juos ná lea, de dárkkis iežat vuoigatvuođa álbmotealáhahkii. Álbmotealáhaga unnidit bargoealáhaga lassin eará ealáhagat, bearašealáhagat ja buhtadusat. Beallelačča boađut eai váldojuvvo vuhtii. Álbmotealáhaga ii gánnet ohcat, juos du eará ealáhagat ja buhtadusat leat stuorábut go vuolábeale boahtoráját. Boahtoráját dárkkuhit bruttoboađuid, main vearru ii leat geahpeduvvon. Jeara bálvalannummiris (suomagillii) vu be diibmu

6 Boahtoráját leat čuovvovaččat: bárragaskavuođas ealli sullii e/mb okto ássi sullii e/mb Kela ealáhagat dárkkistuvvojit juohke jagi álbmotealáhatindeavssain, dahjege dat loktanit seamma leavttuin go muhtun eallingolut. Juos háliidat čielggadit ovddalgihtii iežat vuoigatvuođa álbmotealáhahkii, de sáhtát bivdit árvvoštallama bargoealáhagas iežat bargoealáhatlágádusas, Ealáhatdorvoguovddážis dahje bargoealáhatbálvalusa interneahttačujuhusas: Bivdde dan maŋŋá Kelas árvvoštallama álbmotealáhagas ja das sáhtátgo oažžut dáhkádusealáhaga. Juos háliidat diehtit Kela ealáhagaid dárkkes meriid ja boahtorájáid, de sáhtát bivdit Kelas dán gihppaga nummirčuvvosa dahjege čálihit dan maiddái neahtas. Dáhkádusealáhat Dáhkádusealahat gullá dušše Suomas ássi ealáhatolbmui. Dan sáhttá oažžut, go lea ássan unnimusat 3 jagi Suomas. Dan oažžu maiddái 65 jagi deavdán dahje bargonávccahis riikiifárrejeaddji, go lea ássan 3 jagi Suomas. Dáhkádusealáhat dáhkida Suomas ássi olbmui ealáhaga sullii 747 e/mb. Juos buot ealáhagat báhcet dán meari vuollái, de dáhkádusealáhat gokčá dan mii váilu. Dát unnimus ealáhat lea seammá buohkaide bearašgaskavuođaide geahčakeahttá. Dáhkádusealáhat lea goittotge unnit, juos leat ohcan áraduvvon boarrásiidealáhaga ovdal ealáhatagi. Dalle sáhttá geavvat nu, ahte it oaččo oppanassiige dáhkádusealáhaga. Juos it oaččo maidege eará ealáhagaid, de dutnje gullá olles dáhkádusealáhat. Dan sturrodat lea sullii 747 e/mb. Dáhkádusealáhaga geahpedit álbmotealáhat, bargoealáhagat, leaskkaidealáhagat ja earátge ealáhagat. Dat geahpeduvvojit obban dáhkádusealáhagas. Dan sadjái dikšundoarjja, ássandoarjja, bargoboađut, opmodat dahje beallelačča boađut eai váldojuvvo vuhtii. Siiddus 15 leat ovdamearkkat ealáhatolbmo boađuin. 4

7 Boarrásiidealáhat Olbmot báhcet dábálaččat boarrásiidealáhahkii jahkásažžan. Olbmo áigáiboahtu ealáhagas lea ealáhat ja vejolaččat eará doarjagat ealáhatoažžui, maid Kela máksá. Boarrásiidealáhat sáhttá leat bargoealáhat, álbmotealáhat dahje goabbáge. Álbmotealáhahkan boarrásiidealáhat álgá 65 jagi agis. Ovdamearka Ovllá ja Gáddjá leaba náitalan. Ovllá oažžu bargoealáhaga e/mb. Son ii oaččo álbmotealáhaga. Gáddjá lea guhká dikšon mánáid ruovttus. Son oažžu bargoealáhaga 400 e/mb. Son oažžu álbmotealáhaga sullii 393 e/mb. Gáddjá oažžu oktiibuot 793 e/mb. Sutnje ii gula dáhkádusealáhat Ealáhat uhccu 0,4 % juohke mánotbajis, mainna áradat dan. Gánnáha váldit ovdagihtii čielgasa man stuoris áraduvvon boarrásiidealáhat lea. Jeara bálvalannummiris vu be diibmu 8 18 Ovdamearka Máijá báhcá bargoealáhahkii 63-jahkásažžan. Son oažžu bargoealá-haga 700 e/mb. Son ohcá dalán guvttiin jagiin áraduvvon álbmotealáhaga. Álbmotealáhat lea 9,6 % (30 e/mb) uhcit go dat livččii Máijás 65-jahkásažžan. Máijá ássá okto ja oažžu álbmotealáhaga 285 e/mb. Ovllá ja Gádjá ealáhagat leat oktiibuot e/mb. Ealáhaga áradeapmi ja maŋideapmi Juos dus lea vuoigatvuohta oažžut álbmotealáhaga, de sáhtát mearridit válddátgo dan ovdalgo deavddát 65 jagi. Áraduvvon álbmotealáhaga oažžu, go lea deavdán 63 jagi. Áraduvvon ealáhat lea bissovaččat uhcit go álbmotealáhat, go 65-jahkásažžan álgi álbmotealáhat. Sáhtát maŋidit ealáhaga álgima,dat bajida ealáhaga. Don it nappo dárbbaš ohcat ealáhaga velá 65-jahkásažžan. Ealáhat badjána 0,6% juohke manotbajis, mainna dan maŋidat. Juos leat guhká bargguheapmin ja riegádan jagi 1949 maŋŋá, dus sáhttá leat vuoigatvuohta ohcat 62-jahkásažžan boarrásiidealáhaga. Dán dáhpáhusas ealáhat ii unno. Muđuid oaččut bargguhisvuođabeaiveruđa dahje bargomárkandoarjaga dassážii go deavddat 65-jagi. 5

8 Bargonávccahisvuođaealáhat Juos leat guhká buohcan, de oaččut dábálaččat vuos buohcanbeaiveruđa. Go leat ožžon buohcanbeaiveruđa 150 árgabeaivvis, de Kela sádde ruoktot reivve, mas muitaluvvo veajuiduhttimis ja ealáhagas. Sáhtát oažžut bovdejumi Kelai ráđđádallat bargonávccaidat buorideami birra. Bargonávccahisvuođaealáhaga oaččut dábálaččat easkka dalle, go leat ožžon buohcanbeaiveruđa sullii jagi. Bargonávccahisvuođaealáhat sáhttá leat sihke bargoealáhat ja maid álbmotealáhat. Daid sáhtát ohcat seammá ohcamušain ja doaktára cealkámušain. Ealáhaga lassin sáhtát oažžut Kelas mánnábajádusa ealáhatoažžu dikšundoarjaga ja ealáhatoažžu ássandoarjaga. Gii oažžu bargonávccahisvuođaealáhaga Kelas? Čalmmeheapmi dahje lámis olmmoš oažžu álot bargonávccahisvuođaealáhaga, vaikko son barggašiige. Go deavddát 65 jagi, de Kela nuppástuhttá du bargonávccahisvuođaealáhaga boarrásiidealáhahkan. Bargonávccahisvuođaealáhaga mearri lea seammá go earáge álbmotealáhaga. Siiddus 15 leat ovdamearkkat ealahatolbmo boađuin. Nuorra oažžu veajuiduhttinruđa Juos leat gártan bargonávccaheapmin ovdalgo leat deavdán 15 jagi, de sáhtát oažžugoahtit bargonávccahisvuođaealáhaga dalánaga, go deavddát 16 jagi. Sáhtát oažžut bargonávccahisvuođaealáhaga, juos leat jahkásaš ja dus lea buohcuvuohta dahje váddu, mii eastá du bargamis. 60 jagi deavdán olmmoš sáhttá oažžut ealáhaga láivvit vuođuštusaiguin. 6

9 Dábálaččat dat ii goittotge mieđihuvvo vuollái 20-jahkásažžii, muhto ovdal dutkojuvvo, sáhtátgo oažžut ámmátlaš veajuiduhttima. Ruovttugielddas dutnje dahkkojuvvo persovnnalaš studeren- ja veajuiduhttinplána. Dat dahkkojuvvo ovttas fuolaheaddjiin ja áššedovdiiguin. Veajuiduhttima ulbmilin lea veahkehit du beassat bargoeallimii. Ealáhaga sajis oaččut dalle veajuiduhttinruđa, mii lea sullii 24 euro beaivvis. Dasa lassin sáhtát oažžut lápmásiiddoarjaga. Veajuiduhttindoarjja Bargonávccahisvuođaealáhaga sáhtát oažžut mearreáigásažžan. Dalle dat gohčoduvvo veajuiduhttindoarjjan. Dat máksojuvvo divššu dahje veajuiduhttima áigge. Máksima eaktun lea dat, ahte dutnje lea ráhkaduvvon veajuiduhttin- dahje dikšunplána. Veajuiduhttindoarjja lea seamma stuoris go bargonávccahisvuođaealáhat, ja dat máksojuvvo seamma vuođuštusaid vuođul. Bargan bargonávccahisvuođaealáhagas Vaikke leatge bargonávccahisvuođaealáhagas, de sáhtát bargat juoga nu veardde dienasbarggu. Juos barggat, de almmut das Kelai ja iežat bargoealáhatlágádussii. Kela joatká ealáhaga máksima, juos du dienasboađut leat gaskamearálaččat eanet 747 e/mb. Juos barggat jámma ja dinet badjel 747 e/mb, de sáhtát bivdit, ahte ealáhat guđđo mávssekeahttá eanemustá guokte jagi. Dát mearkkaša dan, ahte dutnje ii máksojuvvo ealáhat, muhto don it dárbbaš ohcat dan ođđasit, juos barggut nohket. Juos ožžot ealáhaga lassin dikšundoarjaga, de oaččut bálkká lassin Kelas bajimus lápmásiiddoarjaga sturrosaš doarjaga sullii 422 e/mb. Das ii mana vearru. Juos heaittát bargamis, de almmut das dalán Kelai. Kela máksigoahtá fas ealáhaga. 7

10 Eará doarjagat ealáhatoažžui Kela máksá ealáhatoažžui čuovvovaš doarjagiid: mánnábajádus ealáhatoažžu ássandoarjja ealáhatoažžu dikšundoarjja soahtelassi ja badjelmearálaš soahtelassi. Mánnábajádus Juos leat ealáhagas ja du ruovttus ássá vuollái 16-jahkásaš mánná, de sáhtát ohcat Kelas mánnábajádusa. Mánnábajádusa oažžu iežas ja beallelačča mánáin. Ealáhatoažžu ássandoarjja Ealáhatoažžu ássandoarjaga sáhtát oažžut Kelas, jos Kela sáhttá máksit doarjaga maiddái láigoáddái. Dus ii leat goittotge vuoigatvuohta ealáhatoažžu ássandoarjagii, juos oaččut muhtuma čuovvovaččain: oassebargguhisvuođaealáhaga oasseáigeealáhaga Oaččut mánnábajádusa maiddái iežat eará sajis ássi mánás, juos fuolahat su áigáiboađus uhcimustá ealihandoarjaga veardde, sullii 155 e/mb. Mánnábajádus lea sullii 22 e/mb ovtta mánnái, ja dat lea vearuheapmi. Mánnábajádusa sáhtát oažžut, vaikke it oaččoge álbmotealáhaga. Dan oažžumii vuoigadahttet maiddái eará ealáhagat. 8

11 Ealáhatoažžu dikšundoarjja Juos du doaibmanávccat leat hedjonan buohcuvuođa dahje váttu geažil, de sáhtát oažžut Kelas dikšundoarjaga. Dikšundoarjagiin buhttejuvvojit maiddái golut, mat bohtet buohcuvuođas dahje váttus. Eaktun dikšundoarjaga oažžumii lea, ahte du návccat fuolahit alddát leat hedjonan jagi áigge. Dat mearkkaša, ahte dárbbašat veahki dahje divššu beaivválaš doaimmain dahje du buohcuvuohta dagaha earenoamáš goluid. It sáhte oažžut dikšundoarjaga, juos oaččut oassebargonávccahisvuođaealáhaga, oasseáigeealáhaga bargguhisvuođaealáhaga. Dalle sáhtát ohcat Kela lápmásiiddoarjaga. Dikšundoarjja máksojuvvo sierra sturrodat veahki dárbbu dahje sierragoasttádusaid meari mielde: vuođđodikšundoarjja sullii 62 e/mb bajiduvvon dikšundoarjja sullii 156 e/mb bajimus dikšundoarjja sullii 329 e/mb (Mearit jagi 2015). Kela máksá dikšundoarjagii veteránalasi sullii 105 e/mb daidda veteránaide, geain lea badjelmearálaš soahtelassi ja ealáhatoažžu bajiduvvon dahje bajimus dikšundoarjja. Boađut dahje opmodat eai váikkut dikšundoarjaga oažžumii. Dikšundoarjja juolluduvvo doaisttážii dahje mearreáigái. Dikšundoarjja on vearuhis boahtu. Soahtelassi ja badjelmearálaš soahtelassi Kela máksá soahtelasi albmái dahje nissonii, geas lea muhtun čuovvovaš dovddaldagain: soahtedovddaldat soahtebálvalusdovddaldat rattošdovddaldat veteránadovddaldat. Dovddaldagaid ii sáhte šat ohcat. Soahtelasi ožžot maiddái olbmot, geain lea duođaštus oassálastimis miidnačorgenbargguide jagiid áigge. Soahtelassi lea sullii 50 e/mb, ja dat lea vearuhis boahtu. Boađut dahje opmodat eai váikkut soahtelassái. Kela máksá badjelmearálaš soahtelasi daidda, geat ožžot soahtelasi ja álbmotealáhaga. Bajimus badjelmearálaš soahtelassi lea sullii 240 euro/mb. Lassidieđut bálvalannummiris vu-be diibmu 8-18 Ealáhatáššit

12 Bearašealáhat Oapmahačča jápmin nuppástuhttá bearraša eallima ja áigáiboađu. Bearašealáhat dorvvasta leaskka ja máná áigáiboađu, go beallelaš dahje máná vánhen jápmá. Bearašealáhat lea leaskkaidealáhat ja mánáidealáhat. Kela bearašealáhaga ožžot vuollái 65-jahkásaš leaska ja maid vuollái 18-jahkásaš mánná/mánát, gean/geaid vánhen dahje fuolaheaddji lea jápmán. Mánná, guhte studere, sáhttá oažžut bearašealáhaga gitta 21-jahkásažžan. Kela bearašealáhaga lassin sáhtát oažžut bearašealáhaga jápmán oapmahačča bargoealáhaga vuođul bargoealáhatlágádusas. Dieđuid oaččut gažaldatvuloš ealáhatlágádusas dahje Ealáhatdorvoguovddážis (Eläketurvakeskus). Eanadoalliin ja fitnodatdoalliin leat iežas ealáhatoajut. Juos jápmán oapmahaš lea leamaš bargoeallimis, leaska ja mánná/mánát sáhttet oažžut geardebuhtadusa joavkoheaggaoajus. Lassidieđuid oaččut jápmán oapmahačča bargobáikkis. Eará bearašealáhagat ja buhtadusat sáhttet váikkuhit Kela máksin bearašealáhagaide ja ássandoarjagii. Bearašealáhagat leat vearuvuloš ealáhagat. Lassidieđut vu be diibmu 8 18 Oapmahačča jápmima maŋŋá (suomagillii) Juos jápmima lea dagahan johtaluslihkohisvuohta dahje bárti, de leaska ja mánná/mánát sáhttet oažžut bearašealáhaga maiddái bárte- dahje johtaluslihkohisvuođadáhkádusas. Dáid ealáhagaid dikšot oadjofitnodagat, mat maiddái addet lassidieđuid. 10

13 Leaskkaidealáhat Kela máksá mánáidealáhaga dušše vuollái 65-jahkásaš leskii. Leaskkaidealáhahkii gullá álgoealáhat ja vejolaš joatkkaealáhat. Juos dus leat smávva boađut, de sáhtát ohcat maiddái ássandoarjaga. Juos oaččut eará ealáhaga Kelas, de dat váikkuha leaskkaealáhaga mearrái. Vai oččošit leaskkaidealáhaga, de don galget leat náitalan jápmán beallelaččain. Orrunguoimmi leaska ii oaččo leaskkaidealáhaga, muhto mánát sáhttet oažžut mánáidealáhaga. Juos dudnos eai lean oktasaš mánát, de sáhtát oažžut leaskkaidealáhaga dušše, juos leat deavdán 50 jagi go beallelaš jámii leat náitalan beallelaččainat go ledjet vuollái 50-jahkásaš ja du beallelaš lea leamaš vuollái 65-jahkásaš ja náittoslihttu lea bistán unnimustá 5 jagi. Beallelačča jápmima maŋŋá Kela máksá álgoealáhaga sullii 327 e/mb. Álgoealáhat máksojuvvo 6 mánotbaji. Álgoealáhaga maŋŋá sáhtát oažžut joatkkaealáhaga. Dat čohkiida vuođđomearis ja dievasmahttinmearis. Vuođđomearri lea sullii 100 e/mb. Dan oaččut dušše, juos don fuolahat vuollái 18-jahkásaš mánás. Dievasmahttinmeari oažžumii váikkuhit measta buot du boađut. Olles dievasmahttinmearri lea sullii 531 e/mb. Juos náitalat ođđasit Juos náitalat ođđasit ovdalgo deavddát 50 jagi, de Kela heaitá máksimis leaskkaidealáhaga. Oaččut goittotge hávil 3 jagi ealáhaga vástideaddji meari. Eaktun lea, ahte leat ožžon leaskkaidealáhaga unnimustá jagi. Mánáidealáhat Juos eadni dahje áhčči jápmá, de Kela máksá mánnái mánáidealáhaga dassážii go mánná deavdá 18 jagi. Juos mánná studere, de ealáhat joatkašuvvá 21-jahkásažžan. Dasa lassin jápmán vánhema bargoealáhatlágádus máksá mánáidealáhaga. Kela mánáidealáhaga vuođđomearri lea sullii 60 e/mb. Juos goabbáge vánhen lea jápmán, de mánná oažžu guokte vuođđomeari. Mánná sáhttá oažžut dasa lassin dievasmahttinmeari, masa váikkuhit eará bearašealáhagat, maid son oažžu. Dievasmahttinmearri lea eanemustá sullii 91 e/mb. 11

14 Ohcan ja máksin Oza ealáhga áiggil, daningo Kela sáhttá máksit ealáhagaid dušše 6 manotbajis maŋálgihtii. Maiddái ealáhatoažžu ássandoarjja ja mánnábajádusa sáhttá máksit maŋálgihtii 6 mánotbajis. Sáhtát ohcat Kela boarrásiidealáhaga ja bargoealáhagaid seamma áigge dahje sáhtát ohcat dušše joappágoappá ealáhaga. Sáhtát ohcat Kela boarrásiid- ja dáhkádusealáhaga sihke ealáhatoažžu ássandoarjaga interneahtas dahje báberskoviin. Kela boarrásiidealáhaga ja dáhkádusealáhaga sáhtát ohcat maiddái njálmmálaččat. Sáhtát nappo ohcat daid telefenas dahje go finat Kela doaimmahagas. Bargonávccahisvuođaealáhaga, veajuiduhttindoarjaga, mánnábajádusa, leaskkaealáhaga ja mánáealáhaga sáhtát ohcat Kelas dušše báberskoviin. Go dagat ohcamuša Kelai internehatas, lasit seammás čuvvosiid ohcamuššii. Dárkkis ohcamusaš, mat čuvvosat ohcamusaš galget leat. Vai sáhtát lasihit čuvvosa ohcamuššii interneahtas, čuvvosa galgá skánnet dahje čuovgagovvet. Sáhtát fitnat lasiheamin čuvvosiid ohcamuššii maiddái maŋŋá Kela interneahta áššiiddikšunbálvalusas. Ássan ja bargan olgoriikkas sáhttet váikkuhit álbmotealáhahkii ja bearašealáhahkii. Olgoriikkain bargan sáhttá ohcat ealáhaga dan riikkas gos lea bargan. Leaska sáhttá oažžut bearašealáhaga riikkas, gos jápmán beallelaš lea bargan. Olgoriikka bearašealáhaga sáhttá ohcat seamma skoviin go Suoma ealáhagaid. Kela ii mearrit álbmotealáhagas, ovdalgo lea čielgan, man ollu dutnje máksojuvvojit bargoealáhagat. Eará ealáhatlágádusat almmuhit Kelai dieđuid iežaset ealáhatmearrádusain, man maŋŋá Kela addá mearrádusa álbmotealáhagas ja dáhkádusealáhagas. 12

15 /asiointi Ohcanskoviid oaččut maiddái Kela interneahttasiidduin /lomakkeet Oaččut ohcanskoviid maiddái Kela doaimmahagain. Jos dagat ohcamuša ohcanskoviin, doaimmat. Doaimmat ohcanskoviid Kela doaimmahahkii. Dárkkis ohcamušas, mat čuvvosat ohcamušas galget leat mielde. Dárkkis, galgágo ohcamušas leat doaktárduođaštus ja makkár dat galgá leat. Boarrásiidealáhat ja bargoealáhatohcamuša skovi sáhtát doaimmahit Kelai dahje gosa beare ealáhatlágádussii. Lassidieđut vu-be diibmu 8-18 Kela bálvalannummiriin Ealáhatáššit (suomagillii) Go oapmahaš jápmá (suomagillii) Vearuvuloš boahtu Kela ealáhagat ja bargoealáhagat leat vearuvuloš boađut, ja das mávssát nappo vearu. Go oaččut miehtemielalaš ealáhatmearrádusa, de oza vearrogeassinproseantta ealáhagaid várás. Oza dan vearuheaddji áššehasbálvalusas Fierpmis dahje vearuheaddji skoviin dahje riŋge vearuheaddjái. Vearrohálddahus almmuha Kelai ja bargoealáhagaid máksiide ovdavearrogeassinproseantta. Vearru gessojuvvo dan mielde. Eará Kela doarjagat ealáhatoažžui leat vearuheamit. Danin dikšundoarjagis, ássandoarjagis, mánnábajádusas ja soahtelasiin ii gesso vearru. Almmut nuppástusain Juos oaččut muhtun Kela ovddu, de muitte almmuhit dalánaga Kelai, juos du eallindilis dáhpáhuvvet nuppástusat. Dakkár nuppástusat sáhttet leat ássamis dahje bearašdilis dahje boađuin. 13

16 Mearrádus ja nuppástusohcan Go Kela lea gieđahallan du ohcamuša, de oaččut ruoktot mearrádusa ealáhagas dahje eará doarjagis. Mearrádussii lea merkejuvvon ealáhaga dahje doarjaga sturrodat ja vuođuštusat. Oaččut mearrádusa maiddái, juos mearrádus lea biehttaleaddji. Juos mearrádusas lea du mielas feailla, váldde vuos oktavuođa Kelai. Ealáhatmearrádusa ja earádoarjagiid guoski mearrádusaide sáhtát ohcat nuppásutsa Sosiáladorvvu nuppástusohcanlávdegottis. Máksinbeaivvit Jos báŋku lea gitta ealáhaga dahje doarjaga máksinbeaivve, oaččut ruđa iežat kontui árábut. Máksinbeivviin leat nappo muhtun spiehkastagat. Kela máksá báŋkokontui boarrásiidealáhaga ja bargonávccahisvuođaealáhaga, ealáhaga oažžu dikšundoarjaga ja soahtelasiid juohke mánotbaji 7. beaivi. Dáid spiehkastat máksinbeaivvit leat jagi , 6.3., 5.6. ja Dáhkádusealáhat mákso juohke mánotbaji 22. beaivi. Dáhkádusealáhaga spiehkastat máksinbeaivvit leat jagi , 2.4., 3.7. ja Ealáhatoažžu ássandoarjja lea konttus mánotbaji 4. beaivi. Ássandoarjaga spiehkastat máksinbeaivvit leat jagi , 2.4., 3.7. ja Mánnábajádusa ja bearašealáhagaid Kela máksá báŋkokontui juohke mánotbaji du sohkanama álgobustáva mielde: A-K mánotbaji 4. beaivi Spiehkastat beaivvit , 2.4., 3.7. ja2.10. L-R mánotbaji 14.beaivi Spiehkastat beaivvit , 13.3., 13.5., ja S-Ö mánotbaji 22.beaivi Spiehkastat beaivvit , 20.3., ja

17 Ovdamearkkat ealáhatolbmo boađuin (jahki 2015) Ovdamearkkat oaivegávpotguovllus okto ássi ealáhatoažžu boađuin ja vearuin. Juohke ovdamearkkas visteláigu lea 650 e/mb. Ealáhatoažžus eai leat eará boađut go ealáhagat. Ruhtasupmit leat jorbejuvvon, eaige dat leat dárkkes mearit. Bargo- Álbmo- Dáhkádus- Vearru Ássan- Nettoealáhat tealáhat ealáhat e/m doarjja boađut e/mb e/mb e/mb e/mb e/mb Nettoboađut mearkkašit daid ealáhatoažžu boađuid, mat leat geavahan láhkai, go vearru lea gessojuvvon. Dáid boađuin son gálgá máksit láiggu ja eallima eará goluid. 15

18 Kela bálvala Interneahtas Sáhtát dikšut Kela áššiidat álkket interneahtas. Kela neahttasiidduin oaččut dieđuid. Sáhtát rehkenastit doarjagiid meriid rehkenastinbálvalusas. Kela neahttasiiddut leat čujuhusas Kela áššehasbálvalusas lea dorvvolaš dikšut áššiidis neahtas. Áššeasbálvalussii beasat iežat neahttabálvalusdovddaldagaiguin dahje telefona mobiilanannehusain. Áššehasbálvalusas sáhtát ohcat Kela ovdduid oaččut dieđu iežat ohcamuša gieđahallamis sáhtát almmuhit nuppástusain. sáhtát heaittihit doarjaga Kela áššehasbálvalusat leat siiddus čujuhusas /asiointi Telefovnna bokte (suomagillii) Ealáhatáššit Go oapmahaš jápmá Lápmásiiddoarjagat Buohccán Veajuiduhttin Riikkas- ja riikiifárren Doaimmahagas dahje oktasašbálvalusbáikkis Kela doaimmahagat bálvalit juohke Kela ovdui guoski áššis. Lagamuš Kela doaimmahaga dahje oktasašbálvalusbáikki čujuhusdieđut leat neahtas /yhteystiedot. Čujuhusdieđut ja bálvalusnummirat leat maiddái báikkálaš telefonkatalogas. Várre áiggi Sáhtát várret áiggi Kela doaimmahahkii dahje telefonrávvemii. Várre áiggi, juos eallimisttát lea dáhpáhuvvan stuorra nuppástus dahje ášši lea muđui mohkkái. Várre áiggi čujuhusas Juos dárbbašat dulkonveahki, de váldde oktavuođa Kelai dahje geahča lassedieđuid čujuhusas Bálvaleapmi sámegillii Ma ja du dmu 9-11 Gáiddusbálvalus govvaoktavuođain Telefonbalvalus davvisamegillii ja nuortalašgillii

19 Almmut nuppástusain Juos oaččut maid nu Kela ovdduid, de muitte almmuhit jođánit Kelai, juos du dilis dáhpáhuvvet nuppástusat. Dát sáhttet leat ássamis, bearašdilis dahje boađuin dáhpáhuvvan nuppástusat. Ruovttoluotta bearran Juos Kela máksá ovdduid liiggás boasttu dieđuid geažil, de dat ferte gessojuvvot dus ruovttoluotta. Nuppástusohcan Sáhtát ohcat nuppástusa Kela mearrádussii. Mearrádusa fárus oaččut rávvagiid nuppástusa ohcama várás. Juos dus lea jearramuš, de váldde oktavuođa: Jos dus lea jearramuš doarjaga dahje mearrádusas, maid leat ožžon, de váldde oktavuđa! vu-be diibmu 8 18 Vearjogeatnegasaid doarjagat Ássandoarjagat Ealáhatáššit Kela-goarta ja EU-buohccidikšungoarta Veajuiduhttin Mánnábearrašiid doarjagat Riikkas- ja riikiifárren Go oapmahaš jápmá Buohcan Bargguhisvuođa áiggi doarjagat Lápmásiid doarjagat Ealahátaššit Sosiáladorvvu nuppástusohcanlávdegoddi Telefon

20 Kela čielgagiellagihppagat Prentejuvvon gihppagat ja fierpmis suomeksi pa svenska in English davvisamegillii eesti keel Pycckий Ruoktu ja bearaš Mánnábearraša ovddut ja ássama doarjagat Dearvvasvuohta ja veajuiduhttin Buohcuvuhtii guoski buhtadusat ja beaiveruđat, veajuiduhttin ja lápmásiidovddut Oahput Studeantta ja vearjogeatnegasa doarjagat Bargguhisvuohta Bargguhisvuođaáiggi doarjagat Ealáhahkii Ealáhatdorvu, ássama doarjja ja dikšundoarjja Fárren Supmii dahje Suomas olgoriikii Mo beasat Suoma sosiáladorvvu ollái ja mii dáhpáhuvvá, go fárret olgoriikii? Gihppagiid oaččut Kela doaimmahagas ja oktasašbálvlaanbáikkiin. Gihppagat eará gillii fierbmis kielet