VALÁŠTALLAMA, FYSALAŠ DOAIMMAID JA OLGGOSTALLAMA GUVLLOLAŠ DOAIBMAPROGRÁMMA

Átírás

1 VALÁŠTALLAMA, FYSALAŠ DOAIMMAID JA OLGGOSTALLAMA GUVLLOLAŠ DOAIBMAPROGRÁMMA

2 Sisdoallu 1.0 Álggahus Duogáš Doahpagiid čilgen Stáhtus, treanddat ja hástalusat Fysalaš doaimmat Olggostallan jahkásaš nuoraid oassálastin olggostallandoaimmaide Finnmárkkus Valáštallan Finnmárkku valáštallanrusttegat Searvadahttin ja láhčin Minoritehtaid oassálastin Olbmot geain leat hedjonan doaibmannávccat Speallanruđaid juohkima prinsihpat Doaibmaprográmma ulbmiliiguin, strategiijaiguin ja doaibmabijuiguin Girjjálašvuođalistu Finnmark fylkeskommune / Finnmárkku fylkkagielda Fylkeshuset, 9815 Vadsø Tlf / fax e-post: postmottak@ffk.no Lay-out: To Typer AS 2

3 1. Álggahus Juovlamánus 2014 dohkkehii fylkkadiggi áššis 45/14 Finnmárkku ođđa guvllolaš kulturstrategiijaid Kulturstrategiijat bidjet bajitdási ja kulturpolitihkalaš eavttuid strategiijaide ja doaimmaide Finnmárkkus. Guvllolaš kulturstrategiijain čuožžu ahte Finnmárkku fylkkagielda lea váldán badjelasas ovddasvástádusa hábmet valáštallama, fysalaš doaimmaid ja olggostallama guvllolaš doaibmaprográmma. 1.1 Duogáš Doaibmaprográmma vuolggasadjin leat čuovvovaš bajitdási dokumeanttat ja plánat: Stuorradiggedieđáhus nr. 26 ( ) «Den norske idrettsmodellen» (Norgga valáštallanmodealla). Stuorradiggedieđáhus nr. 19 ( ) «Folkehelsemeldingen Mestring og muligheter» (Álbmotdearvvašvuođadieđáhus Hálddašeapmi ja vejolašvuođat). Finnmárkku guvllolaš kulturstrategiijat Barggus ráhkadit doaibmaprográmma lea leamaš mielde bargojoavku mas ledje Álttá, Báhcavuona ja Čáhcesullo gielddaid ja Finnmárkku valáštallanbiirre ja Finnmárkku luonddu ja olggostallama foruma ovddasteaddjit, ja fylkka - gieldda hálddahusa fágaolbmot. Doaibmaprográmma ovdan buktojuvvui gielddaide gielddaforumis čakčamánu loahpas, ja evttohussii lea leamaš vejolaš buktit máhcahusaid gitta 2015 golggotmánu lohppii. Guvllolaš doaibmaprográmma ulbmil: ovttamielalaš ja guvllolaš bargu movttiidahttit valáštallamii, fysalaš doaimmaide ja olggostallamii. Dokumeantta váldofokus leat Finnmárkku valáštallama ja olggostallama oktasaš hástalusaid rámmaeavttut ja doaibmabijut. Doaibmaprográmma galgá leat stivrenreaidnu valáštallama, fysalaš doaimmaid ja olggostallama guvllolaš politihka čađaheapmái. Dát mearkkaša ahte doaibma - prográmma galgá biddjot vuođđun daidda árvvoštalla - miidda, vuoruhemiide ja politihkalaš mearrádusaide mat dahkkojit. Stáhta politihkka suorggis Stáhta valáštallanpolitihka bajitdási ulbmila sáhttá oktii geassit višuvnnain valáštallan ja fysalaš doaimmat buohkaide. Dát mearkkaša ahte stáhta galgá doaibma - bidjogeavaheami bokte láhčit dili nu ahte buohkat geat háliidit, galget oažžut vejolašvuođa oassálastit valáštallamii dahje doaimmahit fysalaš doaimmaid maid ieža organiserejit. Deháleamos eaktun dása lea ahte valáštallama, fysalaš doaimmaid ja olggostallama rusttegat vuoruhuvvojit. Lea dehálaš ja dárbbašlaš ahte dahkkojit dárboárvvoštalla - mat báikkálaš, guvllolaš ja nationála dásis. Dan oktavuođas lea stáhta bealis dehálaš deattuhit ahte deháleamos ulbmiljoavkkut speallanruđaid geavaheami oktavuođas valáštallanulbmiliidda leat mánát (6 12 jahkásaččat) ja nuorat (13 19 jahkásaččat). Dasa lassin áigu stáhta láhčit dili vai olbmot geain lea hedjonan doaibmanávccat, galget beassat oassálastit valáštallamii, fysalaš doaimmaide ja olggostallamii iežaset sávaldagaid ja eavttuid vuođul. Ulbmilin lea maiddái láhčit dili vai olbmot geat dál eai lihkat, galget lihkadišgoahtit. 1. Buohkat geat háliidit, galget beassat valáštallat ja lihkadit. 2. Láhčit dili vai buohkain lea seamma vejolašvuohta beassat rusttegiidda, beroškeahttá ássanbáikkis. 3. Rusttegat galget leat olámuttos eatnašiidda váldočov dosa bokte, nu ahte ii galgga leat dárbu heivehallat, sierračovdosiidda dahje lassečovdosiidda. 4. Guovddáš ulbmiljoavkkut leat mánát, nuorat, olbmot geain leat hedjonan doaibmannávccat, olbmot geat eai lihkat ja olbmot geain lea sisafárrejeaddjiduogáš. 5. Buohkain galgá leat vejolašvuohta doaimmahit olggostallama dearvvašvuođaovddideaddji, loaktinovddide - addji ja birasustitlaš astoáiggedoaibman. 1.2 Doahpagiid čilgen Vuollelis namuhuvvon doahpagat lea vižžon Kultur departe - meantta stuorradiggedieđáhusas 26 ( ) Den norske idrettsmodellen (Norgga valáštallanmodealla) ja Dálkkádat- ja birasgáhttendepartemeantta stuorra digge - dieđáhusas 39 ( ) Friluftsliv ein veg til høgare livskvalitet (Olggostallan geaidnu buoret eallinkvalitehtii). Valáštallan Valáštallan leat organiserejuvvon valáštallama doaimmat nugo hárjehallan dahje gilvvohallan. Fysalaš doaimmat Fysalaš doaimmat leat iežas organiserejuvvon hárjehallandahje lášmmohallandoaimmat, dása gullet olggostallan ja stoahkandoaimmat. Olggostallan Dálkkádat- ja birasgáhttendepartemeanta meroštallá olggostallama dainna ahte doaimmaha fysalaš doaimmaid olgoáimmus, astoáiggis, dainna ulbmiliin ahte oažžu birasnup- 3

4 pástusa ja luondduvásáhusaid. Kulturdepartemeanta lea válljen ahte fysalaš doaimmat -doaba fátmmasta maiddái olggostallama. Finnmárkku fylkkagielda dáhttu doalahit olggostallama sierra doaban vai čalmmustahttá man dehálaš olggostallan lea fysalaš doaimmaide ja álbmot - dearvvašvuhtii. Valáštallanrusttegat I spillemiddelordningen opererer Kulturdepartementet med følgende klassifisering av idrettsanlegg: Lagasbirasrusttegat Dábálaš rusttegat Nationálarusttegat Lagasbirasrusttegat leat rusttegat dahje guovllut iežas orga - niserejuvvon fysalaš doaimmaide, mat váldoáššis lea lahka ássan- ja/dahje orrunbáikkiid. Lagasbirasrusttegat leat dušše olgorusttegat. Rusttegat dahje guovllut galget leat nuvttá olámuttos álbmogii vai besset doaimmahit fysalaš doaim - maid maid ieža organiserejit, vuosttažiin mánáide ja nuoraide, muhto maiddái báikkálašálbmogii muđuid. Dábálaš rusttegat leat doarjjavuoigadis rusttegat mat bohtet ovdan Kulturdepartemeantta publikašuvnnas V-0732 Valá - štal lama ja fysalaš doaimmaid rusttegiid doarjjanjuolgga - dusat. Dábálaš doarjjavuoigadis rusttetšlájat leat váldoáššis lahka čadnon organiserejuvvon valáštallama gilvvohallan- ja hárjehallandoaimmaide. Rusttegiid mihtuid ja hábmemiid teknihkalaš gáibádusaid vuođđun leat daid iešguđetge sierraservviid gilvvohallannjuolggadusat. Nationálarusttegat leat valáštallanrusttegat mat devdet teknihkalaš ja funktionála standárdagáibádusaid relevánta ja riikkaidgaskasaš meašttirvuođagilvvohallamiid ja gilvvuid čađaheami oktavuođas. Ortnet lea hui ráddjejuvvon, ja lea Kulturdepartemeanta mii Norgga valáštallanlihtu ja olympia ja paraolympia lávdegotti cealkámuša mielde addá rustte - giidda dán stáhtusa. 4

5 2.0 Stáhtus, treanddat ja hástalusat 2.1 Fysalaš doaimmat Fysalaš doaimmat addet stuora dearvvašvuođaovdamuniid olles eallinagi ja leat oidnojuvvon dehálaš oassin álbmotdearvvašvuođabarggus. Dat bidjet vuođu mánáid ja nuoraid ahtanuššamii ja positiiva ovdáneapmái, eastadit dearvvašvuođavahágahtti lossuma ja lasihit vejolašvuođa oažžut dearvvašlaš boarisvuođa. Fysalaš doaimmat fertejit dan dihte leat lunddolaš oassin guovddáš bajásšaddanarenain nugo mánáidgárddiin ja skuvllain, seammás go astoáiggefálaldagat ja lagasbirrasat fertejit addit vejolašvuođa sihke organiserejuvvon ja spontána stoahkamii ja fysalaš doaimmaide. Álbmoga fysalaš doaimmat čájehit negatiiva treandda, ja dat guoská maiddái mánáide ja nuoraide. Vaikko norgalaččat geavahit eanemus áiggi Eurohpás valáštallamii ja olggostallamii, de leat mii seammás daid gaskkas geat unnimus lihkadit go geahččat olles beaivvi doaimmaid oktii. Vaikko máŋgasat hárjehallet dávjjibut, garraseappot ja eambbo go ovdal, ja golbma olbmo njealji olbmos lohket sii hárjehallet dahje lášmmohallet unnimusat oktii vahkus, de lea oppalaš ovdáneapmi mannan negatiiva guvlui. Sivvan dasa lea ahte stuorát ja stuorát oassi beaivvis geavahuvvo jaska čohkkát, ja lassánan hárjehallandoaimmat dađi bahábut eai buhtte váilevaš árgabeaidoaimmaid. Dat ahte barggus čohkká jaska, ahte leat ollu biillat ja ollu biilageavaheapmi, ja lassánan media- ja kommunikašuvdnageavaheapmi leat ovdameark - kat fáktoriidda mat leat váikkuhan dasa ahte aktivitehtadássi lea njiedjan. Birrasiid 2,5 miljovnna norgalačča eai ollašuhte fysalaš doaimmaid dearvvašvuođarávvagiid. Seammás leat eambbosat geat čohkkájit jaska buot ahkejoavkkuin. Rávesolbmot leat jaska gaskamearálaččat ovcci diimmu (60 %) dan áiggis go leat gozus. 15-jahkásaš bártnit čohkkájit jaska 70 % dan áiggis go leat gozus, ee. PC ja mátketelefovnna ovddabealde, gos sii spellet ja geavahit sosiála mediaid. Earret daid nuoramus mánáid, de lea álbmoga fysalaš aktivitehtadássi balddihahtti vuollin. Dat lea sosiálalaččat juohkásan botnjut ja čájeha negatiiva ovdáneami. Aktivitehtadássi njiedjá dramáhtalaččat 9-jahkásaččaid rájes gitta 15-jahkásaččaid rádjai. Dušše bealli 15-jahkásaččain ollašuhttet rávvagiid ahte galggašii unnimusat ovtta diimmu beaivái lihkadit. Norgga 15-jahkásaš bártnit leat daid gaskkas geat lihkadit unnimusat Eurohpás. Lea dušše okta juohke viđa rávesolbmos gii ollašuhttá eiseválddiid rávvagiid beaivválaččat lihkadit 30 minuhta. Váldohástalus lea oažžut álbmoga oppalaččat lihkadit eambbo (Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanta - Álbmotdearvvašvuođadieđáhus, ). Čierastallan. Govven: Lars Krempig 5

6 Boarrásat ja olbmot geat dál eai lihkat, leat erenoamáš sorjavaččat das ahte lagasguovlluid geavahit rekreakšuvdnii ja fysalaš doaimmaide. Lea dehálaš ipmirdit mii sáhttá hehttet dahje movttiidahttit fysalaš doaimmaide olgun. Buorit čuovggat, botkkuhuvvon geainnut, galben ja buorit vázzinluottat leat muhtun čoavddasánit. Rusttetovddideami vuođđun berre leat oktavuohta gaskal ahkečoahkkádusa ja daid iešguđetge ahkejoavkkuid dárbbuid. Boarráset olbmuide mearkkašit ollu ovdamearkka dihte merkejuvvon láhtut main leat reŋkkot ja bisánansajit (Dearvvašvuođa- ja fuolahusde - partemeanta - Álbmotdearvvašvuođadieđáhus, ). Lea aiddo čađahuvvon iskkadeapmi vuođđoskuvlaohppiid fysalaš aktivitehtadásis, aktivitehtaministariin ja aktivi tehta - dábiin njealji sámi majoritehtaguovllus Finnmárkkus. Iskkadeamit orrot čájeheame ahte stuora oassi 6-jahká - saččain (82 %) ollašuhtte rávvagiid ahte galgá lihkadit eambbo ja čohkkát unnit. 9-jahkásaččaid (66 %) ja 15- jahkásaččaid (40 %) lohku lei ollu unnit. Bártniin lei alit gaskamearálaš aktivitehtadássi go nieiddain. Lei signifikánta stuorát oassi geat ollašuhtte rávvagiid daid gaskkas geat geavahedje unnit go guokte diimmu šearbmadoaimmaide, go daid ohppiid gaskkas geat geavahedje eanet áiggi šearpma ovddabealde. Oassi beaivvis goas ii lihkat, lei stuoris, erenoamážit 15-jahkásaččain. Go buohtastahttá nationála fysalaš doaimmaid iskkademiiguin, de leat mánát ja nuorat dan njealji gielddas unnit fysalaš aktiiva. Lei dehálaš leat mielde valáštallanjoavkkus. Sámi majoritehtaguovlluid ohp - piin lei eambbosiin go gaskamearálaččat riikkas miellahttu - vuohta organiserejuvvon valáštallamis. Dán kártema bohtosat leat dehálaš dieđut go galgá heivehallat ja álggahit doaibmabijuid mat galget loktet ollislaš aktivitehtadási mánáid ja nuoraid gaskkas Finnmárkkus. Vaikko iskkadeamit dušše gusket njealji gildii, de addet iskkadeamit gova treanddain ja ovdáneamis olles fylkkas. Oassálastinlohku lei vuollegaš, dušše 43,5 %, ja dat lea oidnojuvvon iskkadeami heajut beallin (Bøthun, 2015; Johansen, 2015). 2.2 Olggostallan Olggostallamis lea erenoamáš sajádat astoáiggedoaibman Norgga álbmoga guovdu. Nationála dásis lea vázzin dábá - leamos doaibma buot ahkejoavkkuin, ja vázzit vuovddi ja meahci lea eahpitkeahttá stuorámus doaibma maid guokte goalmmadas oassi álbmogis dahká. Fysalaš doaimmat ja olggostallan luonddus ja lagasbirrasis leat bivnnuhat go olbmuin jearrá maid sii háliidivčče eambbo bargat. Tuvrraid vázzit lea maiddái dat doaibma mas lea potensiála aktiviseret sin guđet dál lihkadit menddo unnán. Bivnnuhis tuvrageainnut ja merkejuvvon tuvraláhtut lagasbirrasis, guovlluin lahka ássanviesuid ja tuvraguovlluin dahket álkibun vuolgit tuvrii (Dearvvašvuođa- ja fuolahusdeparte meanta - Álbmotdearvvašvuođadieđáhus, ). Go dahká guovlluid eambbo olámuddui ja go juohká eanet dieđuid ja galbe buorebut, de šaddá eambbo geasuheaddjin olggostallat lagasbirrasis. Oanehis gaska tuvraláhttui lea erenoamáš dehálaš olbmuide geat lihkadit unnán. Boarrásiin, mánáin ovttas rávesolbmuiguin ja olbmuin geain leat hedjo - nan doaibmannávccat, lea unna akšuvdnagierdu ruovttu olggobealde, ja sii dárbbašit dan dihte rekreakšuvdna - guovlluid ja -rusttegiid mat leat lahka doppe gos sii ásset (Dearvvašvuođa- ja fuolahusdepartemeanta - Álbmotdearv - vašvuođadieđáhus, ). Finnmárkkus lea máŋggabealat luondu mii fállá buriid vejolašvuođaid olggostallat meara alde, čáziid ja čáhcá - dagaid lahka, meahcis ja duoddaris, váriin ja luonddus lahka guovlluid gos ásset ollu olbmot. Meahcis sáhttá sihke bivdit ja oaggut, čuoigat ja vuodjit skuteriin, vuodjit beatnagiiguin, vázzit, sihkkelastit ja murjet. Finnmárkku dovdomearkan leat fiinna duoddarat ja miillaid mielde duohtatkeahtes luondu ja máŋga Eurohpá buoremus luossajoga. Buorit vejolašvuođat olggostallat leat máŋga - siidda dehálaš loaktinfáktorat. Finnmárkkus ii dárbbaš guhkás vuolgit go galgá tuvrii. Máŋgga sajis sáhttá dušše lávket uksaráigge olggos. Olggostallandutkama mielde lea áigi dál rievdame okta - sašdahkanproseassaid ja differensierenproseassaid gaskkas. Stuorát ja stuorát oassi álbmogis oassálastá, ja eanet olggostallandoaimmat bohciidit. Givrodatgaskavuohta gaskal doaibmašlájaid lea rievdame go ođđa astoáiggemateriálahámit leat nuoraide addán vejolašvuođa válljet ollu ođđaáigásaš astoáiggedoaimmaid gaskkas. Rekrutteren lea njiedjan muhtun daid árbevirolaš doaimmaide nugo vázzin- ja čuoigan tuvrraide. Ollu nuorat leat lovpen doaimmaid nugo čuoigantuvrraid, oagguntuvrraid, murjemiid, guopparčoaggi - miid ja suhkan- ja mealluntuvrraid. Dasa lassin orru leame nu ahte njiedjan guoská maiddái doaimmaide nugo vázzintuvrraide ja bivdimii (Odden, 2008). Lávvu fylkkaviesu olggobealde 6 Govven: Susanne Wasa Hagen Eará gávdnosat čájehit ahte dat stuora álbmotdoaimmat leat lassánan, ja vázzintuvrrat vuovddis ja meahcis leat šaddan eambbo dábálaš doaibman álbmoga guovdu. 90- logu mielde oaidná tendeanssa ahte boarrásat dávjjimusat vázzet váriid. Čohkkendoaimmaid bivdin, oaggun stákkuin ja siimmain lea relatiiva dássedis oassi álbmogis mii doaimmaha. Agi ja oahpu ektui orru leame nu ahte sosiála erohusat leat relatiiva unnit. Leat mealgat eanet dievddut geat

7 Finnmarksløpet-beanavuodjingilvvu vuolgga. Govven: Signe Henriksen bivdet ja oggot. Eanet ja eanet olbmot sihkkelastet, ja leat maiddái eambbosat geat čuiget. Viehkan lea olles áigodagas leamaš doaibma maid dievdoolbmot leat doaimmahan, muhto orru leame nu ahte gaska gaskal dievdduid ja nissonolbmuid viehkamiid ektui lea unnume. Gizzun lea relatiiva marginála olggostallandoaibma, muhto dat lea okta dain eallinvuohkedoaimmain mii lea lassánan eanemusat. Olles áigodagas leat leamaš eanaš dievdoolbmot ja nuoramusat leat leamaš eanemus aktiiva (Rafoss & Seippel, s.a.). Dál leat eanet jahkásaččat searvan olggostallandoaimmaide go 25 jagi dássái. Leat ollu eambbosat geat čuiget ja vázzet váriid, duoddariid, vuovddi ja meahci. Ja ahkejoavku mii viehká dahje čuoigá lea ain lassáneame. Áigodagas unnui beliin dat oassi nuorain geat čikčet spáppa ja bálkot giehtaspáppa. Min fylkka ovdáneami ja tendeanssaid vuođul leat iskkadeami gávdnosat representatiivvat Finnmárkui jahkásaš nuoraid oassálastin olggostallandoaimmaide Finnmárkkus Vaikko doaimmat mat dáhpáhuvvet siste oalgguhit dál eanet nuoraid go doaimmat luonddus, de čájehit varas iskkademiid logut (Rafoss & Hines, s.a.; Johnsen, 2015) ahte stuora oassi Finnmárkku nuorain oassálastet olggostallandoaimmaide, sihke čohkkendoaimmaide ja ođđaáigásaš doaimmaide. Iskkademiid empiriija lea čohkkejuvvon jearraniskkadeami bokte mii čađahuvvui buot fylkka joatkkaskuvllaid ohppiid gaskkas 2014:s. Iskkadeamis ledje mielde 1819 nuora geat leat gaskal jagi boarrásat. Olggostallandoaimmat, Friluftslivsaktiviteter, maid drevet doaimmaha med 1 eller ovtta dahje eanet geardde vahkus, áigodagas. flere ganger i uka, i sesongen. Fiske med stang i elv/vann Fottur i fjell, skog og mark Isfiske Sjøfiske med stang, juksa, garn Skitur i fjell, skog og mark Snowboard, alpinski, twin-tip Sykkeltur i terreng eller fjell Bærplukking Jakt med våpen Klatring Hundekjøring Fugletitting Padlet kano eller kajakk Egg- soppsanking Kiting på snø eller vann 0 % 2 % 4 % 6 % 8 % 10 % 12 % 14 % 16 % 18 % Jente Gutt Figur 1: Govus 1: jahkásaš nuoraid oassálastin olggostallandoaimmaide Finnmárkkus (Rafoss & Hines, s.a.). 7

8 Go buohtastahttá nuoraiguin muđuid riikkas, de beroštit Finnmárkku nuorat eambbo bivddus ja oaggumis. Govus 1 čájeha kronologalaš ortnegis makkár olggostallandoaimmain Finnmárkku nuorat eanemusat beroštit. Erenoamážit leat oallu - gat geat oggot stákkuin jogas ja čáziin, ja geat oggot jieŋa alde. Ođđa ja lektui vuođđuduvvon olggostallandoaimmain lea muhtun spiehkastagaiguin unnán oassálastin, muhto dat sturrot jođáneappot go árbevirolaš doaimmat. Snowboardja sabetčierastallamis lea stuora oassálastin, muhto leat sihkkeltuvrrat meahcis ja váris mat sturrot eanemusat natio - nála iskkademiid mielde. Hui unnánat dieđihit ahte sii vudjet beatnagiiguin, mellot kanoin ja kajakkain dahje gizzot, vaikko dát doaimmat leat guhká leamaš jođus. Kiten čázis dahje muohttaga alde lea maiddái ođđa doaibma mii ii leat vel ollásit luovvanan. Dan doaimmas leat unnit oassálastit go beatnatvuodjimis. Dás čuvvot guokte tabealla mas sámi ja dáža nuorat Finnmárkkus buohtastahttojit. Tabealla 1: Oassi mii doaimmaha olggostallandoaimmaid unnimusat oktii vahkus etnalaš duogáža ja sohkabeali mielde (Rafoss & Hines, s.a.) Árbevirolaš olggostallandoaimmat Etnalaš duogáš Sohkabealli Oktiibuot Dáža Sámi Bárdni Nieida Vázzintuvrrat vuovddis, váris ja meahcis 10.5 % 13.7 % 11.4 % 11.5 % 11.5 % Beatnatvuodjin 1.0 % 3.0 % 1.4 % 1.9 % 1.6 % Sihkkeltuvra meahcis dahje váris 4.6 % 7.2 % 6.8 % 4.1 % 5.4 % Čuoigantuvra vuovddis, váris ja meahcis 5.9 % 6.5 % 5.8 % 6.4 % 6.1 % Dábáleamos árbevirolaš olggostallandoaimmat leat vázzintuvrrat vuovddis, váris ja meahcis, ja nuppe dáfus leat oalle unnánat geat vudjet beatnagiiguin. Lea veahá stuorát oassi sámi nuorat geat doaimmahit dáid doaimmaid go dáža nuorat. Lea almmatge dušše beatnatvuodjima ja meahcce - sihkkelastima ektui ahte dát erohus lea signifikánta. Mii oaidnit maiddái ahte leat veahá eanet bártnit go nieiddat geat sihkkelastet meahcis. Tabealla 2: Oassi mii doaimmaha iešguđetlágan árbevirolaš čohkkendoaimmaid unnimusat oktii vahkus etnalaš duogáža ja sohkabeali mielde (Rafoss & Hines, s.a.) Čohkkendoaimmat Etnalaš duogáš Sohkabealli Oktiibuot Dáža Sámi Bárdni Nieida Bivdin 3.0 % 6.2 % 7.9 % 0.4 % 4.0 % Oaggut jogas 8.0 % 16.6 % 17.7 % 4.2 % 10.7 % Mearrabivdu 4.0 % 8.6 % 8.1 % 3.0 % 5.5 % Oaggut jieŋa alde 4.9 % 12.7 % 10.3 % 4.7 % 7.4 % Monnečoaggin 0.2 % 2.6 % 0.9 % 1.1 % 1.0 % Murjen 3.4 % 7.1 % 3.7 % 5.4 % 4.6 % Lea signifikánta stuorát oassi sámi nuorat go dáža nuorat geat doaimmahit árbevirolaš čohkkendoaimmaid. Golmma čohkkendoaimmas leat čielga sohkabealleerohusat. Bártnit dávjjibut bivdet ja oggot, sihke jogas ja jieŋa alde. Iskkadeamit čájehit ahte finnmárkulaččat ollu oassálastet iešguđetlágan olggostallandoaimmaide. Jus mii galgat hukset viidáseappot dán positiiva ovdáneapmái, de mii fertet láhčit dili doaimmaide, maiddái olggostallamis. Fysalaččat láhčit dili go ordne ja merke bálgáid, preparere čuoigan - láhtuid, ráhkada dollasajiid, govddiid, vuojadan- ja oaggunbáikkiid, hukse tuvrabarttaid ja nu ain leat visot dehálaš doaibmabijut go galgá movttiidahttit álbmoga olggostallat eambbo. Speallanruhtaortnet ja eará doarjja - ortnegat leat dehálaš veahkkeneavvut gos oasit doaibmabijuin ruhtaduvvojit stáhtalaš doarjagiiguin. 2.3 Valáštallan Valáštallan lea arena gos álbmot sáhttá hárjehallat ja gilvvohallat ja mii sihkkarastá buriid vásáhusaid ja buori dearvvašvuođa. Máŋgga oktavuođas lea valáštallan dehálaš váikkuheaddji Norgga servodagas. Doaimmat mat juohke beaivve dahkkojit valáštallanjoavkkuid bokte leat stuorámus ja deháleamos lasáhusat maid valáštallan addá servodahkii. Gánnáha maid namuhit dan lassiárvvu maid valáštallan addá sosiála ovttastallama, veahkkálasbarggu ja eakto - dáhtolaš barggu bokte. Norgga valáštallan lea huksejuvvon eaktodáhtolašvuhtii mii lea áibbas mearrideaddjin vai álbmot galgá oažžut buori ja máŋggabealat fálaldaga. Almmolaš - vuohta láhčá dili eaktodáhtolaš searvamii ja doaimmaide. Okta bealli valáštallamis lea illu go hálddaša, muhto maiddái hárjehallat ja lášmmodahttit rupmaša dakkár doaibmadássái mii lea nationála ja riikkaidgaskasaš dásis. Njunuš valá - štallamis lea dan dihte maiddái lunddolaš sadji govda ja viiddis kulturdoahpagis. Finnmárkkus leat mis nana ja eallin - návccalaš govdodat ja čeahpes njunušvaláštallit. Finnmárkkus leat ollu valáštallandoaimmat. Valáštallama miellahttolohku lea jagi 2000 rájes lassánan rájes gitta badjel miellahttuvuhtii juhkkojuvvon 206 aktiiva jovkui Dát dahká goasii 40 % álbmogis, juoga mii lea bajábealde riikkagaskameari. Eanaš gielddain lea miellahttolohku leamaš stabiila, ja muhtin gielddain leat leamaš stuorit molsašuddamat. Álttás lea ovdamearkka dihte leamaš jeavddálaš lassáneapmi dassážii go njiejai 2014:s. Vaikko miellahttologut leat lassánan jeavddálaččat daid maŋemus jagiid, de leat menddo ollu nuorat geat guđđet valáštallama. Buot gielddain Finnmárkkus leat registrerejuvvon valáštallan - joavkkut. Dađistaga lassánit ođđa valáštallamat fylkkas, ja dál leat mis lagabui 40 sierravaláštallama. Finnmárkkus leat máŋga valáštallanjoavkku miellahttuvuođa ektui go buohtastahttá riikkain muđuid. Dát lea hástaleaddji go jurddaša eaktodáhtolaš olbmuid rekrutterema luohttámušdoaimmai - de ja joavkkuid jođiheapmái, erenoamážit go jurddaša min 8

9 infrastruktuvrra mas leat guhkes gaskkat. Seammás lea dárbu lasihit hárjeheaddjigelbbolašvuođa ja diđolažžan dahkat mánáid- ja nuoraidvaláštallama árvovuođu. Nuorat fertejit maid oažžut stuorát váikkuheami sin iežaset doibmii. Iskkadeapmi maid Rafoss ja Hines leaba čađahan, orru čájeheame ahte valáštallanjoavkkuid doaimmat eai leat dat masa eanemus nuorat servet Finnmárkkus. Dat doaimmat mat eanemusat geavahuvvojit hárjehallama oktavuođas, leat hárjehallanguovddážat ja iehčanas hárjehallamat. Dát čuovvu minstara maid maiddái oaidnit riikkadásis gos hárjehallanguovddážat lea šaddan bivnnuhepmosat jagi 2000 rájes (Rafoss & Breivik, 2012; Breivik, 2013). Almmolašvuođa rolla ja ovddasvástádus lea sihkkarastit ahte valáštallamis leat rámmaeavttut mat dahket vejolažžan doaimmahit valáštallama eaktodáhtolaččat. Dát lea maiddái ášši rusttegiid, ekonomiija ja gelbbolašvuođa birra. Valáštallan ferte dan dihte oažžut rámmaeavttuid mat dahket doaim - maid olámuddui buohkaide. Láhčit rusttegiid ja arenaid valáštallamii lea dehálaš, seamma ládje go láhčit dili doaim - maide luonddus. Vuollelis leat tabeallat ja govvosat mas lea statistihkka Finnmárkku valáštallamis. Tabealla 3: Miellahtut proseanttas olmmošlogus (Finnmárkku valáštallanbiire). Gielda Miellahttolohku Olmmošlohku % olmmoš pr logus Kárášjohka ,70 % Unjárga ,50 % Láhppi ,30 % Fálesnuorri ,20 % Porsáŋgu ,50 % Mátta-Várjjat ,10 % Deatnu ,60 % Áltá ,10 % Davvesiida ,40 % Várggát ,20 % Ákŋoluokta ,50 % Čáhcesuolu ,10 % Báhcavuotna ,40 % Davvinjárga ,10 % Bearalváhki ,10 % Hámmárfeasta ,70 % Muosát ,10 % Guovdageaidnu ,40 % Gáŋgaviika ,70 % Oktiibuot ,40 % Tabealla čájeha miellahttologu proseanttas olmmošlogus. Dat addá čielga gova das man aktiiva álbmot lea organi - serejuvvon valáštallamis Finnmárkkus. Kárášjohka lea listtu bajimusas ja 78,70 % álbmogis leat miellahtut. Alla proseantalohku boahtá das ahte golfklubbas leat ollu miellahtut geat eai oro Kárášjogas. Meahcceriiden. Govven: Finnmark idrettskrets. Viđa gielddas leat badjel 50 % álbmogis mielde valáštallan - joavkkus. Go geahččá álbmoga logu, de leat dá unna gielddažat. Skála nuppi geažis leat ges vihtta gieldda main lea miellahttoproseanta mii lea vuollel 30 % (okta stuora gielda, okta siseatnangielda ja golbma unna riddogielddaža). Gáŋgaviika lea vuolimusas 12,70 %:in. Miellahttuvuođa ovdáneapmi olmmošlogu ektui dan maŋemus vihtta jagi lea positiiva, ja miellahttolohku lassána oktanaga dainna ahte olmmošlohku lassána. Ii leat leamaš dramáhtalaš njiedjan iige lassáneapmi. Miellahttologut leat gaskamearálaččat lassánan sullii 4000 ođđa jahkásaš miellahttuvuođain. Tabealla 4: Aktivitehtalogut buot valáštallamat 2014 (Finnmárkku valáštallanbiire). Sierra- Miellahtuid Sierra- Miellahtuid valáštallamat lohku valáštallamat lohku Spábbačiekčan 5908 Givrodatlovttohallan 176 Čuoigan 4053 Máŋggavaláštallan 163 Golfa 2192 Luisten 122 Giehtaspábba 1976 Beatnatvuodjin 110 Lášm./turn 1306 Beavdetennis 98 Vuodjan 1201 Judo 91 Mohtorvaláštallan 968 Buokčan 89 Sihkkelastin 950 Fierbmespábba 85 Friddjavaláštallan 751 Áibmovaláštallan 67 Doarrunvaláštallan 714 Jiekŋahockey 54 Riiden 641 Viehkagiid lovttohallan 48 Heaibun 596 Meallun 46 Bandy 487 Boksen 38 Badminton 358 Biljárda 19 Báhčinčuoigan 346 Casting 15 Báhčin 270 Dánsun 12 Orienteren 263 Triathlon 7 Gizzun 206 Dávgebáhčin 4 Tabealla 4 addá gova daid iešguđetge sierravaláštallamiid aktivitehtaloguin Finnmárkkus. Fylka ollisvuohtan fállá ollu iešguđetlágan valáštallamiid. Valáštallamat main leat eanemus miellahtut leat spábbačiekčan, čuoigan, golf ja giehtaspábba. Aktivitehtalogut leat guovddáš fáktor go galgá ovddidit valáštallanrusttegiid fylkkas. Golfa aktivitehtalogut 9

10 Vuoddjit Kárášjogas. eai čájet rievttes gova go stuora oassi miellahtuin eai gula Finnmárkui. Go juohká fylkka 19 gildii, de leat aktivitehtalogut leamaš dássidat dan maŋemus vihtta jagi. Hámmárfeasttas, Álttás ja Mátta-Várjjagis orru leame eanemus lassáneapmi, ja Kárášjogas ja Unjárggas lea njiedjan veahá. Lassáneami ja njiedjama soaitá sáhttit čilget sisafárremiin ja eretfár - remiin. Eará fáktor lea man bures dat iešguđetge gielddat barget valáštallama ovddidemiin iežaset gielddas, sihke doaimmaid ja rusttegiid ektui. Go geahččá fylkka ollisvuohtan, de leat dat stuorámus sierravaláštallamat vásihan positiiva ja dássedis ovdáneami dan maŋemus vihtta jagi. Spábbačiekčan ja čuoigan leat dássejuvvon 2012 rájes, ja giehtaspáppas, lášmmohallamis ja turnas ja vuodjamis lea leamaš dássedis lassáneapmi. Finnmárku lea jagiid čađa álo buvttadan njunušvaláštalliid geat leat birgen bures, sihke nationála ja riikkaidgaskasaš dásis. Nu lea maiddái dál ain. Almmatge fertejit máŋgasat guođđit fylkka go ohcet buoremus dilálašvuođaid ja hárjehallan - árgabeaivvi go galget ovdánit viidáseappot, dávjá lotnolasat skuvllain ja bargguin. Finnmárkku valáštallanbiire ovttasbargá Davvi-Norgga Olympianjunnošiin (OLT NN) láhčit buoret dilálašvuođaid njunušvaláštallamii Finnmárkkus. Govven: Finnmárkku valáštallanbiire lávdegotti, Finnmárkku fylkkagieldda ja Finnmárkku valáštal - lanbiirre gaskkas gos digaštallat šiehtadusa Finnmárkku valáštallanrusttegat Oassálastin valáštallamii ja fysalaš doaimmaide lea stuora muddui sorjavaš heivehuvvon areálain ja rusttegiin. Vai eanemus lági mielde sáhttet oassálastit, de ferte leat variašuvdna rusttetšlájain, seammás go rusttegat leat álkit olámuttos lagasbirrasis. Galget huksejuvvot rusttegat mat dustejit valáštallama dárbbuid gilvvohallanrusttegiidda, seammás go lea dehálaš fuolahit ja láhčit dili doaimmade mat leat álkit olámuttos ja doaimmaide maid ieš organisere rájes lea speallanruđaid oassi mii manná valáštallan - ulbmiliidda lassánan nationála dásis. Dát galgá vuostta - žettiin nannet valáštallanrusttegiid huksen- ja ođastanort - nega. Ferte almmatge namuhit ahte ohcamušaid lohku Finnmárkku fylkkagielddas lea ovttas Finnmárkku valáštallan - biirriin ovttasbargošiehtadus Murmánskka Oblastain man ulbmil lea nannet valáštallanovttasbarggu ráji rastá. Valá - štallan ovttasbargu galgá leat mielde ovddideame Finnmárkku ja Murmánskka valáštallanorganisašuvnnaid ja dat galgá guovdilastit nuoraid. Ulbmil lea ahte nu ollu valáštalla - mat go vejolaš leat mielde ovttasbarggus. Ovdamearkkat valáštallamiidda leat heaibun, vuodjan ja badminton. Jahká - saččat lágiduvvojit čoahkkimat Murmánskka valáštallan - 10 Barentshálla Girkonjárggas. Govven: Finnmárkku valáštallanbiire.

11 Golf-rusttet Porsáŋggus lassána jođáneappot. Dát addá váikkuhusaid rusttegiidda mat huksejuvvojit speallanruhtadoarjagiin. Maŋŋoneapmi stuorru ja stuorru. Lassiárvodivada buhttenortnet eakto - dáhtolaš organisašuvnnaide ja ortnet mii buhtte lassiárvodivada go hukse valáštallanrusttegiid, lea maiddái nannejuvvon, muhto ii seamma ollu. Ortnegat leat dehá - laččat sihke organiserejuvvon valáštallamii ja vejolašvuhtii doaimmahit fysalaš doaimmaid maid ieš organisere. Skuvllat namuhuvvojit máŋgga oktavuođas go lea sáhka valáštallanrusttegiid ovddideamis. Mánát ja nuorat golahit stuora oasi árgabeaivvis skuvllas. Dan dihte lea erenoamáš dehálaš hukset valáštallanrusttegiid ja lagasbirasrusttegiid skuvllaid lahka. Dál leat máŋga buori ovdamearkka dasa ahte rusttegat mat leat lihkostuvvan bures leat huksejuvvon skuvllaid lahka. Dalle sáhttá rusttegiid geavahit oahpahusa oktavuođas, seammás go mánát ja nuorat geavahit rustte - giid áŋgirit sihke bottuin ja maŋŋel skuvlla. Ávžžuhuvvo jurddašit ollislaččat go gielddat bidjet johtui dákkár huksen - prošeavttaid. Jus ovdamearkka dihte galgá skuvlla hukset, de ferte seammás smiehttat olgobirrasa, valá štallanrusttegiid, lagasbirasrusttegiid ja heivehallamiid lagasbirrasis. Finnmárkkus leat dávjá hástalusat guhkes gaskkaiguin. Buorre plánen ja heivehallan sáhttá unnidit máŋga hástalusa mat leat noađđin dál. Dát lea oassin das ahte ovddidit buriid sosiála deaivvadanbáikkiid báikkálaš servodagain. Kulturdepartemeanta ja Norgga valáštallanlihttu leat ovttas ráhkadan jahkásaš statistihkkačoakkáldaga mii gieđahallá valáštallanrusttegiid ja valáštallama ja fysalaš doaimmaid rusttegiid doarjjaortnega. Statistihka mielde lea buorre rusttetgokčan Finnmárkkus. Čoakkáldat čujuha dasa ahte leat stuora erohusat rusttetdilálašvuođas fylkkas. Čuovvovaččat ovdanbuktojuvvo oassi raporttas Oslo Akershus Govus 2: Rusttetgokčan olmmošlogu ektui (Kulturdepartemeanta, 2014). Govven: Finnmárkku valáštallanbiire. Anleggsdekning Fylkesvis antall anlegg (vektet etter kostnad og aktivitetspotensiale) per innbyggere Østfold Vestfold Sør-Trøndelag Hordaland Rogaland Vest-Agder Vektet landsg.snitt Buskerud Aust-Agder Telemark Hedemark Møre og Romsdal Nordland Nord-Trøndelag Oppland Troms Sogn og Fjordane Finnmark Govus 2 čájeha rusttetgokčama (rusttetlohku galle rusttega juohke ássi nammii) buot fylkkaid ektui riikkas. Oslos leat unnimus rusttegat juohke ássi nammii, ja Finnmárkkus leat eanemus rusttegat juohke ássi nammii. Finnmárkkus lea buoremus rusttetgokčan dálá kriteraid mielde, mat eai váldde vuhtii areála ja mátkkoštangaskka. Go areála, mátkkoštan - gaska ja álbmoga reella beasatlašvuohta rusttegiidda biddjo 11

12 200,00 180,00 160,00 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00 vuođđun, de šaddá dilli áibbas earálágan. Čuovvovaččat ovdanbuktojuvvo govus gos rusttetgokčan rehkenasto viidodaga ektui. Finnmark Troms Nord-Trøndelag Nordland Oppland Sogn og Fjordane Hedemark Sør-Trøndelag Aust-Agder Telemark Norge Buskerud Møre og Romsdal Govus 3: Rusttetgokčan viidodaga ektui (Finnmárkku valáštallanbiire). Vest-Agder Hordaland Østfold Rogaland Vestfold Akershus Oslo Govus 3 addá áibbas nuppelágan gova rusttetgokčamis, gos Oslo fáhkkestaga lea bajimusas ja Finnmárku fas vuolimusas. Viidodat ja gaskkat eai váldo mielde kriteran go Kultur - departemeanta juohká speallanruđaid fylkkaide, juoga mii váikkuha funet Finnmárkui. Kulturdepartemeanta juohká fylkkaide speallanruđaid čuov - vovaš golmma kritera vuođul: 1) dohkkehuvvon ohcansupmi (lohkkojuvvo 50 %), olmmošlohku (lohkkojuvvo 25 %), rusttetgokčan (lohkkojuvvo 25 %). Unna olmmošlohku ovttas dainna mo rehkenastá rusttetgokčama, addá Finnmárkui mealgat unnit doarjagiid. Go buohtastahttá eará fylkkaiguin, de lea Finnmárkkus eahpitkeahttá buoremus rusttetgokčan, juste dan dihte go vuođđun lea gokčan juohke ássi nammii. Finnmárkku stuora hástalusat, namalassii guhkes gaskkat gávpogiid ja čoahkkebáikkiid gaskkas, eai váldo mielde go rehkenastá rusttetgokčama. Geavadis dat sáhttá mearkkašit ahte mánát ja nuorat fertejit vuojahallot máŋga diimmu lagamus báikái vai besset hárjehallat doppe gos leat albma fasilitehtat. Dan dihte mii fertet oažžut buoret gokčama. Boahttevaš barggus mii fertet dan dihte bargat dan ala ahte rievdadit dálá kriteraid. Máŋga jagi lea leamaš digaštallan tihppenčoavdaga rievdadeamis vai unnidivččii maŋŋoneami rusttegiid ektui mat huksejuvvojit speallanruhtadoarjagiiguin. Finnmárkkus lei 2014:s sullii 3-3,5 jagi gaskamearálaš vuordináigi speallanruđaid máksimis. Tihppenčoavdda lea dađistaga rievdaduvvon daid maŋemus jagiid ja 2015:s addojuvvui 64 % valáštallanulbmiliidda ja logut ledje 56 % 2014:s ja 47,9 % 2013:s. Tendeansa lea positiiva, muhto mii oaidnit ahte ohcamušaid lohku lassána dađistaga. Differánsa Norsk Tippinga badjebáhcaga ja ohcamušhivvodaga gaskkas ii dáidde unnut jagiid mielde, juoga mii váikkuha maŋŋoneapmái. Vuolábealde ovdanbuktojuvvo tabealla mii čájeha ovdán - eami daid maŋemus jagiid. Tabealla 5: Ohcamušaid logu, ohcansupmiid ja maŋŋoneami ovdáneapmi (Kulturdepartemeanta, 2014) Valáštallan 2013 Lagasbiras 2014 Ohcamušaid lohku Ohcansupmi (milj. ruvnno) Maŋŋoneapmi (milj. ruvnno) Máksima vuordináigi (jagit) 3,2 3,2 3,3 3,3 1,4 2,8 Tabealla čájeha ovdáneami ohcamušaid logus, ohcansupmis ja maŋŋoneamis go geahččá olles riikka oktan. Áigodahkii čájehit logut ohcamušdieđuid mat gusket valáštallanrusttegiidda. Jagis 2013 leat sihke valáštallan- ja lagasbirasrusttegat čalmmustahtton rájes ii leat juollu - deapmi valáštallan- ja lagasbirasrusttegiidda sirrejuvvon go ruđat sirdojuvvojit fylkii, nu ahte logut gusket sihke valá - štallan- ja lagasbirasrusttegiidda. Maŋŋoneapmi maiddái stuorui 2014:s ja lea dál eanet go 2,4 miljárdda ruvnno riikkadásis. 2,4 miljárdda ruvnno gusket sihke valáštallan- ja lagasbirasrusttegiidda. 2013:s lei maŋŋoneapmi sirrejuvvon guktot rusttetšlájaide, ja 2011 ja 2012 logut gusket dušše valáštallanrusttegiidda. Lagasbirasrusttegat leat mielde tabeallas dan dihte go fylkkagielda 2014 rájes lea ožžon oktasaš juolludeami valáštallan- ja lagasbirasrusttegiidda, dan sadjái go guokte sierra juolludeami nugo ovdal oaččui. Tabeallas oaidná ahte maŋŋoneapmi ruvnnuid ektui ii leat goassege leamaš nu stuoris go dál. kr kr kr kr kr kr Tildeling Søknadssum Govus 3: Differánsa ohcansupmi ja juolludeami gaskkas Finnmárkkus Bajábeale govus čájeha differánssa gaskal ohcansupmi ja juolludeami Finnmárkkus áigodagas rájes lea Kulturdepartemeantta juolludeapmi leamaš stabiila birrasiid 20 miljovnna ruvnno. 2015:s lei dat milj. ruvnno. Ohcansupmi lea lassánan ja njiedjan das gitta man ollu ohcamušat leat boahtán sisa. 12

13 Jagiid čađa leat ollu valáštallama, fysalaš doaimmaid ja olggostallama rusttegat huksejuvvon Finnmárkkus earret eará speallanruhtadoarjagiin fylkkagieldda bokte. Dohkke - huvvon ohcamušaid lohku lea rájes njiedjan dássidit 78 ohcamušas gitta 47 ohcamuššii lassánišgođii lohku ja 2014:s ledje olles 87 dohkkehuvvon ohcamuša, ja 2015:s njiejai fas ohcamušaid lohku 72 ohcamuššii. Dálá kriteraid mielde mat gusket juolludansupmi rehkenastimii, dahká dohkkehuvvon ohcansupmi 50 % dan supmis maid Finnmárku oažžu speallanruđain dábálaš rusttegiidda ja lagasbirasrusttegiidda. Jus ii nagot rievdadit speallanruđaid juolludeami kriteraid, de dáidá dá leat luodda viidáseappot. Mađi eanet ohcamušat ovddiduvvojit, dađi eambbo doarja - gat bohtet buorrin Finnmárkku rusttegiidda. Leago dát buorre maŋŋoneapmái, lea eará digaštallan. Vuolábealde čuovvu tabealla mii čájeha valáštallanrusttegiid rusttetovdáneami Finnmárkkus. lagasbirasrusttegat, mat dahket 170 rusttetovttadaga). Gielddat ja valáštallan huksejit goabbáge sullii 50 % rusttegiin. Finnmárkkus leat ollu iešguđetlágan valáštallan - rusttegat, sihke spábbačiekčanšiljut ja máŋggageavahushállat, ja heastavaláštallanrusttegat ja mohtorvaláštallan - rusttegat, mat leat hággejuvvon miehtá fylkka. Máŋga rusttetšlája leat gokčojuvvon relatiiva bures, ja eará rusttetšlájaid gokčama lea dárbu loktet. Goanstarásseloktema geažil leat goasii buot gielddain Finnmárkkus goanstarássešiljut. Lea dušše Fálesbuori gielda mas dál ii leat goanstarássešillju, muhto gielda lea pláneme goanstarássešilju. Tabeallas lea oassi rusttetregistaris ja das leat ovdamearkkat muhtun rusttetšlájaide. Tabealla addá gova das makkár rusttegat huksejuvvot eanemusat Finnmárkui. Tabealla vuođul oaidná maiddái ahte rusttegiid lohku heive bures oktii dainna makkár valáštallamiin leat eanemus miellahtut. Tabealla 6: Finnmárkku valáštallama rusttetovdáneapmi 2005 rájes gitta 2015 lohppii. Gielda Lohku oktiibuot Várggát Čáhcesuolu Hámmárfeasta Guovdageaidnu Áltá Láhppi Ákŋoluokta Fálesnuorri Muosát Davvinjárga Porsáŋgu Kárášjohka Davvesiida Gáŋgaviika Bearalváhki Deatnu Unjárga Báhcavuotna Mátta-Várjjat Ohcamušaid lohku oktiibuot Tabealla addá bajilgova dohkkehuvvon ohcamušaid logus juohke gielddas. Tabealla čájeha dušše dábálaš valá - štallanrusttegiid, mat dahket váldooasi buot ohcamušain mat leat boahtán sisa. Ferte váldojuvvot vuhtii ahte ii buot ohcamušaide juolluduvvo doarjja juohke jagi, nu ahte Álttás eai leat ovdamearkka dihte ođđa ohcamuša juohke jagi. Máŋga dain ohcamušain leat ođastuvvon dahje máŋgga geardde ohcamuša. Tendeansa lea čielggas. Máŋga gieldda barget rusttetovddidemiin, ja earát fas eai liikka diđolaččat ovddit gieldda valáštallanrusttegiid. Gávcci gielddas leat unnit go vihtta dohkkehuvvon ohcamuša dan logi maŋemus jagis. Borgemánu 20. b leat registrerejuvvon oktiibuot 730 rusttetovttadaga Finnmárkkus (dasa eai leat rehkenaston Rusttetšládja Lohku Spábbačiekčanrusttet 96 Vuojadan- ja vuodjanrusttet 46 Máŋggageavahushálla 30 Čuoiganrusttet 19 Friddjavaláštallanrusttet 17 Heastavaláštallanrusttet 7 Mohtorvaláštallanrusttet 7 Alpinrusttet 5 Jiekŋarusttet 1 Muhtun guovlluin lea buoret gokčan go eará guovlluin, juoga maid sáhttá čilget dainna man bures dat iešguđetge gielddat barget rusttethuksemiin. Ollu gielddat rahčet unnán resurs- 13

14 Rullasabetrusttet Kaiskurus, Álttás. Govven: Aase-Kristin Abrahamsen. said ja unnán gelbbolašvuođa geažil dán suorggis. Valá - štallanrusttegiid huksen lea dávjá divrras ja speallan - ruhtaortnet lea dan dihte dehálaš oassi rusttetovd dideamis. Go hukse dábálaš valáštallanrusttega, de sáhttet gielddat, valáštallanjoavkkut, vuođđudusat ja searvvit oažžut gokčo - juvvot 1/3 oasi plussa 25 % rusttetgoluin speallan ruđaiguin, ja jus hukse lagasbirasrusttega, de sáhttá oažžut gokčojuvvot 50 % goluin. Dalle ii šatta prošeavtta ekonomalaš bealli liikka hástaleaddji. Leat almmatge muhtun gielddat Finnmárkkus mat huksejit ja ođastit rusttegiid almmá ozakeahttá speallanruđaid. Fylkkagielddas lea dan dihte ovttasbarggus gielddaiguin bargu maid ferte dahkat, sihke neavvut ja loktet gelbbolašvuođa miehtá fylkka. Daid maŋemus jagiid lea čájehuvvon ahte lea stuora dárbu ođastit dálá valáštallanrusttegiid Finnmárkkus. Máŋga rusttega leat boarásnuvvagoahtán ja dárbbašit hui sakka ođastuvvot. Biddjojuvvojit garraset ja garraset gáibádusat dálá valáštallanrusttegiidda, ja gáibádusat leat ollu stuorát dál go ledje jagi dassái. Dát addá stuora hástalusaid rusttegiidda mat leat huksejuvvon 20 jagi dassái. Dan dihte lea dehálaš ahte fylkkagielda ovttasbarggus gielddaiguin ovttas guovdilastet valáštallanrusttegiid ođasmahttima. Dávjá plánejuvvo hukset áibbas ođđaáigásaš rusttegiid dan sadjái go ođastit rusttegiid mat jo leat. Jus rusttet lea ruhtaduvvon speallanruđaiguin, de lea rustteteaiggát geatnegahtton doallat rusttega rabas dábálaš valáštallamii unnimustá 30 jagi (dábálaš rusttet) ja 20 jagi (lagasbirasrusttet) maŋŋel go rusttet lea gárvánan. Jus lea ohcan ja ožžon doarjaga dábálaš rusttegii ovdal 2013, de lea geatnegahtton doallat rusttega rabas 40 jagi. 14

15 3.0 Searvadahttin ja láhčin 3.1 Minoritehtaid oassálastin Finnmárku lea girjái minoritehtaid ektui. Sápmelaččat leat eamiálbmot, kvenat leat nationála minoritehta ja dasa lassin leat dorvoohccit ja ásaiduvvon báhtareaddjit geat leat boahtán miehtá máilmmi. Oassálastin iešguđetge servodatarenaide molsašuddá dieđusge dan ektui makkár minoritehtaid birra mii hállat. Sisafárrejeddjiid ektui lea sisa fárrejeaddjiduogážis ja ássanáiggis Norggas mearkkašupmi. Dieđusge lea maiddái nu ahte iešguđetge minoritehta - joavkkuin leat iešguđetlágan oassálastinminstarat valá - štallamis, fysalaš doaimmain ja olggostallamis. Oppalaččat lea oktasaš aktivitehtadássi mánáid ja nuoraid gaskkas geain lea minoritehtaduogáš, vuolleleappos go muđuid. Hárjehalla - ma ja lášmmohallama ektui sierranit minoritehtanieiddat minoritehtabártniin, ja dain lea unnit oassálastin. Muhtun váldotendeanssaid sáhttá sirret go guoská minoritehtaide ja valáštallanoassálastimii. NOVA Nuorra Norggas -iskkadeapmi 2007:s čájeha ahte minoritehtabártnit leat marginála unnit aktiiva valáštallamis go majoritehta - bártnit. Seammás leat minoritehtanieiddat hui čielgasit unnán representerejuvvon. Go 42 % jerron minoritehta bárt - niin dadje ahte leat mielde organiserejuvvon valáštallamis, de lei minoritehtanieiddaid vástideaddji lohku 16 %. Prošeakta «Searvadahttin valáštallanjoavkkuide» lea searva - dahttinprošeakta Norgga valáštallanlihtu olis man ulbmil lea láhčit dili aktivitehtamálliide mat ožžot eanet joavkkuid searvat go dušše árbevirolaš valáštallamiid valáštallan - joavkkuin. Ortnega heajos bealli lea ahte dat dušše guoská riikka stuoragávpogiidda. Romsa lea áidna gávpot Davvi- Norggas mii lea mielde ortnegis. Eai leat dušše stuorámus gávpogiin main leat hástalusat oažžut mielde mánáid ja nuoraid geain lea minoritehtaduogáš. Finnmárkku fylkka - gielda oaidná hui čielgasit dárbbu dákkár prošeavttaide iežas searvadahttinbargguin iežas fylkkas, sihke unna ja stuora gielddain. Finnmárku lea okta dain fylkkain gos leat eanemus sisafárrejeaddjit ja báhtareaddjit go geahččá olmmošlogu ektui muđuid. Oppalaččat dahkko dál menddo unnán oažžut mánáid ja nuoraid, geain lea sisafárrejeaddjiduogáš, mielde doa- Ivdnás valáštallan Čáhcesullo Turnsearvi. Govven: Lise Aanesen. 15

16 immaide Finnmárkkus. Čáhcesullo Turnsearvi lea buorre ovdamearka muhtun valáštallanjovkui mii lea álggahan searvadahttinprošeavtta (ivdnás valáštallan Čáhcesullos) dainna jurdagiin ahte oččodit eanet mánáid ja nuoraid geain lea sisafárrejeaddjiduogáš valáštallamii Finnmárkkus. Prošeakta lea eahpitkeahttá ožžon eanet mánáid ja nuoraid aktivitehtii, muhto lea hástaleaddji go mánát galget searvadahttot oktasaš doaimmaide Norgga mánáiguin. Organisašuvnnat ja gielddat fertejit bargat dan ala ahte searvadahttit olbmuid geain lea sisafárrejeaddjiduogáš valáštallamii ja olggostallamii, ja gielddat, joavkkut ja searvvit fertejit ávžžuhuvvot álggahit sullasaš prošeavttaid. 3.2 Olbmot geain leat hedjonan doaibmannávccat Dutkan orru čájeheame ahte olbmot geain leat hedjonan doaibmannávccat, lihkadit unnit go álbmot muđuid. 2008:s čađahii Nationála dokumentašuvdnaguovddáš olbmuid várás geain leat hedjonan doaibmanávccat, iskkadeami mii orru čájeheame ahte mánát ja nuorat geain leat hedjonan doaibmannávccat leat unnán ovddastuvvon organisere - juvvon valáštallamis. Dievaslaš integrerema ulbmil, gos Norgga valáštallama iešguđetge organisašuvdnalađđasiin lea ovddasvástádus fálaldahkii, lea earret eará ahte báikkálaš servviin ráhkada eanet ja buoret fálaldagaid olbmuide geain leat hedjonan doaibmannávccat (Kulturdepartemeanta, St. meld. 26 Norgga valáštallanmodealla). Lea dehálaš ahte ii jurddaš dušše heivehit rusttegiid, muhto ahte maiddái oččoda johtui doaimmaid. Norgga valáštallanlihtu valáštallanregistrerema mielde ledje 2011:s aktiiva miellahtu geain leat hedjonan doaibmannávccat. Spábbačiekčan lea stuorámus doaibma, ja dasto lea boccia, vuodjan ja giehtaspábba. Oktiibuot 54 valáštallamis leat registrerejuvvon aktiiva olbmot geain leat hedjonan doaibmannávccat. Kárten maid NTNU lea čađahan Norgga valáštallanlihtu ovddas, čájeha ahte dat, makkár valáštallanfálaldagat joavkodásis leat olbmuin geain leat hedjonan doaibmannávccat, molsašuddá garrasit go geahččá riikka ollisvuohtan. Báikkálaš dásis lea almmatge fálaldagaid máŋggabealatvuohta ráddjejuvvon go buohtastahttá daiguin fálaldagaiguin mat leat oaivvilduvvon olbmuide geain leat dábálaš doaibmannávccat. Fálaldagat leat maiddái eanet aktivitehtaorienterejuvvon go gilvoorienterejuvvon. Sullii bealli fálaldagain leat integrerejuvvon valáštallanjoavkkuid dábálaš valáštallanfálaldagaide (Kultur - departemeanta, St. meld. 26 Norgga valáštallanmodealla). Hárjehallanustit lea ortnet Finnmárkku valáštallanbiirre ja Finnmárkku fylkkagieldda olis man ulbmil lea oažžut eanet ja buoret organiserejuvvon doaimma olbmuide geat dárbbašit veahki. Gielddat hálddašit ortnega ja čatnet geavaheddjiid heivvolaš doarjjaolbmuide. Máŋga gieldda mat leat geahččalan ortnega, leat lihkostuvvan bures. Dan dihte ávžžuhuvvojit eanet gielddat váldit atnui ortnega. Eará ovdamearkkat doaibmabijuide leat fylkkastohkosat, ovttasbargu veahkkeneavvoguovddážiin ja bures ovddiduvvon boccia-birrasat muhtun gielddain. Rájehis beaivi Romssas Govven: Brage Fjellheim Wiik. Vaikko dál leat doaibmafálaldagat, de lea stuora dárbu govddit aktivitehtafálaldagaide organiserejuvvon valáštalla - mis Finnmárkkus. Sihke valáštallanbiire ja dat iešguđetge valáštallamat leat bargame dan ala ahte viiddidit fálaldaga, muhto lea ain báhcán ollu bargu dán suorggis. Dieđut dáid iešguđetge fálaldagaid birra fertejit leat álkit olámuttos, vai nu oallugat go vejolaš besset diehtit makkár fálaldagat gávdnojit. Mii fertet ohcalit sin, eatge sáhte vuordit ahte sii bohtet min lusa! Dálkkádat- ja birasdepartemeanttas lea doarjjaortnet olggostallandoaimmaide gos olbmot geain leat hedjonan doaibmannávccat vuoruhuvvojit. Fylkkagielda hálddaša ortnega Dálkkádat- ja birasdepartemeantta ovddas. Doarjjaortnet lea earálágan go eará ortnegat go dat addá doarjagiid aktivitehtadoaimmaide iige heiveheapmái. Universálalaččat hábmejuvvon valáštallanrusttegiid guovd - ilastin lea nannejuvvon lágaid bokte. Deháleamos lágat leat «Plána- ja huksenláhka» mii maŋemustá rievdaduvvui ja «Láhka gildosa birra vealahit hedjonan doaibmannávccaid geažil» mii doaibmagođii Nu guhkás go vejolaš de galget buot ođđa valáštallanrusttegat hábmejuvvot nu ahte daid sáhttet buot geavaheaddji - joavkkut geavahit, maiddái jus leat iešguđetlágan sivat. Dát guoská maid go ođasta. Jus geavaha universála hábmema prinsihpaid, de sáhttet buot olbmot ovttadássásaččat geavahit valáštallanrusttega, maiddái olbmot geain lea hedjonan lihkadeapmi, oaidnu, gullu, ipmárdus ja vuoli - duvvon nákca gierdat nuoskkideami ja allergiijašaddadeaddji ávdnasiid. Nu guhkás go vejolaš de berre beasatlašvuohta ollašuhttot váldočovdosa bokte, almmá dan haga ahte lea dárbu heivehemiide, sierračovdosiidda dahje lassičovdo - siidda. Vai lihkostuvvá dan barggus, de ferte ovttasbargat doaimmashehttejuvvon olbmuid organisašuvnnaiguin. Fylkkagielda áigu plánaáigodagas guovdilastit dán go meannuda speallanruhtaohcamušaid ja kurssaid ja diehto - juohkima bokte gieldda áššemeannudeddjiide. 16

17 4.0 Speallanruđaid juohkima prinsihpat Leat máŋga beali main lea mearkkašupmi rusttethuksemii Finnmárkkus ja mat maiddái váikkuhit fylkkagieldda speallanruhtahálddašeapmái. Deháleamos lea ahte gielddat ja valáštallanjoavkkut barget árjjalaččat rusttetovddidemiin. Nubbi bealli leat stáhta kriterat man vuođul speallanruđat juhkkojuvvojit. Dálá kriterat čuhcet negatiivvalaččat Finnmárkui, erenoa - mážit stuoragávpotvuoruheapmi ja rusttetgokčan mii lea čadnon álbmogii. Finnmárku lea daid maŋemus jagiid ožžon birrasiid % doarjjan ollislaš dohkkehuvvon ohcansupmi ektui. Dat mearkkaša ahte guhkkin eret buot ohcamušat ožžot doarjaga, juoga mii fas addá vuordináiggi hui ollu ohcciide vaikko makkár prinsihpaid mii válljet. Finnmárkku váldofokus ferte leat lasihit ohcamušaid logu, ja fuolahit ahte valáštallanrusttetregisttar čađat čájeha duohta gova das makkár valáštallanrusttegat leat fylkkas. Lea dát registtar maid Kulturdepartemeanta atná vuođđun go juohká speallanruđaid. Dasa lassin ferte váikkuhit Kulturdeparte - meantta rievdadit speallanruđaid juohkima kriteraid, vai areála ja beasatlašvuohta váldojuvvojit vuhtii. Kulturdepartemeantta valáštallama ja fysalaš doaimmaid rusttegiid doarjjanjuolggadusaid mielde galget speallan - ruđat; láhčit dili vai buohkain geat háliidit, lea vejolašvuohta leat mielde valáštallamis dahje doaimmahit fysalaš doaimmaid maid ieža organiserejit. ovddidit fysalaš infrastruktuvrra dahje rusttegiid valáštallamii ja fysalaš doaimmaide, dása gullá maiddái olggostallan. leat mielde hukseme ja ođasteame infrastruktuvrra, vai nu oallugat go vejolaš sáhttet valáštallat ja lihkadit. Ulbmiljoavku: valáštallanulbmiliidda oaivvilduvvon speallan - ruđaid vuoruhuvvon ulbmiljoavku leat mánát (6 12 jagi) ja nuorat (13 19 jagi), olbmot geain leat hedjonan doaibmannávccat ja sii geat eai lihkat nu ollu. Finnmárkku dilli lea nu ahte muhtun gielddat barget buori barggu ja dain leat movttiidahttingaskaoamit rusttetovddi - deapmái, mat maiddái leat mielde dagaheame ahte valáštallanjoavkkut ja earát váldet stuora ovddasvástádusa ovddidit buriid rusttegiid. Eará gielddain ii leat juogo dárbu máŋgga ođđa rusttegii dahje eai bargga systemáhtalaččat buriid rusttegiiguin valáštallamii ja fysalaš doaimmaide. Muhtun gielddain lea gielda dego bunci dan dihte go lea unnán gelbbolašvuohta speallanruhtaortnega birra. Dát bisseha valáštallanjoavkkuid mat huksejit beali dain rusttegiin. Fylkkagielda ferte hábmet prinsihpaid mat fuolahit hui iešguđetlágan gielddaid dárbbuid ja beroštumiid. Go váldá vuhtii ulbmila ja ulbmiljoavkku, de lea hástaleaddji dustet buot sávaldagaid ja beroštumiid. Finnmárkku rusttethuksema stuorámus hástalus lea ahte mii oažžut menddo unnán speallanruđaid duohta dárbbu ektui. Finnmárkku fylkkagielda áigu vuoruhit čuovvovaš prinsihpaid go juohká speallanruđaid áigodagas Máŋgga geardde ohcamušat galget nationála njuolgga - dusaid mielde oažžut reastta juolluduvvon speallanruđain. Eará nationála láidesteamit vuoruhuvvojit maiddái. 2. Vuordináigi a. Ohcamušat mat leat vuordán guhkimusat, vuoruhuvvojit. b. Gielddat mat sáddejit unnán ohcamušaid máŋgga jagi badjel, sáhttet muhtun dilálašvuođain oažžut doarjagiid jođáneappot. Dan dihte go leat ollu ohcamušat dan ruhtasupmi ektui maid oažžut Kulturdepartemeanttas, de ferte rehkenastit vuordináiggi speallanruđaid juogadeamis gitta 3-4 jagi. Gollogáibideaddji rusttegat fertejit rehkenastit guhkit vuordináiggi. 3. Gieldda vuoruheamit Gieldda jahkásaš vuoruheamit galget čuovvoluvvot. Fylkkagielda čuovvu mielde vuoruhit go gielddat eahpekri - tihkalaččat iežaset rusttegiid ovdalii valáštallan joavk kuid rusttegiid. Jus valáštallanjoavkkuid rusttegat ja gieldda rusttegat leat seamma dásis, de vuoruhuvvojit valáštallan - joavkkut. 4. Lagasbirasrusttegat a. Buot gielddat galget oažžut doarjaga unnimusat 1 lagasbirasrusttegii. b. Vuoruhit rusttegiid mat leat heivehuvvon máŋgga geavahussii. Buot gielddain lea vejolašvuohta hukset dákkár rusttegiid, go lagasbirasrusttegat eai leat liikká gollogáibideaddjit go dábálaš rusttegat. Lagasbirasrusttegat galggašedje hukse - juv vot millosepmosit skuvllaid lahka dahje čoahkkebáik - kiide. Dákkár eaŋkilis rusttegat doibmet álkit olámuttos fálaldahkan erenoamážit mánáide ja nuoraide, ja dahket álkibun buohkaide lihkadit. Rusttegat doibmet maid sosiála arenan máŋgasiidda. Lagasbirasrusttegat ollašuhttet áigumuša hukset rusttegiid main leat ollu funkšuvnnat, mii lea kulturstrategiijaid ulbmil, seammás go lea dehálaš álbmotdearvvašvuođadoaibmabidju. Fylkkagielda ávžžuha gielddaid hukset eanet dákkár rusttegiid. 17