Buohcuvuođa áigge doarjagat ja veajuiduhttin. Buohcuvuhtii gullevaš buhtadusat ja beaiveruđat, veajuiduhttin- ja lápmásiiddoarjagat

Átírás

1 Buohcuvuođa áigge doarjagat ja veajuiduhttin Buohcuvuhtii gullevaš buhtadusat ja beaiveruđat, veajuiduhttin- ja lápmásiiddoarjagat OANEHAČČAT JA ČIELGASIT

2 Sisdoallu Go buohccát 2 Kela-goarta 2 Eurohpálaš buohccedikšungoarta 2 Dálkkasbuhtadusat 3 Buhtadusat priváhta buohccedivššus 5 Buhtadusat priváhta bátnedivššus 6 Buhtadusat mátkkiin 6 Buohcuvuođabeaiveruhta 8 Oassebuohcuvuođabeaiveruhta 9 Buohcuvuođabeaiveruhta, veajuiduhttin vai ealáhat? 10 Bargoaddi ordnen bargodearvvašvuođafuolahus 10 Go mánná buohccá 11 Doarjja veajuiduhttimii 12 Veajuiduhttinruhta 13 Lápmásiidovddut 14 Ohcan ja máksin 15 Kela bálvala 16

3 Buohcuvuođa áigge doarjagat ja veajuiduhttin 2019 Dán brošyras muitaluvvo, makkár ruđalaš doarjaga Kela addá buohcuvuođa dikšumii ja veajuiduhttimii. Lassin muitalat lápmásiid ovdduin ja bargodearvvašvuođafuolahusas. Dán brošyras muitalit jagi 2019 doarjagiin. Mielde eai leat buot doarjagiid detáljat. Sáhtát dárkkistit doarjagiid meriid neahttasiidduin čujuhusas: Kela doarjagiid ákkat leat meroštallojuvvon lágain. Go Kela mearrida muhtun doarjagis, juohke ohcci eallindilli gieđahallo persovnnalaččat. Ohcciid eallindilli ja doarjaga dárbu leat dávjá earáláganat. Danin maiddái doarjagiid mearri molsašuddá. Kela mieđiha doarjagiid ohcamušaid vuođul. Sáhtát ohcat doarjagiid neahtas: Sáhtát ohcat doarjagiid maiddái bábirskoviiguin. Oaččut daid Kela doaimmahagain dahje neahtas: 1

4 Go buohccát Go buohccát ja dárbbašat doaktára divššu, sáhtát mannat gieldda dearvvašvuođaguovddážii dahje priváhta doaktárii. Kela buhtte earret eará oasi čuovvovaš buohcuvuođas boahtán goluin: dálkasat, mat leat mearriduvvon dutnje reseavttain dahjege dálkkasmearrádusain ja mat gullet buhttejuvvon dálkasiidda priváhta doaktára buhtadusat priváhta bátnedoaktára buhtadusat mátkkit buohccedikšui, dutkamuššii dahje veajuiduhttimii. Kela ii buhtte almmolaš dearvvašvuođafuolahusa goluid dahjege dikšuma dearvvašvuođaguovddážis ja buohcceviesus. Lassin Kela buhtte ánsomanaheami buohcuvuođa áigge ja buohccán máná dikšuma áigge. Juos leat barggus, sáhtát geavahit maiddái bargoaddi ordnen bargodearvvašvuođafuolahusa. Lassin dáhkádusfitnodagat vuvdet priváhta buohcuvuođadáhkádusaid buohccáma várás. Kela-goarta Juos dus lea Kela-goarta, oaččut dainna njuolga buhtadusa dikšungoluin máŋggain priváhta doavttirstašuvnnain. Ná don it dárbbaš ohcat buhtadusa sierra Kela addá Kela-goartta buohkaide, geat gullet Suoma sosiáladorvui. Goarta lea nuvttá ja dat postejuvvo ruoktot. Kela-goartta sáhttá diŋgot bálvalannummiris Eurohpálaš buohccedikšungoarta Juos mátkkoštat eará Eurohpá riikkain, dus lea buorre leat mielde eurohpálaš buohccedikšungoarta. Sáhtát diŋgot dan neahtas: Molssaevttolaččat sáhtát riŋget bálvalannummirii Goarta lea nuvttá. Dat postejuvvo ruoktot. 2

5 Juos buohccát fáhkkestaga, čájet goartta ja personduođaštusa olgoriikkas dikšunbáikái. Goarta geavvá EU- ja Edg-riikkain ja Šveiccas. Ovdal mátkki gánneha čielggadit, mo guđege riikkas galgá doaibmat. Oaččut lassidieđuid neahtas čujuhusas: sairaanaulkomailla Juos dus ii leat goarta mielde, sáhtát ohcat buhtadusaid maŋŋelis Kelas. Lassin dáhkádusfitnodagat vuvdet mátkedáhkádusaid, mat buhttejit dikšungoluid. Dálkkasbuhtadusat Kela sáhttá máksit buhtadusa apoteahkas ostojuvvon dálkasiin, maid doavttir dahje buohccedivššár lea mearridan dálkkasmearrádussan nappo reseapttain buohcuvuođat dikšui. Buhtadus máksojuvvo dan maŋŋá, go álgoiežasvástu lea dievván. Álgoiežasvástu lea 50 euro jagis. Kela ii mávsse buhtadusa buot dálkasiin. Gávnnat neahtas dieđu dálkasiin, mat buhttejuvvojit: Apoteahkas ja Kelas lea áiggidási diehtu du máksán álgoiežasvástu mearis. Go álgoiežasvástu lea dievvan, apoteahka geahpeda dálkasa hattis Kela buhtadusa ja mávssat ieš loahppaoasi hattis. Čujuhanhaddi ja dálkasa molsun hálbbibui Oassi dálkasiin gullet čujuhandiehtovuogádahkii. Dáidda dálkasiidda lea meroštallon čujuhanhaddejoavku ja čujuhanhaddi. Dálkasa vuovdinhaddi sáhttá leat stuorát go čujuhanhaddi. Kela máksá buhtadusa čujuhanhattis. Seamma čujuhanhaddejoavkkus leat gaskaneaset molsungelbbolaš dálkasat. Sáhtát molsut reseapttas lean dálkasa apoteahkas dávisteaddji muhto hálbbit dálkasii. 3

6 Apoteahka ii oaččo molsut dálkasa jos dálkasa mearrideaddji gieldá dálkasa molsuma. Go dálkasis ii leat čujuhanhaddi, oaččut buhtadusa vuovdinhattis. Ovdamearka Doaktára mearridan dálkkas máksá 30 euro. Dálkkas gullá čujuhanhaddejovkui, mas čujuhanhaddi lea 10 euro. Kela máksá buhtadusa 40 % čujuhanhattis nappo 10 euros, buhtadus lea 4 euro. Mávssat ieš 26 euro. Juos molssut dálkasat dávisteaddji hálbbit dálkasii, ovdamearkan 10 euro máksán dálkasii, mávssat ieš dušše 6 euro. Sierrabuhtadus Muhtun dálkasiin sáhtát oažžut sierrabuhtadusa, mii lea stuorát go vuođđobuhtadus. Dan oažžu dihto váigadis ja guhkesáigásaš buohcuvuođaid dikšui mearriduvvon dálkasiin. Vuoigatvuođa sierrabuhtadussii ohccojuvvo Kelas. Dárbbašat dan várás doaktára čállán B-cealkámuša. Dálkkasbuhtadusa sáhttá oažžut maiddái muhtun biebmobuktagiin. Buhtadusa biebmobuktagiin oažžu ovdamearkan mielkeallergiija dahje njammadanhehttehusa buohcan olmmoš. Vuoigatvuođa biebmobuktagiid buhtadussii ohccojuvvo doaktára čállán B-cealkámušain Kelas. Stuorra dálkkasgolut Juos gárttat oastit olu dálkasiid, sáhtát oažžut lassebuhtadusaid dálkkasgoluide. Dálkkasgoluid iežasvástu lea 572 euro jagi Go buhttejuvvon dálkasiin máksán dálkkasgolut mannet dan submi badjel, Kela sádde das dutnje almmuhusa. Dán maŋŋá oaččut jagi loahpa rádjai lassebuhtadusa dálkkasoastimiin njuolgga apoteahkas. Lassebuhtadeapmi oaivvilda, ahte mávssat dálkasiin dušše 2,50 euro, vaikke dat livččii divrasut. 4

7 Sáhtát ohcat lassebuhtadusa Kelas maiddái maŋálgihtii. Sáhtát čuovvut dutnje jagi áigge čohkkon buhtadusaid neahtas: Dálkasiid oastin olgoriikkain Juos áiggot oastit dálkasa nuppi EU- dahje Edg-riikkas dahje Šveiccas, sáhtát bivdit doaktáris sierra dálkkasmearrádusa, mainna sáhtát oastit dálkasa olgoriikkain. Sáhtát ohcat olgoriikkain ostojuvvon dálkasa hattis maŋálgihtii Kelas. Buhtadusa oažžun gáibida, ahte dálkkas lea dohkkehuvvon buhttejuvvot Suomas. Buhtadusat priváhta buohccedivššus Juos finat doaktáris priváhta doavttirstašuvnnas, Kela buhtte oasi priváhtadoaktára buhtadusas, divššus ja dutkamušain. Oaččut buhtadusa dávjá jo vuostáiváldimis, go čájehat Kela-goartta. Juos ozat dikšui nuppi EU- dahje Edg-riikii dahje Šveiccas, oaččut divššus seammasullasaš buhtadusa go oaččošit dávisteaddji priváhta dearvvašvuođafuolahusa divššus Suomas. Diehtu dearvvašvuođabálvalusaid geavaheamis olgoriikkain: Kela nanne doaktárbuhtadusaide, dutkamušaide ja divššuide távsttaid (buhtadusaid). Gávnnat távsttaid neahtas: Ovdamearka Máhtte finai priváhta spesiáladoaktáris ja mávssii 20 minuhta vuostáiváldinfitnamis buhtadusa 80 euro. Kela nannen táksta fitnamis lea 13,50 euro. Kela buhtte 13,50 ja Máhtte máksá ieš loahpa dahjege 66,50 euro (80 e 13,50 e = 66,50 e). Jeara lasi bálvalannummiris

8 Kela buhtte oasi priváhta doaktára mearridan dutkamušain ja divššus, mat leat ovdamearkan fysioterapiija ja laboratoriaijadutkamušat. Kela nanne dutkamuššii ja dikšui távstta, man vuođul Kela máksá buhtadusa. Kela ii mávsse buhtadusa, juos ozat priváhta doaktáris doaktárduođaštusa ovdamearkan vuodjingoartta, ealáhaga dahje oahppolágádussii figgama várás. Doaktárcealkámuša buhttema gánneha čielggadit Kelas. Jeara lasi bálvalannummiris Buhtadusat priváhta bátnedivššus Kela máksá buhtadusa njálmmi ja bániid dikšumis priváhta bátnedivššus. Kela buhtadusa ii sáhte oažžut, juos finat gieldda bátnedoaktáris. Kela ii dábálaččat maiddái buhtte ovdamearkan bátneprotesa goluid. Kela buhtte oasi priváhta bátnedoaktára goluin. Kela nanne dutkamii ja dikšumii távstta, man vuođul Kela máksá buhtadusa. Kela máksá buhtadusa maiddái priváhta bátnedoaktára mearridandivššuin ja dutkamušain. Buhtadus máksojuvvo maiddái njálbmehygienistta buhtadusas. Priváhta bátnedoaktára rehkegis lea dávjá maiddái doaimmahatgollu. Kela ii buhtte dan. Oaččut buhtadusa dávjá juo vuostáiváldimis go čájehat Kela-goartta. Buhtadusa sáhtát ohcat Kelas maŋálgihtii, juos leat máksán oppa hatti. Buhtadusat mátkkiin Kela buhtte mátkkiid dearvvašvuođaguovddážii ja buohccevissui dahje priváhta doaktárii, juos leat mátkkoštan dohko buohcuvuođa, áhpehisvuođa dahje riegádahttima dihte. Mátkkiid veajuiduhttinlágádussii Kela buhtte dalle juos veajuiduhttinmearrádus lea addojuvvon Kelas dahje almmolaš dearvvašvuođadivššus. Mátkkit buhttejuvvo dábálaččat lagamuš dikšunbáikái ja hálbbimus johtinvuogi mielde. Maiddái mieđušteaddji ja bearašlahtu mátkegolut 6

9 buhttejuvvojit, juos su oassálastin dikšui lea dárbbašlaš. Kela ii buhtte sierra dálkasiid viežžantuvrra apotehkii. Buhtadus idjadeamis Juos gárttat idjadit mátkkistat, sáhtát oažžut Kelas idjadanruđa. Dat lea eanemustá 20,18 euro jándoris. Mátkkiid iežasvástu Iežasvástu lea 25 euro ovttaguvlui manni mátkkis. Kela buhtte dutnje iežasvástu badjel mannan oasi. Oza buhtadusa maiddái du máksán, vuollel iežasvástu báhcán goluin, go dat čohkkejit oppa jagi iežasvásttu. Juos leat máksán mátkegoluid jagis badjel 300 euro, Kela máksá badjel mannan oasi ollásit. Táksemátkkit Juos gárttat geavahit táksse dearvvašvuođadili dahje heajos johtolatoktavuođaid dihte, sáhtát oaččut buhtadusa das. Juos geavahat táksse dearvvašvuođadili dihte, dus galgá leat dikšunlágádusa duođaštus táksse dárbbašlašvuođas (Todistus matkakorvausta varten SV 67). Diŋgo táksse álo sentraliserejuvvon diŋgonnummiris iežat guovllus. Ná oaččut mátkebuhtadusa seammás táksses. Iežasvástu lea 25 euro. Maiddái vuollel 25 euro mátkkit čohkkejit oppa jagi iežasvásttu. Juos diŋgot táksse eará sajis, mávssát mátkki ollásit ieš. Loga lasi táksemátkkiin: Sámegielagiidda mieđihuvvon fástatákseáššehasvuohta Kela lea mieđihan sámeguovllus ássi sámegielagiidda ng. fástatákseáššehasvuođa. It dárbbaš ohcat dan sierra. Fástatákseáššehasvuohta oaivvilda dan, ahte sáhtát diŋgot Kela-táksse njuolga sámegielat táksevuoddjis, gii oažžu buhtadusa Kelas. Molssaevttolaččat sáhtát diŋgot Kela-táksse iežat guovllu diŋgonguovddážis (Pro-Keskus Oy). Juos geavahat táksse dearvvašvuođadili dihte, dus galgá leat dikšunlágádusa duođaštus táksse dárbbašlašvuođas (Todistus matkakorvausta varten SV 67). 7

10 Sáhtát čuovvut dutnje jagi áigge čoggon mátkegoluid neahtas: Buohcuvuođabeaiveruhta Kela máksá buohcanáiggis buohcuvuođabeaiveruđa. Buohcuvuođabeaiveruhta máksojuvvo dábálaččat dan maŋŋá, go leat leamašan buohccin 10 beaivvi. Juos leat fitnodatdoalli, sáhtát oažžut buohcuvuođabeaiveruđa juo árabut. Juos oaččut buohcanluomu áigge bálkká, Kela máksá buhtadusa du bargoaddái. Gii oažžu buohcuvuođabeaiveruhta? Sáhtát oažžut buohcuvuođabeaiveruđa, juos leat jahkásaš itge buohcuvuođa dihtii nákce bargui. Man olu oaččot buohcuvuođabeaiveruđa? Buohcuvuođabeaiveruđa mearri lea čadnojuvvon boađuide. Beaiveruhta rehkenastin dábálaččat vearuhusas gávnnahuvvon bargoboađuid mielde. Beaiveruhta máksojuvvo dábálaččat 6 beaivvis vahkus. Sáhtát árvvoštallat buohcuvuođabeaiveruđa sturrodaga Kela neahttasiidduid rehkenastiin: Sáhtát jearrat lasi bálvalannummiris Bargguheame beaiveruhta sáhttá rehkenastot maiddái bargguhisdorvvu mearis. Oahpporuđa ožžon stuđeanta sáhttá buohccádettiin ohcat buohcuvuođabeaiveruđa. Ovdamearka Juos ánsoboađut leat e/mb, buohcuvuođabeaiveruhta lea sulaid 70 e/bv dahje sulaid e/mb. Unnit dinen olbmuin beaiveruhta lea unnit ja eanet dinen olbmuin stuorát. Oza buohcuvuođabeaiveruđa 2 mánu siste bargonávccahisvuođa álgimis. Man guhká buohcuvuođabeaiveruhta máksojuvvo? Buohcuvuođabeaiveruhta máksojuvvo eanemustá sulaid jagi áigái. 8

11 Juo dan ovdal álggahit čielggadit, livččiigo veajuiduhttimis veahkki buohcuvuođa dikšumis. Beaiveruhta 90 árgabeaivvi Juos leat bargi, Kela bivdá du doaimmahit bargodearvvašvuođadoaktárat cealkámuša bargonávccastat ja barggus joatkinvejolašvuođain maŋimustá dalle, go buohcuvuođabeaiveruhta lea máksojuvvon 90 árgabeaivvi. Joatkkaáigi buohcuvuođabeaiveruhtii Kela sáhttá muhtin dilálašvuođain mieđihit buohcuvuođabeaiveruhtii joatkkaáiggi. Dákkár dilli sáhttá šaddat, juos leat jo ožžon buohcuvuođabeaiveruđa eanemusáiggi nappo sulaid jagi ja máhccan bargui. Fuobmát goittotge, ahte buohcuvuođat ain eastá bargama. Dalle Kela sáhttá máksit beaiveruđa vel 50 beaivvi. Dát gáibida, ahte leat leamašan barggus njuolgut 30 beaivvi nappo sulaid ovtta mánotbaji dan maŋŋá, go buohcuvuođabeaiveruđa máksin lea nohkan. Juos bargonávccahisvuohta joatkašuvvá ain, itge sáhte máhccat bargui, čielggadit sáhtátgo báhcit bargonávccahisvuođaealáhahkii. Oassebuohcuvuođabeaiveruhta Oassebuohcuvuođabeaiveruhta doarju bargui máhccama. Oassebuohcuvuođabeaiveruđa sáhttá oažžut olmmoš, guhte lea ovdal buohccáma bargan ollesáigásaččat, muhto máhccá bargosis oasseáigásaččat buohcuvuođa bisttedettiin. Bargoáiggi galgá geahpedit sulaid beallái ovddit bargoáiggis. Dán áiggis máksojuvvo oassebuohcuvuođabeaiveruđa, mii lea bealli buohcuvuođabeaiveruđas. Oasseáiggebarggu sáhtát álggahit áramustá, go leat leamašan buohccin 10 beaivvi. Oassebuohcuvuođabeaiveruhta máksojuvvo eanemustá 120 árgabeaivvi dahje 5 mánotbaji. Oassebuohcuvuođabeaiveruđa ohcanáigi lea 2 mánotbaji. 9

12 Buohcuvuođabeaiveruhta, veajuiduhttin vai ealáhat? Juos buohcan bistá guhká, ferte smiehttat, maid boahttevuođas sáhttá bargat. Go leat ožžon buohcuvuođabeaiveruđa 60 árgabeaivvi, Kela čielggada, sáhtašiigo veajuiduhttimis leat veahkki du buohcuvuhtii. Juos leat ožžon buohcuvuođabeaiveruđa 150 árgabeaivvi dahje measta 6 mánotbaji, oaččut Kelas reivve, mas muitaluvvo veajuiduhttinvejolašvuođain. Sáhtát maiddái ieš váldit oktavuođa du dikšon doaktárii, bargodearvvašvuođadoaktárii dahje Kelai, jus vásihat, ahte dárbbašat veajuiduhttima. Bargonávccahisvuođaealáhat Buohcuvuođabeaiveruhta máksojuvvo oktiibuot dábálaččat eanemustá 300 árgabeaivvis. Jus buohcuvuođastat dahje lámisvuođastat šaddan bargonávccahisvuohta joatkašuvvá itge sáhte oažžut buohcuvuođabeaiveruđa, sáhtát ohcat bargonávccahisvuođaealáhaga. Dan sáhttá máksit bargoealáhatlágádus dahje Kela dahje guktot. Kela máksá bargonávccahisvuođaealáhaga, jus it leat leamašan bargoeallimis dahje jus it oaččo doarvái ealáhaga bargoealáhatlágádusas. Das, sáhtátgo oažžut bargonávccahisvuođaealáhaga, váikkuha: makkár buohcuvuohta dahje lámisvuohta dus lea man boaris don leat makkár barggu leat bargan makkár skuvlejupmi dus lea. Juos it sáhte máhccat bargui itge maiddái oaččo ealáhaga, almmut iežas bargo- ja ealáhatdoaimmahahkii bargguhis bargoohccin maŋimustá čuovvovaš beaivve buohcuvuođabeaiveruđa nohkamis. Ná sáhtát oažžut bargguhisvuođaáigge beaiveruđa áigáiboahtima dorvvasteapmin, go vuorddát mearrádusa bargonávccahisvuođaealáhagastat. Juos it leat bargomárkankássa lahttu, oza dienasbeaiveruđa iežat kássastat. Bargoaddi ordnen bargodearvvašvuođadikšun Bargoaddi galgá ordnet ovddalgihtii eastadeaddji bargodearvvašvuođafuolahusa buot bargiidasas. 10

13 Bargi dearvvašvuođadili ja bargonákca čuvvojuvvo ee. dearvvašvuođadárkkistusain. Mihttomearrin lea bargi bargonávcca seailun. Oaččut dárkilut dieđu bargodearvvašvuođafuolahusa bálvalusain iežat bargoaddis. Bargoaddi sáhttá ohcat Kelas buhtadusa bargodearvvašvuođafuolahusa goluide. Fitnodatdoalli bargodearvvašvuođafuolahus Maiddái priváhta fitnodatdoalli sáhttá ordnet alcces bargodearvvašvuođadikšuma. Dat lea goittotge álo eaktodáhtolaš. Jus fitnodatdoallis lea bálvalusastis bargit, son lea geatnegas ordnen bargodearvvašvuođadikšuma bargiideaset. Fitnodatdoalli sáhttá ohcat Kelas buhtadusa dearvvašvuođadikšuma goluide. Oaččut lasi dieđu neahtas: Jeara lasi bálvalannummiris Go mánná buohccá Juos mánná buohccá ja dárbbaša doaktára divššu, sáhtát doalvut su dearvvašvuođaguovddážii dahje priváhta doaktárii. Kela buhtte máná divššuid, mátkkiid ja dálkasiid seammá vugiin go rávesolbmuide. Go vuollel 10-jahkásaš mánná buohccá, sáhtát báhcit dikšut su gaskaboddasaš dikšunfriddjavuhtii. Dat sáhttá bistit eanemustá 4 bargobeaivvi. Bargoaddi ii dárbbaš máksit bálkká gaskaboddasaš dikšunfriddjavuođa áigge. Sierradikšunruhta Juos divššut buohcci dahje lámis vuollel 16-jahkásaš máná, sáhtát ohcat Kelas sierradikšunruđa. Gáibádussan lea, ahte gárttat leat eret barggus máná buohcceviessodikšuma ja dasa laktásan ruovttudikšuma, máná skuvllaiskkadeami dahje beaivedikšuniskkadeami dihtii. Sierradikšunruhta lea seammá sturrosaš go buohcuvuođabeaiveruhta. Ohcamuššii galgá laktit doaktárduođaštusa D, mas ákkastallo máná dikšui oassálastima dárbu. Oza sierradikšunruđa 4 mánotbaji siste dikšuma álgimis. 11

14 Doarjja veajuiduhttimii Veajuiduhttimiin buoridit bargo- ja doaibmanávccaid, juos dat leat hedjonan. Kela ordne veajuiduhttima ja addá doarjaga áigáiboahtimii veajuiduhttima áigge. Kela lassin veajuiduhttima ordnejit ovdamearkan dearvvašvuođaguovddážat ja buohcceviesut, bargoealáhatlágádusat ja BE-doaimmahagat. Sáhtát diđoštallat doaktáris dahje Kelas, gean ordnen skuvlejumi sáhtát ohcat. Jeara lasi bálvalannummiris Kela ordnen veajuiduhttin lea: ámmátlaš veajuiduhttin veajuiduhttinpsykoterapiija váttis medisiinnalaš veajuiduhttin smiehttanvuollásaš veajuiduhttin. Gávnnat Kela veajuiduhttinkurssaid neahtas čujuhusas: kuntoutuskurssihaku Veajuiduhttinbálvalusaid buvttadeaddjit gávdnojit čujuhusas: palveluntuottajahaku Ámmátlaš veajuiduhttin Ámmátlaš veajuiduhttin lea oaivvilduvvon bargoahkásaččaide, geain buohcuvuohta lea dahkan dahje dan árvvoštallet lagaš jagiid dahkat bargo- ja stuđerennávcca hedjoneami. Veajuiduhttima mihttomearrin lea ovddidit barggus veadjima dahje bargui máhccama. Veajuiduhttin sáhttá maiddái veahkehit nuora beassama bargoeallimii Oassin ámmátlaš veajuiduhttima mieđihuvvojit maiddái veahkkeneavvut. Nuora ámmátlaš veajuiduhttin Nuora ámmátlaš veajuiduhttin lea oaivvilduvvon jahkásaččaide, geain ii leat stuđeren- dahje bargobáiki. Dan sáhttá oažžut maiddái dalle, juos oahput leat gaskkalduvvon dahje sáhttet gaskkalduvvat. Veajuiduhttima sáhttá ohcat doaktárcealkámuša haga. Veajuiduhtti psykoterapiija Sáhtát ohcat Kelas veajuiduhtti psykoterapiija, juos dus lea doaktára gávnnahan mielladearvvašvuođa hehttehus, mii hehtte stuđerema 12

15 dahje barggus birgema. Gáibádussan lea maiddái dat, ahte leat ožžon áššáigullevaš divššu unnimustá 3 mánotbaji. Lassin dárbbašuvvo psykiatra cealkámuš, mas terapiija dárbu ákkastallo. Váttis medisiinnalaš veajuiduhttin Sáhtát oažžut váttis medisiinnalaš veajuiduhttima, juos leat vuollel 65-jahkásaš ja dus lea buohcuvuođas dahje lámisvuođas boahtán fuomášahtti váttisvuođat árgga doaimmain. Smiehttanvuloš veajuiduhttin Sáhtát ohcat veajuiduhttin- ja vuogáiduvvanválbmenkurssaide dahje persovnnalaš veajuiduhttimii veajuiduhttinlágádusas. Lassin smiehttanvullosaš veajuiduhttin leat neuropsykologalaš veajuiduhttin ja muhtun eará veajuiduhttinbálvalusat ja veahkkeneavvut. Mo beasat veajuiduhttimii? Sáhtát ohcat veajuiduhttimii, juos vásihat, ahte bargo- dahje doaibmanávccat lea njiedjan. Dárbbašat dábálaččat maiddái doaktára addán cealkámuša. Doaktárcealkámušas daddjo, mii buohcuvuođaid dahje lámisvuođaid dus lea ja makkár veajuiduhttima doavttir dasa ávžžuha. Go leat ožžon doaktárcealkámuša, sáhtát ohcat veajuiduhttima Kelas. Kelas smihttojuvvo, sáhttágo veajuiduhttima mieđihit. Veajuiduhttinruhta Veajuiduhttinruhta dorvvasta áigáiboađut veajuiduhttima áigge. Veajuiduhttinruhta rehkenastojuvvo dábálaččat seammá vugiin go buohcuvuođabeaiveruhta. Sáhtát oažžut oasseveajuiduhttinruđa dakkár veajuiduhttinbeaivvis, goas leat sihke barggus ja oassálasttát veajuiduhttimii. Veajuiduhttinruhta meroštallo boađuid mielde ja lea vearrovuollásaš boahtu. Sáhtát árvvoštallat iežat veajuiduhttinruđa meari neahtas: Nuora veajuiduhttinruhta Nuora veajuiduhttinruhta máksojuvvo stuđerema dahje eará bargoeallimii sikten veajuiduhttima áigge. 13

16 Lápmásiidovddut Kela doarju lámis ja guhkesáigásaččat buohcci olbmuid iehčanas birgema ja eallima. Lápmásiiddoarjja mánnái Vuollel 16-jahkásaš lápmásiiddoarjaga sáhttá oažžut guhkesáigásaččat buozus dahje lámis mánná.gáibádus lea, ahte lámisvuohta dahje buohcuvuohta dahká dan, ahte máná galgá dikšut eanet go dearvvašlaš máná unnimustá bealle jagi áigge. Lápmásiiddoarjja 16 jagi deavdán olbmui Lápmásiiddoarjaga sáhttá oažžut 16 jagi deavdán lámis dahje guhkesáigásaččat buohcan olmmoš, man doaibmanákca lea hedjonan unnimustá jagi áigge. Gáibádus lea, ahte lámisvuohta dahje buohcuvuohta dahká hehttehusa, veahki dárbbu dahje bagadallama ja bearráigeahču dárbbu.lápmásiiddoarjaga šládja ja mearri leat gitta lámisvuođa duođalašvuođas. Lápmásiiddoarjaga šlájat ja mearit leat: vuođđolápmásiiddoarjja 92,14 e/mb bajiduvvon lápmásiiddoarjja 215 e/mb bajimus lápmásiiddoarjja 416,91 e/mb. Ealáhaga ožžon dikšundoarjja Ealáhaga ožžon dikšundoarjja lea oaivvilduvvon ealáhatolbmuide, geaid doaibmanákca lea hedjonan buohcuvuođa dahje lámisvuođa dihtii unnimustá jagi áigge. Dikšundoarjaga mearit leat: vuođđodikšundoarjja 70,52 e/mb bajiduvvon dikšundoarjja 153,63 e/mb bajimus dikšundoarjja 324,85 e/mb veteránalassi 105,13 e/mb. Lápmásiid dulkonbálvalusat Kela mieđiha dulkon- ja gáiddusbálvalusaid ja gaskkusta dulkkaid beallje-, čalbme- dahje hállanlámis olbmuide. Dulkonbálvalus lea oaivvilduvvon olbmui, gii dárbbaša dulkoma lámisvuođa dihtii. Dulkoma bokte earát áddejit, maid son háliida dadjat. 14

17 Lassidieđut lápmásiid dulkonbálvalusain: Ohcan ja máksin Sáhtát ohcat máŋggaid doarjagiid neahtas čujuhusas: Dárkkis ohcamušas, makkár mildosiid dasa galgá laktit. Sáhtát sáddet mildosiid neahta bokte. Sáhtát ohcat doarjagiid maiddái bábirskoviiguin, maid sáhtát prentet Kela neahttasiidduin: Sáhtát maiddái viežžat skoviid Kela doaimmahagain. Juos leat ohcamin doarjaga bábirskoviin, sáhtát sáddet dan Kelai ovttas mildosiiguin poastta bokte. Geahča neahttasiidduin, man čujuhussii reivve galgá sáddet: Sáhtát jearrat čujuhusa maiddái Kela bálvalannummiris: Buohcan Veajuiduhttin Lápmásiiddoarjagat Go Kela lea gieđahallan ohcamušat, oaččut ruoktot doarjaga guoskevaš mearrádusa. Mearrádussii lea merkejuvvon doarjaga sturrodat ja ákkat. Oaččut mearrádusa maiddái, jus dat lea biehttaleaddji. Kela máksá doarjagiid báŋkokontoidat. Sáhtát ohcat nuppástusa Kela mearrádussii. Nuppástusohcamis leat rávvagat Kelas ožžon mearrádusa mildosis. Áigáiboahtindoarjja lea maŋimuš saji doarjja Sáhtát ohcat Kelas vuođđoáigáiboahtindoarjaga, juos buot boađut ja várit ja dutnje mieđihuvvon sosiáladoarjagat eai reahkká vealtameahttun árgga goluide, dego bibmui ja ássamii. 15

18 Kela bálvala Neahtas Kela neahttasiidduin oaččut dieđu ja sáhtát dikšut áššiidat. Kela neahttasiiddut leat čujuhusas: Sáhtát maiddái jearrat ráđi Kelas neahtas: Rehkenastinbálvalusas sáhtát rehkenastit doarjagiid meriid: Kela áššiiddikšunbálvalusas lea dorvvolaš dikšut áššiid neahtas. Bálvalus lea neahtas čujuhusas: Čálit sisa áššiiddikšunbálvalussii neahttabáŋkodovddaldagaiguin dahje giehtatelefovnna mobiilanannehusain. Áššiiddikšunbálvalusas sáhtát: ohcat Kela ovdduid sáddet mildosiid geahččat ohcamušat gieđahallandili almmuhit nuppástusain heaittihit doarjaga. Telefovnnas Buohcan Veajuiduhttin Lápmásiidovddut Fuom! Kela telefonnummirat nuppástuvvet jagi 2019 loahpas. Dárkkis nummira neahtas: Doaimmahagas Oza lagamuš doaimmahaga: Áigevárremiin Sáhtát várret áiggi Kela doaimmahagas dahje telefonbálvalusas. Várre áiggi, juos du eallimis lea dáhpáhuvvan stuorra nuppástus dahje du ášši lea máŋggamohkat. Várre áiggi telefovnnain dahje neahtas: Dárbbašatgo dulkka? Juos dárbbašat dulkka áššiid dikšumis, váldde oktavuođa Kelain dahje geahča lassedieđuid neahtas: 16

19 Almmut nuppástusain Juos oaččut juoga Kela doarjaga, muitte almmuhit johtilit Kelai, juos du eallindilis dáhpáhuvvet nuppástusat. Dakkárat sáhttet leat ássamis dahje bearašdilis dahje sisaboađuin dáhpáhuvvan nuppástusat. Ruovttoluottabearran Juos Kela máksá ovddu liiggás boasttu dieđuid vuođul, dan gártá bearrat dus ruovttoluotta. Bearranguovddáš Nuppástusohcan Sáhtát ohcat nuppástusa Kela mearrádussii. Nuppástusohcamis leat rávvagat Kelas ožžon mearrádusa mildosis. Juos dus leat jearaldagat, váldde vuos oktavuođa Kelain: Buohcan Veajuiduhttin Lápmásiiddoarjagat Sosiáladorvoáššiid nuppástusohcanlávdegoddi Kela davvisámegielat telefonbálvalus ma ja du dmu Kela eará telefonbálvalusat vu be dmu 9 16: Áigáiboahtindoarjja Lápmásiidovddut Ássama doarjagat Mánnábearrašiid Bargguhisvuohta doarjagat Buohcan Oapmahačča Ealáhatáššit jámedettiin Fárren Supmii dahje Stuđeanttat Suomas olgoriikii Veajuiduhttin Kela-goarttat Vearjogeatnegasat Fuom! Kela telefonnummirat nuppástuvvet jagi 2019 loahpas:

20 Kela brošyrat Mánnábearrašiid doarjagat Almmolaš ássandoarjja Buohcuvuođa áigge doarjagat ja veajuiduhttin Stuđeantta ja vearjogeatnegasa doarjagat Bargguhisvuođa áigge doarjagat Ealáhatolbmo doarjagat Fárren Supmii dahje Suomas olgoriikii Vuođđoáigáiboahtindoarjja Brošyraid oažžu Kela doaimmahagain dahje oktasašbálvalanbáikkiin. Brošyrat eará gielaiguin neahtas