vf[kyk Òkjrh; dof;«kh leesyku dh lkalñfrd Ásj.kk ds ÁLFkku MkW- jkeñ".k kekz] Mh- fyv~- vkpk;z lkfgr;,oa Hkk"kk] iwoz fgunh fohkkxk/;{k lec) MkW- ch- vkj- vecsndj fo ofo ky;] vkxjk vf[kyk Òkjrh; dof;«kh leesyku dh lkalñfrd lapsruk dk ÁFke Ásjd cht ekr`lej.k gs] ftls MkW- Ykkjh vkt+kn us lukru lalñfr ds lw«k ^ekr`or~ ijnkjs"kq* dh ln~òkouk ls c ;k Fkk v j vkt ogh cht ds k ;Z fovi ds :i esa fodflr g dj ovo`{k dh v j vxzlj gs( tgk ;kn gs] ogè Qfj;kn gsa viuh ek dh Le`fr esa mug aus lu~ 2000 esa] ^vf[kyk Òkjrh; dof;«kh leesyku* dh LFkkiuk dqegkj a dh uxjh [kqtkz esa dha bl lalfkk dh N Vs ls N Vh lnl;k 3 o kz dh v j o`) ls o`) lnl;k 95 o kz dh gsa bfrgkl xokg gs fd Òkjrh; ukjh cjl a ls?kj dh pkj nhokjh esa dsn g dj jg x;h FkhA MkW- Ykkjh us ukjh d osf od j kuh fn[kkbz v j ukjh ds lexz fodkl esa mudh cqf) v j eu d ltk;k] l okjk v j phrk Òh] muesa fo okl v j mrlkg txk;k fd os fo o ds fo kkyk Òwx Yk [kx Yk ij vktkn ianh dh rjg mm+ ldsa [kqtkz ls kq: gqbz ;k«kk fqj lkyk&nj&lkyk jk Vªh; vf/kos ku dh ijeijk esa dukzvd] egkjk Vª] vku/kzáns k] NÙkhlx<+ v j fqj feuh vf/kos ku dh ijeijk esa nktzfykax] ukfld] ve`rlj dh ljteè d pwers gq,] vurjk Vªh; leesyku a ds vk; tu gsrq tkiku] baxy.m] vesfjdk] ekjh kl] phu] ey f k;k] flaxkiqj] FkkbZY.M] VdÊ] bftjr] jfl;k v j lkr lequnj ikj vius lqyk dne c<+k pqdh gsa leesyku ds lalfkkid,oa ifk Án kzd MkW- Ykkjh dòh vdsy ugè pykrs] mudh eku;rk gs ^pyk r lkjs tekus d lkfk Y ds pyk A* os O;f V esa ugè lef V esa fo okl djrs gsaa bôhloè lnh esa Áos k djrs gh ns k esa e khu a dh rjg O;Lr vkneh dsoyk,d gh { «k esa vkxs c<+ ldrk gs] ijurq,d gh O;fä viuh Ykxu o fu Bk ds cyk ij lkfgr; lalñfr lapkj ek/;e dfork leh{kk v j i;zvu esa Yk dfá;rk ÁkIr djrs gq,] N Vh volfkk esa gh kr k% 1
iqjldkj a ls iqjlñr g usoky cgqeq[kh ÁfrÒk ls leié O;fäRo MkW- Ykkjh vkt+kn finy 40 o k ± ls lkfgr;] lalñfr o f{kd { «k a esa,- vkbz- ih- lh- dk ;'kloh vfò;ku pykk jgs gsa] og Òh osf od Lrj ij jpuk/keê ukjh mttkxj.k dk egkvfò;kua ;g /kzqo lr; gs fd n ukfj; a d,d LFkku ij,df«kr ugè fd;k tk ldrk( fdurq ogè ;fn mugsa ek v j cfgu dh ln~òkouk ls LokrU«; Òko v j l kä dez{ «k Ánku fd;k tkrk gs] r fu p; gh ukjh dk LokfÒeku x jokfuor g rk gs v j vius lkalñfrd opzlo d og le>us Ykxrh gsa ns k dk lkalñfrd ifjás{; bl ckr dk Áek.k ÁLrqr djrk vk;k gs fd vc /k vutku fuj{kj] fdurq thou ds oklrfod ;FkkFkZ ds Áfr ltx Òkjrh; ukjh d ije os.ko vkpk;z oyykò us ^x I;LoRoLekde~ xqjo%* vfkkzr~ x I;% ¼x fi;k ½ rq ¼r ½ vlekde~ ¼ge iq# k a dh½ xqjo% ¼xq#tu½ gsa dgdj] e/;dkyk esa ØkfUr epk nh FkhA lokzf/kd dof;f«k;k oyykò leánk; us gh ns k d nh gsa] ;g xos k.kk dk fo k; gsa ogè nwljh v j x Lokeh rqyklhnkl us ehjkckbz d i«k fyk[kdj Li V psrkouh nh Fkh] fd ;fn rqe tslh ukjh dh vflerk rqegkjs vius gh jktegyk esa [krj a ls [ Yk jgh g ] r rqegsa,sls jktegyk d dj M+ a csfj; a ds leku le>dj] rrdkyk N M+ nsuk pkfg,a og dktyk fdl dke dk t viuh vk [k gh Q M+ nsa fqj ehjk d dof;«kh cuus esa nsj ugè YkxhA ¼fou;if«kdk dk in ^tkds fá; u jke osnsgh½ rrdkykhu kga kkg lezkv vdcj us Òh ukjh laosnu dh lgòkfxrkfkz ukjh eqfä ds fyk, gh ^ehuk cktkj* dh ifjdyiuk pfjrkfkz dh Fkh v j bl dkj.k mud dhfrz feykha ukjh dh vflerk dk laj{k.k djus esa vkt tgk vu; fofòé lalfkk, vu; { «k a esa tgk vxqokbz dj jgh gsa ogk,- vkbz- ih- lh- mudh flje j gsa ukjh fpuru ds lnkpkj dh ij[k djus esa ^czãdqekjh Átkifr fo o fo kyk;* ukjh dh LoPNrk v j n`<+rk v j Je'khYk lejlrk dh ij[k djus esa ^lqykò b.vjus kuyk* ogè ukjh dh jpukijd dyiuk khykrk d fu;eu v j la;eu v j drz`ro ds nk;js esa j[kdj ij[k djusokykh lalfkk gs ^vf[kyk Òkjrh; dof;«kh leesyku*a bl leesyku dh lcls cm+h miykfc/k gs Òkjrh; ukjh ds vflrro dh lkalñfrd fpuruk] ftlesa og Lo;a,d cuhbuh dfork Ykxrh gsa ;fn bl ^cuhbuh* dfork dk ifjik oz Òh ik fyk;k r MkW- Ykkjh vktkn dh ladyiuk dh kqòk kalk fd;s fcuk vkidk eu ugè eku ldrka MkW- Ykkjh dh fpuruk dk u;k vk;ke,-vkbz-ih-lh- ds n kd jk Vªh; egkf/kos ku 2009 ds kqòkjeò ls,d u;s v/;k; ds :i esa bl eg n~?k k ds lkfk ÁdV g rk gs & ^^,- vkbz- ihlh-* ukjh ds ru d ugè( eu d Ánf kzr dj mls Áfrf"Br djuk pkgrh gsa* bl 2
mn~~?k k dh ladyiuk d blh eap ij rr{k.k fnyykh] xqtjkr] fet je v j dukzvd d fel,- vkbz- ih- lh- dk rkt igukdj Lo;aÒw dfork&ofurk ds lkax:id d lkdkj djrs gq, eu ds vlhe l Un;Z] ÁKk ds fno; lr; v j Yk pu a ds f ko ls vykañr dj MkW- Ykkjh us vf[kyk Òkjrh; dof;f«k; a d ve`r p[kk fn;ka bl Yk{; rd igq pus esa Ykkjh ;qxyk d fdruk la?k kz djuk im+k gsa ;g r j 'ku vkjk v j MkW- Ykkjh vktkn gh tku ldrs gsa] fdurq ge bruk tkurs gsa fd rùo fpuru ds }kjk ewy; a,oa fu d k ± dh LFkkiuk dk Á;kl vius vki esa e/kq d k ds fuekz.k tslk gs] ftlesa vla[; vk kz ÁfrÒkv a dk Ák.k jl lafpr jgrk gsa igy dqn euh kh fopkj,oa Òko dk voxkgu dj rfkk viuh ÁfrÒk ds cyk ls mls vkrelkr~ dj ekudhñr fl)kur fufezr djrs gsaa,rnfkz [k.mu&e.m vfkkzr~ gs; dk R;kx v j xzká dk xzg.k djds mu ewy; a d Áfrf Br djrs gsa] ftuesa thou ds lòh vk;ke a ds fyk,,sls ekun.m ;k fud k ÁkIr g rs gsa] ftuds }kjk gekjs O;fäRo dk,oa gekjh Ñfr; a ds fuekz.k dk ekxzn kzu Òh g rk gs] v j ewy;kadu dk Òh B l vk/kkj Òh ÁkIr g tkrk gsa thou dk,slk d bz i{k ugè gs] tgk ;g ÁfØ;k fujurj u pyk jgh g A ;gh flfkfr,- vkbz- ih- lh- }kjk fufezr v j Ádkf kr Ñfr; a dh] ftldk Js; lef V :i esa leesyku dh es/kkoh l`tu khykrkv a d tkrk gsa thou ds egrdk;z leié djkusoky drz`ro] pkgs fykf[kr g a] ;k vfykf[kr( fdurq dkyk[k.m ftudk lk{kh gs v j t ekuo ds lkalñfrd vh;qrfkku ds v{kq..k fn kk&funsz kd gsa] os gh ^ÁLFkku* dgykkrs gsaa fdlh jk Vª dh usfrd f k{kk dh Òwfe rs;kj djus esa bu lkalñfrd ÁLFkku a dk egùoiw.kz ; xnku gs] pkgsa os ^/kez xzufk* g a] fdaok ^uhfr xzufk* vfkok ^ÁR;{k dùkzo; iafk* g aa,- vkbz- ih lh- Lo;a dfork&ofurk dh i{k/kj g us ds dkj.k efgykkv a dh dkjf;«kh,oa Òkof;«kh ÁfrÒk dk fodkl djus ds fyk, ^ÁR;{k dùkzo; iafk* cuk gsa ;gk leesyku dh lkalñfrd Ásj.kk ds Lo:i dùkz`ro :i Ádkf kr dko;xzufk a d,- vkbz- ih- lh- jpukred lalñfr dk ^ÁLFkku* ekudj mudk osf k V~~; fu:fir djus tk jgh gsa ;s lòh xzufk leesyku ds vurxzr lapkfykr ekykk Ádk ku ds gh lqeu gsa & 3
¼1½ ^YkhYkkorh lexz* ¼3 [k.m½ Y f[kdk YkhYkkorh calyk ¼Á- la- 2001½ Louke /ku; jpf;«kh ^YkhYkkorh calyk leesyku* }kjk leekfur,d egku dof;«kh gsaa 1932 esa vius ÁFke Ádk ku ls Y dj vc rd ds jpuk lalkj dh ^pgq eq[kh le`f) fyk, gq, og ftl dhfrzeku v j ; kloh leeku dh vf/kdkfj.kh FkÈ] mls u ik ldèa leesyku us viuh xgu mi; fxrkoknh ikj[kh n`f V; a us bls le>k v j mudh vo;ä ihm+k d vkrelkr~ djrs gq, lgkuqòwfriwozd mudh Ñfr; a d lqpk: :i esa Ádkf kr djus dk ladyi bl Òkouk ls fyk;k fd leòor% mudh Ñfr;k ;fn fole`r g x;è] r fgunh ds k /kkffkz; a rfkk bfrgkl ds fyk, ;g vykh; leink ugè feyk ik;sxha vr% bugsa lqjf{kr dj fn;k tk,a vkt MkW- lqeu jkts us fgunh dk vk/kk bfrgkl fyk[kk gs] fdurq,- vkbz- ih- lh- bl bfrgkl d fur; uohurk ls jp jgh gsa blh jpukøe esa MkW- Ykkjh us ^YkhYkkorh lexz* d lkfgr; txr~ dh /kj gj cuk;k gsa mudk leiw.kz lkfgr; vuqla/kkrkv a gsrq 3 [k.m a esa Ádkf kr gs] ftls,- vkbz- ih- lh- us Ádkf kr dj gokv a ds #[k a d cnyk fn;k gsa ru ls o; o`)k] eu ls fpj;qorh YkhYkkorh calyk us ntzu a Ñfr;k jpdj Y [ku dh i &x fo/kkv a eas vurjk Vªh; Yk dfá;rk vftzr dh gsa YkhYkkorh th ckj&ckj ns k dh /kjrh ls nwj xb±] fqj Yk V vk;èa chloè krkcnh dh lcls cm+h «kklnh Òkjr&foÒktu d >sykk] Ykkg j v j d Ykdkrk tsls egkuxj a ds vykkok jkt/kkuh esa jgè( lqyk nkeir;] lurku lq[k],s o;z&osòo ikdj Òh lekt Ueq[kh jgè v j lkfgr; lk/kuk esa vuojr~ lé) jgè gsaa MkW- Ykkjh dh eku;rk gs 17 Qjojh 1918 d gfj;k.kk esa tueh YkhYkkorh calyk us [kwc fyk[kk] th Òj ds fyk[kka ckuos dh o; esa ru ls o; o`)k eu ls os,d fpj;qorh dh rjg t k [kj k ls iqjtok gsaa os tknwxjuh gsa] taxyk esa eaxyk dj nsrh gsa] os dgè Òh g a & ^^tgk jgsxk ogè j kuh YkqVk;sxk@fdlh fpjkx dk viuk edk ugè g rka** 4
¼2½ ^lk/kuk ifk ij* & dof;«kh ehuk{kh Òj.k ¼Á- la- 2002½,- vkbz- ih- lh- dh l kä ckyk fgunh dof;«kh dk uke gs l - ehuk{kh ÒjM+A --- mudh dfork esa ^vkrekua fof)* (Know They Self) ^vii nhi Òo* dk lans k Áfr/ofur g rk gs( t ckykxhr a esa mrlkg Òjrk gsa mug aus bugsa e fykd Yk; nsdj t xs;rk Ánku dh gs] og mu tslh egkjk Vªh; dof;«kh dh fgunh lsoh Òkouk dk ifjp; djkrh gsa fgunh dh ÁFke dko;ñfr dk dfork txr~ esa mrd.bkiw.kz Lokxr g xk] leesyku d,slk fo okl gsa ns kdkyk ifjflfkfr ds vuqlkj ;g Ñfr lnso lkef;d cuh jgsxh] D; afd blesa ^Lo;a d igpku v j tku * dk ewyk eu«k fufgr gsa ckykd a ds fyk, fyk[kh x;h ;g Ñfr Á <+ a d Òh QYkÁnk g xh,slk leesyku dk fo okl gsa ¼3½ ^YkhYkkorh calyk dh Yk ddfkk, * dof;«kh YkhYkkorh calyk ¼Á- la- 2003½ Yk d] tulkeku; dh psruk esa Áfo V lozákf.k&lkeku; dh psruk dk og txr~ gs] t gekjh vuur ftkklkv a dk vkfoòkzo v j lek/kku Lo;a djrk jgrk gsa jpuk&df;] lkeku; ok.kh dk fo k; ugè gs] og fof k V vuqòwfr kkfykuh ok.kh dk fo k; gsa vr% ^Yk d df;* vrhr d orzeku ls t M+dj,oa Òfo ;æ Vk cudj ;qxhu ekuo dk ifk Án kzu djrk gsa blhfyk, ekuo thou ds gj iu ds fyk, Yk d dfkk, ;FkkFkZ fpuru ÁLrqr dj ltx ekxzn kzu djrh gsaa blhfyk, MkW- Ykkjh us YkhYkkorh calyk dh Yk ddfkkv a ij viuk l kä vfòer bl Ádkj fn;k gs % ^^YkhYkkorh calykdh ipphl tcjnlr Yk ddfkk, gesa,d ckj fqj mm+k Y tkrh gsa] l uijh ds LofIuYk lalkj esa tgk usfrdrk dh lh[k ls Òjiwj Kku Òh gsa Yk ddfkk, ;qx&;qx ls ekuo d e grh jgè] Ásfjr djrh jgè v j ih<+h nj ih<+h thfor jgè( lwjt&pk n flrkj a dh nqfu;k ls lqugjs ckyk aokykh #igy jfk esa lokj tknqbz NM+h okykh ifj; a dk lalkj] 5
c Ykrs nj[r&xkrh fpfm+;k ] xquxqukrh ufn;k v j taxyk a ls cfr;krs Yk em+h] [kjx k lc gesa fj>krs gq, Y tkrs gsa],d liu a dh nqfu;k esa tgk lu tsls lqsn ckyk aokykh,d ukuh&nknh ls fykgkq esa fbbqjrk cpiu lfn; a ls dgkfu;k lquus dh ftn djrk vk;k gsa** olrqr% leesyku us YkhYkkorh calyk dh Yk ddfkkv a dk Ádk ku djds Òkjrh; thoun kzu d,d lkalñfrd lapsruk ds :i esa ÁLrqr djus dk miøe fd;k gsa ¼4½ ^jsrhykh lka>* & dof;«kh lquhrk [k [kk ¼Á- la- 2004½ ns k] dkyk] ifjflfkfr ds vuqlkj cgqvk;keh thou dk t i{k tc fo krk ls Á[kj,oa eq[kj g tkrk gs] rc ml dkyk esa O;fäRo,oa ÑfrRo d lokzreuk lat dj Lo;a vius vunj lekfgr dj Y rk gsa vr% fopkjd mlh ds vuq:i thou ds rfkk ÑfrRo ds ekun.m a dh iqu% lajpuk,oa Áfr Bk fd;k djrs gsaa ;gh dkj.k gs fd lkfgr; esa Òh u;h&u;h dl fv; a d tue feykrk jgrk gsa laòor% MkW- Ykkjh us blhfyk, budh Ñfreq[kh vkeq[kh esa fyk[kk gs & ^^u toka lk;jk dk dsuokl x /kwykh ds xqckj ls jsrhykk g x;k gs ---- kk;jk lquhrk us,d jsrhykh lka> :ekfu;r ds #igy [okc d viuh 'kk;jh esa iqjtoka fd;k gsa Qu&,& kk;jh dh lhf<+; a ij [km+h kk;jk us eqtlle djuk pkgk gs vius [okc a d A vkokt xw trh gs] lquhrk dh fgunoh dh vkeqge vnch uôkj[kkus esaa** ukjh dh laosnuk d dof;«kh lquhrk us lgkuqòwfr ls ft;k gsa og Òkjrh; ukjh osnuk dh lw=/kkj gsaa bu iafä; a esa mudh ;g osnuk lquh tk ldrh gs & ^^esjs gqz] esjh /km+du a dh Áfr/ofu gs@esjs gqz] esjs lkal a ds pykus dh Nk;k gs@esjs gqz] esjs v j esjs b"v ds lecu/k a dh lkfkzdrk gs@esjs gqz] ml oä dk ÁfrfcEc gs@t esaus ft;k gsa** egkuxjh; d YkkgYk d,dkar ds {k.k a esa thusokykh dof;«kh us fá;re dh lféf/k ls Y dj Áfr{k.k iq# k dh?kqjsykh okluk v j dkeuk d dfork ds us«k a ls ij[kk gsa,d ukjh dof;«kh ds :i esa tc vorkj Y rh gs( rc mldk okd~ LQqj.k vu [kk g tkrk gsa mldh vuqòwfr di rh dh rjg lgh fn kkv a esa mm+us Ykxh gsa viuh vykx igpku ls mls tkuk 6
le>k v j cw>k tk ldrk gs] D; afd og ikjæ Vk ekuoh gs & ^^Ykxrk gs@eq>s fd@esa moz kh ugè@rqegkjh ekuoh gw A** vf[kyk Òkjrh; dof;«kh leesyku dh lkalñfrd fu Bk d thusokykh dof;f«k;k gh ikjæ Vk ekufo;k g ldrh gs( lquhrk dk ;g l p vfòokonu ; X; gsa ¼5½ ^rykk k ftunxh dh* & dof;«kh ÁÒk kekz ¼Á- la- 2005½ dof;«kh ÁÒk kekz us l kä Òk kk v j ÒkokuqÒwfr ls tqm+dj ^rykk k ftunxh dh* dko;ñfr jph gsa jpf;«kh d fofnr gs fd vuqòwfr] nq[k dk vglkl] vk kk&fujk kk v j Le`fr ds iyk vurl~ d phj [kqn dh rykk k esa gh fudykrs gsa] r kcn a ds QwYk dfork dk gkj xw Fkrs gsaa dfork dk eu niz.k gs] vius bnz&fxnz vius&ijk; a ds chp t Òko ge eglwl djrs gsa] ;k mu Òko a ls Ásfjr g rs gsa] mugsa vfòo;ä djus dh d f k k gh dfork] xhr ;k xt+yk cudj xw t mbrh gsa fu p; gh dof;«kh dk fpuru ns[kus le>us v j lgstus ; X; gs & ^^D;k [k ;k D;k ik;k@le> ;gh cl vk;k@t ik;k Fkk@cjl a cjl esa@,d iyk esa fc[kjk;k@iyk chrk fnu chrs@lkyk eghus ;w gh chrs@oä dh /kkjk ugè cgrh r @igkm+ lk thou dsls thrsa** vkt] eklwe vkyk pd dfork dh ij[k ugè dj ikrs] og ugè tkurs fd dfork] ;fn mudh enn pkgrh gs] r og mldh pkgr iwj ns aa lkfgr; dk leo)zu lpph lekyk puk }kjk leòo gs vr% ns k ds ew/kzu; leh{kd MkW- jkeewfrz f«kikbh ÁÒk th dh jpuk/kfezrk ij fyk[krs gsa& ^^bl Ñfr esa xgjs vòkoc /k ls mrié osnuk v j fo"kkn ds Loj Á[kj gsaa Òkjrh; Áfrfuf/k fpurk /kkjk ekurh gs fd ØhM+k ds fufeùk tc ijklùkk LosPN;k vkrex iu dj lhlk esa vfo; x fo; x dh Òwfe ij mrj vkrh gs] rc v[k.m jl] Áse v j l Un;Z [k.m&[k.m g dj fc[kj tkrk gsa,sls esa ns kdkyk dh dkjk esa osòo ds vkd kzd f k[kj ij leklhu g dj Òh O;fä dh psruk dòh&dòh cspsu g tkrh gs v j og vueusiu dk xgjkbz ls vuqòo djus Ykxrh gsa --------- irk ugè] dc d u&lh ;kn mem+dj psruk ij Nk tkrh gs] v j lqf[kr O;fä Òh mf}xu g mbrk gsa** olrqr%,slh jpukv a esa gh mä leh{kk vorfjr gqbz tslh Ykxrh gsa lqjh ÁÒk kekz dh 7
fueufykf[kr iafä;k Òh ;gh fpuru ÁLrqr gqvk gs] vr% ;gk dof;«kh dh Y [kuh dk d kyk n kzuh; gs % ^^u tkus D; a vk [k Òj vkbz@vòh r t[e fn[kk;k ugè-----** MkW- Ykkjh us bl Ñfr dh egùkk vkoj.k dh lttk esa fu:fir djrs gq,,d egùoiw.kz okd; fyk[kk gs ^^liu a dk vkdk k bruk folr`r gs fd vkneh mm+rs jguk pkgrk gsa ----** ;gh fp«k.k vkoj.k dh dfork dk Árhd gsa dof;«kh dk fpuru mldh vkrepsruk d n`<+rk Ánku djrk gsa blhfyk, mldh O;atuk vrho vkd kzd gs & ^^ÒhM+ Fkh lkfk@tc j kuh esa py F @ihns eqm+ dj ns[kk@vdsy gh [km+s F A** fu p; gh ÁÒk kekz th us vdf; vuqòwfr; a d Òh lqunj vfòo;fä ds ek/;e ls df; cukdj] ^rykk k ftunxh dh* esa t jpuk, fyk[kh gsa] muesa muds mnkùk ân; dh lpkbz ds ÁR;{k fp«k vafdr gsaa ¼6½ ^foeykk lexz* & dof;«kh foeykk calyk ¼Á- la- 2006½ dfork dh f k[kfj.kh Jherh foeykk calyk fgunh dh eq[; Òwfe ls lnk ds fyk, nwj pykh x;è] vfgunh Áns k esa thrs gq,] thou esa vusd «kklfn; a,oa,s o;ziw.kz osòo ds laxe esa vkre fuokzlu dh ihm+k ljlorh us feykdj mudh vuqòwfr d f«kos.kh cuk fn;ka,- vkbz- ih- lh- us mudh lkfgr; lk/kuk d Yk dkfizr djus dh n`f V ls ^foeykk lexz* ds :i esa 2006 bz- esa muds ÑfrRo d lkr l i` B a esa lekfgr dj] mls rhu [k.m a esa leikfnr fd;k v j thou lu/;k dh Lo.kkZÒk esa leesyku us mud ^egknsoh oekz leeku* ls gsnjkckn vf/kos ku esa leykañr fd;ka MkW- Ykkjh us mud flykhxqm+h igq pdj] leesyku dh ^ekun laj{kd* eu uhr dj lalfkk d x jokfuor fd;ka MkW- Ykkjh] tc foeykk th ls ÁFke ckj fey F rc ---- ^Ng Ádkf kr Ñfr; a rfkk lsadm+ a vádkf kr dforkv a dh jpukdkj foeykk calyk dh thou ;k«kk 1929 esa veckykk esa ÁkjEÒ g dj lrgùkj o kz dh o; esa Òh lkfgr; lk/kuk dk i;kz; cuh gqbz FkhA* muds fo k; esa t fyk[kk tk;sxk] og Fk M+k im+sxka egklkxj d lkeku; iumqcch ls ikj ugè fd;k tk ldrka ^pun kcn a esa muds pquhns O;fäRo dk vkdyku cl bl rjg g ldrk gs & ^^foeykk th esa ns kòfä vkd.b Òjh gsa] os oru is fulkj g usokyk a dh cgknqjh ds xhr xkrh gsaa omlofkz dh rjg os ÁÑfr dh iqtkju Òh gsa] fe[kkbyk Áhf ou dh Òk fr ^lwjt dk [ktkuk* ns[k iqykfdr g rh gsaa os?k j ukjhoknh 8
^QsfefuLV* g rs gq, Òh vr;k/kqfud ik pkr; vu/kkuqñr ^ohesu fykc* ds i{k esa ugè] os Òkjrh; lalñfr dh x jo kkykh ukfj; a d gh ^vkbfm;yk ekwmyk ekudj ukjhro dh lo ZRÑ"V ijkdk"bk dh ifjdyiuk djrh gsaa egku~ Òkjrh; lkalñfrd fojklr d viukdj dof;«kh lo ZPp x jo dh vuqòwfr djrh gsa bfunjk xk /kh ds :i esa mugsa ukjh dk O;fäRo lokzf/kd ÁÒkfor djrk gsa** ¼MkW- Ykkjh & Òwfedk½ foeykk th ds lkfgr; dk fup M+ gs] lkekftd laosnuka ;g laosnuk muds dko; dk gh dsuæ ugè] vfirq vkre dfkkred dgkfu; a dk Òh dsuæ gsa muds ân; d ihm+k us ikykk gs] r og Òh ihm+k d ân; esa gh ikykrh gsaa thou Òh,d jaxeap gsa thou ds jaxeap ij Òkoukv a ds dykkdkj j t mrié g rs gsa] v j ej tkrs gsa] og dsoyk viuk vfòu; N M+ tkrs gsaa bu vfòu; a d gh lkfgr;dkj Y [kuhc) djrk jgrk gsa foeykk calyk th us dykkred ewy; a dh ij[k u djds usfrd ewy; a dh] vius lkfgr; esa ij[k dh gsa muds vunj l Un;Zc /k] f koro cudj mtkxj gqvk gsa ^vks;* us fyk[kk gs & ^^oklro esa mpp d fv dk usfrd c /k v j mpp d fv dk l Un;Z c /k de ls de Ñfrdkj esa Ák;% lkfk&lkfk pykrs gsaa** dof;«kh us bu n u a dk fuokzg fd;k gs & ^^mudh vk [k a esa@tke NYkdrk gs@tc Òh] tgk Òh@ns[kk gs mugsa@ kckc >Ykdrk gsa** ¼;s uhykh vk [ a ls½ ^^irfkj a ds fyk, Òh@>jus cuk fn;s@taxyk d eaxyke; dj fn;k@ij pkgr d D;k fn;k@jger v j #[lr\** ¼rqels dqn iwnuk gs ls½ ^^vkf[kj esa U;k; dk@iq"i f[ky xk@[kq kcw egdsxh@pkj fn kkv a esa@tslk dj xs@bzuke fey xk@esa r D;k nqfu;k Òh@c/kkbZ nsxh rqed A** ¼c/kkbZ fey xh rqed ls½ fu d kzr% dof;«kh dk dko; Òkok/;kRe ls tqm+k gqvk gs] t e {kkfkz xòkz gsa dkfyknkl tsls dfo; a us Òh lttu a ds eaxyk ds fyk, Òh ^Jh* v j ^ljlorh* ds feyku ds lkfk eqfä dh dkeuk dh gsa leh{kk dh n`f V ls ;gh Js B lgefr curh gs fd dof;«kh dk Ádkf kr dko; leesyku }kjk lttu a ds eaxyk ds fyk, Yk dkfizr gqvk gsa 9
¼8½ vkeknsj ckaxykkj lalñfr & MkW- jhrk deyk x re ¼Á-la- 2008½ ^^t chr x;h l chr xbz@thou esa,d flrkjk FkkA@eku o cgqr I;kjk FkkA@og NwV x;k r NwV x;k@vecj ds vkuu d ns[k @fdrus blds rkjs VwVs@fdrus VwVs I;kjs NwVs@ij iwn VwVs rkjs ls@dc vecj k d eukrs gsaa** ¼MkWgfjoa k jk; cppu½ cppu th dh bu iafä; a }kjk MkW- x re dh ;g ÁFke Yk?kq Ñfr mug aus vius ifr ^LoxÊ; deyk ch- x re o firk rqy; olqj LoxÊ; Jh ch- lh- x re ¼ckcwth½ d lefizr dh gs] t gs ^vkeknsj ckaxykkj lalñfr*a caxkyk jkt; ds lkalñfrd io ± dh,d vfòuo fucu/kkoykh gs ;g ÑfrA Òkjr ds lòh Áns k a dh vuwbh lkalñfrd ijeijkv a esa caxkyk dh mrloh; ijeijk vue Yk v j vuqie gsa ;g ijeijk ÁfrfcEc gs] kkfur fudsru v j nf{k. oj egkdkykh ds iq.;lfkyk tgk ijegal jkeñ.k us ujsuæ d foosdkuun cuk fn;k FkkA MkW- Ykkjh us fyk[kk gs fd ^^lq[k&nq[k] la; x&fo; x] vk kk&fujk kk] _rq ifjorzu ds dkj.k ekuo dh ÁQqfYYkr Òkouk, v j R; gkj a ds jax bl lalñfr dh /kj gj d /kuh cukrs gsaa** MkW- jhrk x re us bugè R; gkj a dh ÒO;rk] fno;rk v j thou lkis{k psruk dk fp«k.k fd;k gsa og caxkyk dh vn~~òqr Òkjrh; lalñfr gsa QwYk a esa xedrh gqbz tc Qkxquh c;kj] tc Qkx jkx xkrh gs r ikxyk cuk;s fcuk ugè N M+rhA clur dk myykkl caxkyk dh /kjrh dk vu [kk jax gs] t vu;«k ugè fn[kk;h nsrka /kkfezd lkalñfrd v j vk/;kfred lk/kuk ds { «k esa os.ko v j o lk/kuk dk Ápkj rfkk kfä iwtk ¼ekr` iwtk½ dk Òko caxkyk us iwjs ns k esa QSYkk;k gsa MkW- Ykkjh us fyk[kk gs % ^^ekr` kfä ds Áfr ;g J)kÒko flqz caxkyk gh ns ldrk FkkA vkt r leiw.kz Òkjr esa ekrk dh t;&t;dkj xw trh gsa** cafde puæ pv~v ik/;k; ^ut#yk blykke] vjfoun?k k dk ^n cax* vkt ds lunòz esa fo k Le.kh; gsa ;g ns k mrlo a dk ns k gsa myykkl a dk ns k gsa jkl v j jl a dk ns k gsa ;gk uhjlrk dgè ugè gsa MkW- jhrk us fyk[kk gs & ^^mrlo,drk dk lk/kd gs] Áse dk i "kd gs] Álérk dk Ásjd gsa /kez dk laj{kd o Òkouk dk leo/kzd gsa** oklrfodrk ;g gs fd vfòo;fä dh l kä glrk{kj MkW- x re us cm+h fu Bk ls vius Áns k dh lalñfr d iwjs ns k dh fojkv~ ifjf/k d dsuæ esa j[kdj] t ÒkokRed,drk dk ifjp; fn;k gs] mlh [kkfrj leesyku us bl iqlrd dk Ádk ku dj] dof;«kh ds ân; dh jlkredrk d mtkxj fd;k gsa 10
¼9½ ^nhif k[kk* & dof;«kh MkW- iwue kekz ¼Á- la- 2009½ dfork dk tue vyk fdd kfä ds pj.k a esa gqvk gs] ftls ge jlorh ljlorh ds uke ls tkurs gsaa dof;«kh iwue kekz dh eku;rk gs fd dgè jl dk Áokg curs le; mlesa vfòeku Òh Áokfgr g rk gs v j æohòwr vur psruk ân; dk va/kdkj nwj djds Òko; x dk ifk Á klr djrh gsa dfo jpuk djrs le;] blh Òko; x dk vkj; xzg.k djrk gs] ftls dof;«kh bl rjg Lohdkjrh gs & ^^;g /;ku dh og volfkk g rh gs] tc eflr"d esa vusd fopkj a dk ÁLQqVu g rk gsa ;s fopkj u tkus fdrus :i a esa ifjofrzr g tkrs gsa v j thou ds lkfk feykdj mìhiu esa,d e kkyk dk :i /kkj.k dj Y rs gsa v j og e kkyk thou ds fofo/k jax a ls gesa ifjfpr djkrh gsa** og viuh nhif k[kk dk egnqn~~ns ; dqn bl rjg fu:fir djrh gs & ^^bl dko; Ñfr ds ewyk esa,d psru; vkòkl gs] ftldk n kzu lcd iqdkjdj ^thou dk kqò xku* lqukuk pkgrk gsa e/; esa Òjs v j Òjrs gq, esy ds dqn ^ÁR;{k n` ;* gsa] v j vurr% ^xqykukj iykk k* esa fá; dh vuqòwfr gs] ftuds fej.k ls esjh ^nhif k[kk* fufezr gqbz gsa ¼Hkkokatfy ls½ olrqr% lkfgr; dh Ákekf.kdrk v j Áklafxdrk d mlh dh dl Vh ij vk dk tkrk jgk gsa blh dk miifj.kke ;g Òh gqvk gs fd ge lkfgr; esa lnso fdlh u fdlh Ádkj dh dsuæh; /kkjk dk vkxzg djrs jgs gsaa olrqr% ogh dsuæh; /kkjk Áokfgr v j vusd Òko a ls lqokflr g rh jgrh gsa Áse] l Un;Z] d#.kk] jgl; v j lei.kz ;g thou dh dsuæh; /kkjk, gsaa dof;«kh us bugè ds ek/;e ls viuh Ñfr esa vfòo;fä nh gs v j psru; d bu dsuæh; /kkjkv a dk lw«k/kkj ekuk gsa æ VO; gsa ;s xhrka k & ^^YkfYkr ^osn /kkjk ih;w "k Òj@ÒkoÒwfe ds n kê lkxj@mu ij Nk;h /kqa/k gvkv @ubz fok ok.kh jp Ykkv A** ¼lcd iqdkj lcd cqykkv ls½ ^^vkv kfä dk xku djsa@t gesa Òjrh gs cgykkdj] Áokg nsrh gs@c > vxk/k < rh gsa** ¼vkv kfä dk xku djsa ls½ ^^Áhr dh Ykgj a esa cgrs gq, dqn@rqe #d tkv @vk tkv ua** ¼17½ ^^flunwjh jkx a ds ou esa@ne;urh dh vkfykaxu esa@/kqykijkx,d lj esa xk, dslfj;k&lk jkx cklurha** ¼18½ Jherh iwue kekz dh ^nhif k[kk*,d Lok;Ùk kcnkfjr Ádkj Y dj vorfjr g rh gs] ftls MkW- Ykkjh us bl rjg ÁLrqr fd;k gs & ^^vkt fgunh ivyk ij kk;n gh,slh d bz dof;«kh g ] ftls 11
i<+dj ds konkl v j t; kadj Álkn dh dko; Òk"kk ;kn g vk,] ijurq iwue dh dko;òk"kk esa,slh >Ykd feykrh gsa** nhif k[kk esa olrqo.kzu dh ÁfrÒk dof;«kh dh e fykd f kyidykk gsa vr% og leesyku dh lk/kqokn ÁkIr dof;«kh gsaa ¼10½ ^ckuos clar* ¼vkRedFkk½ & dof;«kh YkhYkkorh calyk ¼Á- la- 2009½ vkredfkk] vkrekuqòwfr esa isbh g rh gs] vr% ogh vurozlrq cudj vfòo;fä dk ek/;e curh gsa vkredfkk igy Lo;a xquh tkrh gs] fqj Lo;a lquh tkrh gs] rc dgh tkrh gsa vr% xquus] dgus v j lquus esa f«kokx/kkjk dke djrh gsa,slk d bz Òh Ák.kh ugè gs] t viuh vkredfkk u dgrk g ] ijurq mls iapru«k Y [kd us lquk g xk] ròh og dqn dg ldka dguk Òh igy lquuk gs] dof;«kh us lk{; fn;k gs & ^^ÁÒq esa fo okl] vklfkk v j Òj lk g ] r fcxm+s dke Òh lq/kj tkrs gsaa exj g uh d d bz VkYk ugè ldrk] flqz t gknls g rs gsa] t nq?kzvuk,?kvrh gsa] t nq%[k ds igkm+ VwVrs gsaa mud lgus dh Fk M+h {kerk feyk tkrh gsa ojuk toku e r] vdkyk e`r;q, ] vug uh?kvuk, fdld ugè r M+rh] fdld ugè fi?kykkrè] fdlds fnyk esa VqdM+s ugè djrèa esjh fdler esa ;s dgj >sykuk Òh fyk[k gh fn;k gs mlusa** ¼esjk fuosnu gs ------ ls½ YkhYkkorh th us Lo;a viuh dfork dk df; Òh lquk gs & ^^fxjk ns vkleku a ls] fcbk ns vkleku a ij@vòh ns[ dgk rqeus cnykrs #[k gokv a dsa** ik pkr; fo}ku~ fpuru ek«k d lquus ij vk/kkfjr ekurs gsaa blh ckr d Òkjrh; fo}ku~ dgrs gsa] fd Á u kwu; esa r mbrs ugè] mugsa mbkus ds fyk, dqn dgs gq, dh i` BÒwfe g uh pkfg,a bl vk/kkj ij YkhYkkorh calyk dh Ñfr ^ckuos calr*,d vuqòwr jpuk Á; x gs] ftls dfkf;«kh us lqykrkiwozd fojpk gsa leesyku us bls uohu laldj.k ds :i esa ÁLrqr fd;k gsa 12
¼11½ ^irfkj dk nnz* & dof;«kh lquhrk ^lqeu* ¼Á- la- 2009½ ^viuh ckr* esa dof;«kh lgt g dj dqn vfòo;ä djuk pkgrh gs] ;g dqn gh mudh dfork dk lc dqn gs & dfork fyk[kuk dòh esjk is kk ugè jgk v j u gh dòh esaus oä dh ikcunh dh] fd QYkk ls QYkk oä esjs dfork Y [ku dk gsa cl ;nk&dnk lgt :i ls eu ds mn~~xkj Yk;c) g ] dc dkxt ij mrj vkrs] eq>s [kq+n irk ugè pykrka dòh clar v j ir>m+ dk esyk eq>s vpfeòr dj nsrs] r dòh lkou dh Qqgkjsa eq>s iqykfdr dj tkrèa dòh gjs&òjs [ r a dh ixmf.m;k eq>s YkqÒkrÈ r dòh fdlh gjs&òjs o`{k dh lw[kh BwB Vgfu;k eq>s O;fFkr dj tkrè v j cl esjh Òkouk, dyke dk lgkjk Y eq[kj g tkrèa bl vk/kkj ij dgk tk ldrk gs fd vuqòwfr ewykr% vkrekuqòwfr gs] ÁR;sd ltzu ewykr% vkre ltzu gsa dof;«kh lquhrk ^lqeu* dk vkrefpuru lgt lukru gsa dfork ds Òko txr esa dsfuær psruk pj v j vpj esa Òsn ugè djrh blhfyk, ;g Ñfr ^irfkj dk nnz* MkW- Ykkjh ds fpuru esa dqn bl rjg vfòo;fä ikrh gs & ^^esaus irfkj a d flldrs ns[kk gs] esaus irfkj a dk #nu lquk gs ---- lfn; a ls ohjku a esa irfkj xhr xkrs F ] Y fdu o rm+irs Òh gsa ---- irfkj a ds fbdkus ij,d v jr Qsad nh x;h] nsorqy; lk/kqv a ds vukpkj ls cspkjh vfgy;k ifkjk x;h] mlh ifkjhykh v jr dh nnz Òjh vkokt lqukrh gsa] lqeu dh ;s dfork, A** lkfgr; ewykr% v j vurr% vuqòwfr ijd g rk gsa lkfgr; dh olrq thour vflrrookykh g rh gs] ftls og vuqòo djrk gs] lqurk gs] ns[krk gs] lw?krk gs] Li kz djrk gs v j p[krk gs mlds leiw.kz vflrro d vkrexr djrk gs % ckr dh ckr gs] ij dfork dh ckr gs] r nsf[k, fdl vnk ls dgh tk;sxh & ^^erykc fudyk tk, r Yk x cnyk tkrs gsaa vk [k ds [kqykrs gh T; a lius fc[kj tkrs gsaa** lquhrk dh dof;«kh ekuoh; laosnukv a d vkrelkr~ djds pykh gs& ^^m/kj vkleka dk dy tk pkd g rk gsa b/kj /kjrh r`ir g rh gsa,d cw n gh gs] t vecj dh iykd a ls fxjdj viuk vflrro [k rh gsa** 13
¼12½ la/;k dk vkleka & dof;«kh MkW- la/;k ih- esfj;k ¼Á- la- 2009½ ;g dfork Ñfr ekuo thou dh lgt vuqòwfr; a ds lkfk ekuo v j ÁÑfr dh oklrfodrk d O;ä djus dk Á;kl djrh gsa ÁÑfr ls thou dh lekurk djuk dfork dk /kez gsa mlls cgqr dqn lh[kus dh leòouk, gsaa dof;«kh dk vfòer gs & ^^va/ js ds ckn mtkykk] jkr ds ckn fnu] xeê ds ckn o kkz ;gh cnykko pj&vpj dh fu;fr gs] v j mls d bz ugè j d ldrka ÁÑfr e le ds }kjk vius vki d ÁdV djrh gs] r euq"; Òko a }kjk vius vk;ke cnykrk gsa ÁÑfr dh rjg euq"; ds fopkj Òh flfkj ugè jg ikrs v j u fopkj,d rjg ds g rs gsaa ;g ugè dgk tk ldrk gs fd t k`axkj fyk[krk gs] og ohj jl dh dfork ugè fyk[k ldrk ;k t j æ fyk[krk gs] kkar jl esa jpuk ugè fyk[k ldrka euq ; dk thou lòh u jl a ls tqm+k gqvk gs v j mlds thou esa gj,d jl dk viuk LFkku gsa** dof;«kh jl dh v[k.m psruk esa fo okl djrh gsa ;gh mldh perñfr gsa vflrro dh,d jlrk dk c /k* ;gh lgt lekf/k gs v j ;gh Yk d lkeku; dk Ò Ykkiu gs] fd og vc Ykk Òh lcdqn tkurk gsa dfo ftls c Ykdj lqukrk gs( og vc Y gh mls ipk Y rk gs] vflrro dh,d jlrk dk fgllk g us ds dkj.ka blhfyk, osn dgrk gs & ^jl os l%* ;fn jl gh ijczã gs] r mlls vykx d u g ldrk gs] dof;«kh dk viuk er lqn`<+ gsa ekuo thou ds dfir; igykqv a d Òh ljyk&ljl Òk kk v j viuh Li V vfòo;atuk esa la/;k us bl Ádkj bafxr fd;k gs % ^^fdrus dec[r gsa] ;s xqcckjs@t pun lk l a esa@qwyk tkrs gsa] v j Fk M+h lh@cqykunh ikdj viuh v dkr ÒwYk tkrs gsaa** MkW- Ykkjh bl Ñfr ij viuk vfòer fyk[krs gsa & ^^la/;k dh dfork, vf/kdka kr% Òkouk Á/kku gsa] :ekfu;r dk rlooqj fc[kjk im+k gs] muesa( tsls ^D;k esjk Òh fdlh d burtkj gs\* mldh jpuk, ^j ekafvd fjokboyk* ds n j dh gsa] [okc a&[;kyk dh,d :ekuh&nqfu;k ] tgk,d ijh mm+rs gq, fxj dj?kk;yk g x;h gs] mlds fjlrs?kko a ls fudykh gsa ;s dfork, A** dof;«kh d kkar v j k`axkj ges kk,d nwljs ds iwjd Ykxrs gsaa mudh eku;rk gs fd ;fn n u a esa vxj ifo«krk gs] r vo ; gh nsoro ds n kzu g axsa ¼viuh ckr ls½ 14
mudk fo okl ;g gs fd kwu; ls gh ltzu dh ÁfØ;k ÁkjEÒ g rh gsa kwu; vkdk k v j vodk k n u a dk Áfrfuf/kRo djrk gsa vr% vkid tc [kkykh g us ij v j lelr fø;kv a ls NqV~~Vh feykus ij ;fn dòh vuqòwfr idm+ Y rh gs r fqj og g k esa ugè jgus nsrha og xw xs d Òh xqm+ dh vuqòwfr djk gh nsrh gs & ^^vjs lwjt fudyk jgk gs@rsjk [;kyk Y dj@mwcsxk kke d @fqj fdrus lokyk Y dja** ¼loky ls½ ^^edku r cgqr ls fey @jgus d @exj ge gsa fd@ml edku d @?kj cuk u ik;sa** ¼vkf k;k ls½ ^^unh d I;kl Ykxh@vuko`f"V gqbz@qlyk d Òw[k Ykxh@lw[kk&iu gqvk@ --------- gok ukjkt gqbz@rwqku epka** ¼fouk kdkys½ ^^esa gw,d N Vh&lh fpfm+;k@eq>s vkdk k ilun gs@t [kqykk gsa** ¼fpfM+;k ls½ MkW- la/;k ih- esfj;k dh dforkv a dk Loj eezòsnh gsa mldh ÁÑfr d ] mldh ;FkkFkZ vuqòwfr us O;kdj.k fn;k gsa blfyk, ;fn og fdlh Òh olrq d ] tc dfork dh vurzolrq cukrh gs( r ogè mldh dko; psruk >añr g dj] mls Lokal a ds lw«k esa Òk kk ds lqeu fij dj vfizr dj tkrh gsa *la/;k dk vkleka* Ñfr ds fyk, leh{kk ekurh gs] fd ;s lòh jpuk, tupsruk dh dkykkrhr O;kfIr ij vadq kiw.kz Ykh dk dko;kuq kklu gs] ftls ukjh txr~ vo ; leeku nsxka ¼13½ *Òko lk/kuk* & dof;«kh eu jek kekz ¼Á- la- 2010½ lkfgr; lkf/kdk Jherh eu jek kekz dh vusd Ñfr; a us lkfgr; txr~ d Òko fopkj v j vo/kkj.kk kfä Ánku dh gsa vkius dfork] xhr] xtyk ds lkfk Òfä in Òh fyk[ gsaa dko;&d kyk esa vkidk vuqie,oa ÁÒkoh drz`ro gsa Òko d dsuæ esa j[kdj vkius t jpuk,,d dof;«kh ds :i esa nh gsa( leesyku esa mudk leeku gh ugè gqvk( vfirq mudh os Ñfr;k iqjlñr Òh gqbz gsaa ^Òko vatfyk* ij mugsa ehjkckbz leeku ÁkIr gqvk v j mudh jpuk/kfezrk ls ÁÒkfor g dj] muds lefizr ; xnku gsrq mugsa ^xkxê leeku* Òh feykka ^Òko lk/kuk* Ñfr d fo k :i ls MkW- Ykkjh us fo o kkfur ds fufeùk jfpr ekuoh; l gknz dh lk/kuk dgk gsa fu p; gh ;g Ñfr vusd lk/kuk i{k a dk mn~~?kkvu djrh gsa blesa ^rel~* ls ^Ádk k* dh v j ^vlr~* ls ^lr~* dh v j v j ^e`r* ls ^ve`r* dh v j pykus ds fyk, Jh 15
guqeku th dh kj.k vko ;d ekuh x;h gsa Òko lk/kuk ÁR;sd jpuk/keê ds fgr esa iapd kh ifjøek d egùo nsrh gsa dfork Òko lk/kuk ds fcuk vkxs ugè c<+rha vkfred fodkl esa dfork dk egùoiw.kz LFkku gs] D; afd mlds fyk,,d ek«k Òko gh lk/; gsa blhfyk, rqyklhnkl th us vius b V ds Áfr ueu~ djrs gq, fyk[kk gs & ^^Òtkfe Òko oyykòe~**a ijeijk ls ÁkIr fpuru&leink,oa Òko&lEink d vius ;qxkuqdwyk lk ps esa <kykus ds fyk,,oa le`) cukus ds fyk, fpurd viuh ÁfrÒk dk fofu; x dj ml ijeijk ÁkIr laink dk laldkj,oa ifj dkj ugè djrk] vfirq mls vius e fykd vonku ls lqleié v j mi; xh Òh cukrk gsa ;gh dk;z ÁLrqr Ñfr d«kê us fd;k gsa mudh ^gkbdw* dfork dh Ñfr Òh leesyku dh vejfuf/k gsa ¼14½ ^nnz dk nfj;k* & dof;«kh lhek xqirk ¼Á- la- 2010½ dfork thou ds fyk, gsa dfork dh ihm+k gh ihfm+r a dh lathouh gsa lhek xqirk dh dfork pank&lh Ykxrh gsa iyk&iyk vaxm+kbz Y rh gsa dof;«kh blh pk nuh d lqjkgh&lh vk [k a ls?kw V&?kw V ihrh jgrh gsa dof;«kh dh djkg d MkW- Ykkjh us fxtkyk dgk gsa og fyk[krs gsa % ^^rhj ls?kk;yk fgju ds #a/ xy dh fxtkyk d mnwz vnc esa xt+yk dgk x;k gsa** blhfyk, xhr dk Áokg tc j e&j e ls g us Ykxrk gs] rc perñfr ds lkfk vfòo;atuk fykfic) g dj Òkod Ò äk dk ân;kfò d djus Ykxrh gsa lhek xqirk dh dyiuk kfä gh bl dof;«kh dh ; x ek;k gs( ftldk vkj; Y dj gh og vuur :i a esa :ikf;r gqbz gsa Òko ds Lrj ij n` V olrqv a esa vn` V lecu/k lw«k a d [k t fudkykusokykh ekul fø;k gh Òko; x Lo:ik dyiuk gs] ftls dof;«kh gj iyk thrh gsa Òko&Òhus vglkl a ls] fpjuru vfòo;fä dk rknkre; fcbk dj dof;«kh fá; la; x ds Áse jl d vkdab ih Y us d m r gs & ^^mlds v/kj a us tc esjh iykd a d Nqvk g xka@can vk [k a us fdrus gh [okc a d ft;k g xka@[kke kh dk vkbzuk Òh VwV dj pvd x;k g xka@ttckr a dk rwqku dqn bl rjg cgk g xka** MkW- Ykkjh vkt+kn us bl Ñfr dh Òwfedk fyk[kdj dof;«kh ds dko; dk lok±xh.k foospu fd;k gsa ^;kn a dh ikykdh* dk :id e/;;qxhu vkpk;z dfo; a dh bl iafä us iqu% 16
uohu dj fn;k gs & ^^vkiq gh dgk# vkiq ikykdh p<~; fqjsa** bl Ñfr dh Á kalk esa vusd fo}ku a dh ok.kh lgt Álwrk gqbz gsa esa dof;«kh ds fojg o.kzu dh blfyk, Á kalk djrk gw ] fd Áse i kd fovkfeu fojg ls gh ÁkIr g rh gsa ¼15½ ^lsykkc* & dof;«kh lqeu kekz ¼Á- la- 2011½ lqeu kekz viuh vuqòwfr d vius ÁkfrÒ Kku ls ef.mr dj] tc ÁLrqr djrh gsa( rc mugsa dqn,slh vuqòwfr vius lkfk t M+rh gs v j og,- vkbz- ih- lh- ds Áfr ÑrK g mbrh gsaa mudh jpuk ^lsykkc* bldk Áek.k gs & ^^;kn ugè dc dyke gkfk esa idm+h Fkh] ij dbz o"k ± ls fdugè {k.k a esa dqn&u&dqn fyk[krh jgha viuh Mk;jh ds ié a esa fyk[kh bu dforkv a d A ;g esjs thou dh vuqòwfr;k gsaa fdlh ds le{k mugsa ÁLrqr djuk fujfkzd gs(,slk ekurh jgha ijurq,- vkbz- ih lh- ds lkfk tqm+us ds ckn eq>s mugsa Ádkf kr djus dh Ásj.kk feykh v j ;g vglkl gqvk fd laosnu ds Lrj ij gh ge,d nwljs ls tqm+rs gsaa dfork ds l`tu esa vuqòwfr dh egùkk gh vf/kd g rh gsa vuqòwfr; a dk vknku&ánku gh euq"; esa ekuork ds Òko d fvdk;s j[krk gsa MkW- Ykkjh us esjh bu dforkv a d,- vkbz- ih- lh- ls Nkidj eq>s Á Rlkfgr fd;ka bl dyke d pykrs j[kus dk lacyk Ánku fd;ka** ¼viuh ckr ls½ Òk kk us Òko a ds lkfk bl dof;«kh ds eu cyk d vkxs c<+kus esa mrlkfgr fd;k gsa lqjfòr eu esa f[ky kcn lqeu a esa nqfu;k esa vkus dh pkg us gh bl Ñfr d tue fn;k gs( ;g eez MkW- Ykkjh vkt+kn us muds Òhrj ttckr a ds mem+rs gq, lsykkc d ÁR;{k ns[kk gsa mugsa ekuoh; laosnu ds Lrj ij xfr khyk {k.k a d Òh idm+uk pkgk gsa Òko dh xfr khykrk d dkyk dh lqb;k ugè idm+ ldrè( fdurq psruk dh cfg;k mugsa idm+ Y rh gsa v j dfork dk tue g tkrk gsa jpuk dh >añfr ns[kus ; X; gs & ^^;s Ykgjsa@lkxj rv ij@usos dh rjg@lefizr g @pqipki Yk V tkrh gs@viuk vflrro xaokus gh r @bruh meax a ls vkrh gsaa** ¼lEcU/k ls½ 17
^^esjh vk [k a ds vk lqv @; a er cg @cw n a dh rjg@rqegsa Fkkeus ds fyk,@esjh d bz /kjk ugè@ ------ cl,d ckj cguk@fdlh dh etkj ija** ¼lgkjk ls½ fu p; gh dfork, vius dy oj esa Yk?kq g rs gq, Òh egr~ mn~~ns ; dh v j Á klr gsa( D; afd mudk fgr ^lfgr* esa fufgr gsa ¼16½ ^Lo;aÒw ukjh dh Lo;a Òw ;k«kk* ¼vÁdkf kr½ dof;«kh MkW- j ku vkjk leesyku }kjk ;g Ñfr Ádk kuk/khu gsa,- vkbz- ih- lh- dh lkjlor ;k«kkv a ij MkWj ku vkjk us viuh Y [kuh ls e fykd ltzuk }kjk bl vko`r rf; d vuko`r fd;k gs] fd fo o ifjøek esa Lo;a Òw tslh dfo dh leku/kekz Lo;a Òw ukjh vkt,- vkbz- ih- lh- ds ek/;e ls Lo;a Òw&;k«kk ds fyk, dfvc) gqbz gsa vr% kh?kz gh ;g Ñfr mudh e fykd dyiuk khykrk ds ^laxpn/oe~*,oa ^laon/oe~* dk dh dhfrz/ot Y dj vkyk fdr g xha vkt tc ekuork,d p jkgs ij [km+h gs] r vko ;drk gs fo o&ifjokj cukus dh tgk ekuo ds fyk, tkfr] /kez] o.kz] jk Vªh;rk dh lhek, u g aa ^vf[kyk Òkjrh; dof;«kh leesyku* vkt blh n`f Vd.k d nqgjkuk pkgrk gsa fo o v j Òkjr tsls ns k a esa lkfgfr;d v j lkalñfrd psruk }kjk fopkj a dk vknku&ánku fujurj g rk jgsa vkt ;g leesyku,sls lelr L«kh iq# k a dh v j Lusg v j es«kh dk gkfk c<+krk jgk gs] t fujurj egku~ vkn k ± ds fyk, dke dj jgs gsaa vkxs c<+rs jguk lqykrk dh dqath ugè] vfirq Lo;a lqykrk gsa dqn O;fä fujurj tyk ln` k Áokfgr g dj Lo;a r fuezyk curs gh gsa( lkfk gh Ákf.kek«k d Òh ifo«k cukus dk lans k nsrs gsaa mudk vuqdj.k djus esa lekt Lo;a d x jokfuor eglwl djrk gsa dqn O;fä Bgjs gq,] tyk dh Òk fr Lo;a r vifo«k g tkrs gsa( lkfk gh viuh lm+ka/k }kjk okrkoj.k d Òh Ánwf kr dj nsrs gsaa bu O;fä; a ls lekt nwj Òkxrk gsa xfr thou gs] xfr fodkl gs] vxfr dk vfkz gzkl gs & ^^Bgj tkuk u d bz xoz tslh ckr gs] pyk tkx vòkx g jgk vc Ákr gsa** ijekrek us ekuo d l`tu dk nk; blfyk, fn;k gs fd og mldh fodkl ; tuk esa lgk;d cusa ^ek *] ijekrek dh bl ; tuk esa lozáfke lgk;d curh 18
gsa og dòh Fkddj ugè csbrh] ;fn og csb tk;sxh] r l`f V csb tk;sxha MkW- Ykkjh tsls jk Vª Òkjrh ds liwr a esa ;g vfòo;fä fdlh us cm+s g ly ds lkfk Òjh g xh v j mlds ihns ek vo ; jgh g xh & ^^g ds ek;wl u ; a kke ls <Ykrs jfg,a ftunxh Ò j gs] lwjt ls fudykrs jfg,a,d gh ik o Y ] pyk n xs] r Fkd tkv xsa /khjs&/khjs gh lgh n u a ik o a ls pykrs jfg,aa** leidz % ^Lusgkapy* 257] rstkcfey dseil] fudv vuojxat LVs ku] dkuiqj eks- 9336505580 19