STALIN, PANEGIRYŒCI I PRAWO PRZECHODZENIA ZMIAN ILOŒCIOWYCH W JAKOŒCIOWE

Átírás

1 Pamiêtnik Literacki XCVIII, 2007, z. 3 PL ISSN KRZYSZTOF OBREMSKI (Uniwersytet Miko³aja Kopernika, Toruñ) STALIN, PANEGIRYŒCI I PRAWO PRZECHODZENIA ZMIAN ILOŒCIOWYCH W JAKOŒCIOWE W obecnoœci brytyjskiego ministra spraw zagranicznych, Anthony Edena, marsza³ek [Pi³sudski] mia³ o radzieckim przywódcy wyraziæ siê krótko: bandyta. [K 25] 1 Widzia³em ju rzeÿby w glinie, w marmurze, w br¹zie. Pierwszy raz widzê w wazelinie. W wazelinie pierwszy raz. [X. Dunikowski, cyt. za: K 134] Pomiñmy tu problemy genologii i poetyki historycznej zwi¹zane z usytuowaniem panegiryku w kontekœcie teorii i praktyki retorycznej, przyjmijmy, e socpanegiryk to odmiana tego gatunku wywy szaj¹ca Stalina, Lenina, Dzier yñskiego, Bieruta czy innych komunistycznych przywódców. Nie trzeba byæ komunist¹ lub antykomunist¹, by potêpiæ panegiryk (w pocz¹tkach XX w. oskar ono go nawet o poœrednie doprowadzenie do utraty niepodleg³oœci) 2. Niezale nie od akceptacji b¹dÿ potêpienia gatunku, niemal powszechnie pojmowanego jako przesadna pochwa³a, powstaje w¹tpliwoœæ: czy w ogóle mo na zasadnie mówiæ o socpanegiryku na czeœæ Stalina? Najprostsza odpowiedÿ brzmia³aby: jeœli w po³owie XVII stulecia karmelita Jêdrzej Kochanowski nazwa³ panegirystów ba³wochwalcami 3, to czy tak samo nie mo na okreœliæ tych wszystkich, którzy s³owami wspó³tworzyli kult Stalina? Jednak niejako wbrew tak, zdawa³oby siê, prostemu dowiedzeniu istnienia socpanegiryku sam panegiryk jawi siê jako przyczyna doprawdy powa nych k³opotów badaczy literatury dawnej, w kontekœcie zaœ polskiej literatury po³owy XX w. tym powa niejszych, e staje siê elementem kultury przynaj- 1 Tym skrótem odsy³am do: R. Kupiecki, Natchnienie milionów. Kult Józefa Stalina w Polsce Warszawa Liczba po skrócie wskazuje stronicê. 2 Panegiryzm pojmowany jako pochwa³a i zarazem pochlebstwo zosta³ okreœlony s³owami zbrodnia to najwiêksza ze wszystkich, która sprawi³a, e zatracono granicê miêdzy z³em i dobrem, postawiono ducha narodowego nad brzegiem przepaœci (M. Janik, Z dziejów wymowy w XVII i XVIII wieku (ci¹g dalszy). Pamiêtnik Literacki 1910, s. 468). O potêpieniu i rehabilitacji panegiryku zob. J. NiedŸwiedŸ, Nieœmiertelne teatra s³awy. Teoria i praktyka twórczoœci panegirycznej na Litwie w XVII XVIII w. Kraków 2003, s Zob. Janik, loc. cit.

2 124 KRZYSZTOF OBREMSKI mniej w swych oficjalnie zwerbalizowanych zamierzeniach rewolucyjnej, a wiêc odrzucaj¹cej to wszystko, co w przesz³oœci by³o przeciwne ludowi pracuj¹cemu miast i wsi. Poniek¹d wbrew niemal powszechnie z³ej opinii o dawnym panegiryku 4 i jeszcze gorszej o jego wariancie z lat piêædziesi¹tych XX w. ten e socpanegiryk pozostaje czymœ poznawczo wartoœciowym, gdy pozwala dostrzec, jak reakcyjne formy s¹ wype³niane socjalistyczn¹ treœci¹. Np. podobnie jak tytu³y S³oñce komunizmu czy Wiecznie p³on¹ce s³oñce komunizmu 5, tak te formu³a Zgas³o s³oneczko ludzkoœci okazuje siê podjêciem dos³ownie odwiecznej i ogólnoœwiatowej solarnej symboliki w³adzy królewskiej czy krzes³o genseka oraz deminiutiwum s³oneczko zamiast tronu i majestatu króla-s³oñce oznaczaj¹ wprowadzenie do owej symboliki zmian na tyle powa nych, e mo na mówiæ ju o nowej jakoœci socpanegiryzmu? Czy te pozostaj¹ jedynie zmianami iloœciowymi? Pytania to w tej chwili przedwczesne, gdy niczym wstêpnego warunku sformu³owania jednej b¹dÿ drugiej odpowiedzi wymaga podjêcia kwestia teoretycznoliteracka dos³ownie podstawowa, mianowicie najkrótsze wyjaœnienie, jak panegiryk bêdzie tu pojmowany 6. Nie jest on gatunkiem bynajmniej tak bezproblemowym, e mo na poprzestaæ na skwitowaniu go formu³¹ przesadna pochwa³a. Mniejsza o liczebnoœæ tekstów (w literaturze polskiej lat Wilhelm Bruchnalski naliczy³ produktów panegirycznych ) 7, wszak nie tyle ogrom owej produkcji, ile jej zró nicowanie gatunkowe stanowi dla genologii wyzwanie doprawdy powa ne: mianowicie panegiryk mo e przybieraæ ró norodne formy (nie tylko np. mowy, listu, elegii, dedykacji, epitalamium czy epicedium 8, lecz równie XVII-wiecznego dramatu 4 Zob. M. G³owiñski, Sztuka mówienia do w³adców. (O Pieœni XIV z Ksi¹g wtórych Jana Kochanowskiego). W zb.: Jan Kochanowski. Interpretacje. Red. J. B³oñski. Kraków 1989, s. 83: Panegiryk, ten gatunek, który nie tylko ma przekonaæ króla o lojalnoœci dworskiego poety, ale tak e zapewniæ go o jego nieustannej gotowoœci s³u enia w sprawie dobrej lub z³ej, nale y do wstydliwych rejonów literatury. O ile wiem, nie ma antologii panegiryków (z pewnoœci¹ nie tylko w literaturze polskiej), ale gdyby by³y, nale a³yby do ksi¹ ek najbardziej a³osnych. 5 Podajê za: Indeks tytu³ów, jakimi w latach obdarzano Stalina w polskich œrodkach przekazu. K O panegiryku w literaturze socrealizmu zob. m.in.: E. Czaplejewicz, Panegiryzm a literatura. Przegl¹d Humanistyczny 1990, nr 1. T. W ilkoñ, Polska poezja socrealistyczna w latach Gliwice Z. Jarosiñski, Nadwiœlañski socrealizm. Warszawa W pierwszej z tych publikacji zostaj¹ przyjête dwie perspektywy: porównanie literatury wspó³czesnej z dawn¹ (zw³aszcza z dzie³ami Prokopiusza z Cezarei) oraz perspektywa teoretycznoliteracka. W drugiej znajduje siê podrozdzia³ poœwiêcony panegirykom o Stalinie (s ), analizy poszczególnych panegiryków zostaj¹ dope³nione w kilkunastu wypowiedziach ówczesnych pisarzy. W trzeciej panegiryzm i okolicznoœciowoœæ s¹ wyró nione jako dwie dominanty poezji socrealistycznej, panegiryk znajduje siê wœród tych dawnych gatunków, które socrealizm pragnie odtworzyæ (s. 106). Wobec wszystkich trzech publikacji ten tekst jest w pewnym stopniu polemiczny: wskazuje inn¹ tradycjê gatunku (Trajan i polscy w³adcy), w analizie socpanegiryku wykorzystuje mechanizmy dÿwigni panegirycznej, jego autor nie podziela przekonania, e socrealizm chcia³ odtworzyæ panegiryk warunkiem takiego zamierzenia by³by pewien dystans partii do sprawowanej przez siebie w³adzy (konieczny, by zaakceptowaæ przesadê pochwa³y). 7 W. Bruchnalski, Panegiryk. W: Dzieje literatury piêknej w Polsce. Cz. 2. Kraków 1918, s Zob. H. Dziechciñska, Panegiryk. Has³o w: S³ownik literatury staropolskiej. Red. T. Micha³owska. Wroc³aw 1998, s

3 STALIN, PANEGIRYŒCI eucharystycznego). Jeœli zatem w³aœciwoœci¹ konstytutywn¹ panegiryku okazuje siê nie taka czy inna struktura gatunkowa, ale znamienna postawa panegiryczna po³¹czona z zespo³em œrodków kompozycyjnych i stylistycznych, polegaj¹ca na wychwalaniu osoby lub przedmiotu 9, wówczas stajemy przed koniecznoœci¹ dookreœlenia jej. Postawa ta zazwyczaj jest pochwa³¹ po prostu przesadn¹ i po problemie. Poniewa jednak panegiryk nale y (podobnie jak epos) do tych gatunków, które w trybie poniek¹d nieuniknionym zespalaj¹ klasyfikacjê genologiczn¹ i aksjologiê, konstatacja panegiryk wy³ania siê z przynajmniej subiektywnej, a mo e nawet arbitralnej oceny przyjmowanej przez podmiot klasyfikacji genologicznej: to on rozstrzyga, którêdy przebiega granica oddzielaj¹ca szlachetny ho³d, który podziwienie lub wdziêcznoœæ cnocie albo rozumowi oddaje, od pochlebstwa w uœciech pod³ego niewolnika 10. W takim stanie rzeczy, tj. w zwi¹zku z k³opotami przysparzanymi przez panegiryk jako przedmiot klasyfikacji gatunkowej, w moim przekonaniu jedynym i poznawczo skutecznym wyjœciem jest: 1) wyró nienie odmian gatunkowych panegiryku przy przyjêciu jako kryterium adresata pochwa³y: króla, magnata, biskupa czy... wodza proletariackiej rewolucji (Lenina, Stalina, Bieruta...) b¹dÿ funkcjonariusza UB, itd.; 2) takie skonkretyzowanie postawy panegirycznej, by, uniezale niona od mniej b¹dÿ bardziej subiektywnych ocen relacji miêdzy zas³ugami bohatera panegiryku a wielkoœci¹ pochwa³y, sta³a siê dÿwigni¹ panegiryczn¹ 11 ; 3) wyró nienie mechanizmów wspó³tworz¹cych ow¹ dÿwigniê, dla panegiryku królewskiego s¹ nimi: a) topika afektowanej skromnoœci, b) ogólnoœwiatowy zasiêg uczuæ (czci, podziwu, radoœci b¹dÿ alu), c) solarna symbolika w³adzy królewskiej (niekiedy lunarna), d) wywy szanie (dÿwignia dwupoziomowa) i przewy szanie (dÿwignia trójpoziomowa), e) teologia historii: Bóg b¹dÿ bogowie mitologiczni jako si³a wywy szaj¹ca w³adców, f) bia³o-czarny obraz dziejów, g) wynoszenie nawet za cenê sprzecznoœci w œwiecie przedstawionym piórem panegirysty, h) arbitralna selekcja faktów historycznych, i) faktotwórcza si³a interpretacji wydarzeñ, j) zaprzeczenie przesadzie jako uwiarygodnienie przesady Zob. ibidem. 10 Zob. F. N. Golañski, O wymowie i poezji. Cyt. za: J. Platt, Panegiryk. Has³o w: S³ownik literatury polskiego oœwiecenia. Red. T. Kostkiewiczowa. Wroc³aw 1996, s. 392: Pochwa³a bêdzie albo po yteczn¹, albo szkodliw¹, albo wspania³¹, albo pod³¹ robot¹. Jeœli siê stanie narzêdziem, którego u ywa chêæ zysku dla dostania maj¹tku, nale y ni¹ gardziæ. Je eli ma byæ pochlebstwem w uœciech pod³ego niewolnika, który tym sposobem mo nego mami, baæ siê jej trzeba. Ale te niekiedy bêdzie szlachetnym ho³dem, który podziwienie lub wdziêcznoœæ cnocie albo rozumowi oddaje. 11 Co prawda, takiego terminu teoria retoryczna nie zna, jednak amplifikacja wertykalna okazuje siê terminem go³os³ownym. Zob. H. Lausberg, Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze. Prze³., oprac. A. Gorzkowski. Bydgoszcz 2002, s Zob. szerzej: K. Obremski, Panegiryczna sztuka postaciowania: August II Mocny. (J. K. Rubinkowski, Promienie cnót królewskich... ). Toruñ 2003, passim.

4 126 KRZYSZTOF OBREMSKI Jeœli przyj¹æ, e Stalin konstytuowa³ odmianê panegiryku tu zwan¹ socpanegirykiem, wówczas niejako w trybie naturalnym stajemy przed pytaniem o to, które z mechanizmów od wieków i powszechnie wynosz¹cych królów czy choæby biskupów zostaj¹ podjête przez wspó³twórców tzw. kultu jednostki. OdpowiedŸ ta z kolei pozwoli zmierzyæ siê z innym pytaniem: czy w perspektywie stanowionej prawem przechodzenia mian iloœciowych w jakoœciowe socpanegiryk oka e siê now¹ jakoœci¹ w dziejach gatunku o staro ytnym pochodzeniu? Przyj¹wszy jako porz¹dek lektury wskazane tu 10 mechanizmów dÿwigni panegirycznej wynosz¹cej królów, stwierdzimy, e w tekstach krzewi¹cych kult Stalina niemal wszystkie one zostaj¹ podjête poprzestañmy na minimalnym zestawie cytatów pochodz¹cych z wierszy poetów wywy szaj¹cych genseka, by zobaczyæ, jak reakcyjne formy wype³nia socjalistyczna treœæ : Ad a topika afektowanej skromnoœci. Wyj¹tkowe w swej sile zwi¹zki ³¹cz¹ce poezjê socrealistyczn¹ z propagand¹ polityczn¹ s¹ faktem poznawczo wrêcz banalnym, ciekawostk¹ mo e byæ jedynie to, e nawet osoba tak, zdawa³oby siê, antypoetycka jak Bierut mo e przyj¹æ postawê znamienn¹ dla autorów panegiryków zgodnie z zasadami teorii retorycznej swe przemówienie na uroczystym posiedzeniu Ogólnokrajowego Komitetu Obchodu 70-lecia Urodzin Stalina rozpoczyna wyznaniem twórczej niemo - noœci: Z g³êbokim wzruszeniem zebraliœmy siê w tej sali, aby z³o yæ w imieniu naszego narodu najgorêtsze pozdrowienia Józefowi Stalinowi w dniu jego siedemdziesiêciolecia. Uczuæ narodu wyraziæ s³owami, które by odzwierciedla³y te uczucia z dostateczn¹ g³êbokoœci¹ i moc¹ niepodobna, choæby to by³y s³owa kunsztowne. Bez porównania lepiej odzwierciedlaj¹ uczucia naszego narodu czyny 13. W antologii Strofy o Stalinie Juliusz Wirski nie tylko przyznaje siê do bezradnoœci poety poszukuj¹cego odpowiedniego s³owa, lecz tak e okreœla przyczynê owej niemo noœci: Tak trudno nazwaæ jest wielkoœæ na co dzieñ 14. W wierszu opublikowanym 7 III 1953 w Prawdzie Konstantin Simonow wyznaje: Brakuje s³ów, aby podÿwign¹æ nimi Brzemiê rozpaczy, co siê po nas wali. Brakuje s³ów tak wielkich, tak olbrzymich, Jak nasz ból po was, towarzyszu Stalin! 15 Wkrótce na ³amach okolicznoœciowego numeru ycia Literackiego Julian Przyboœ napisze: Œmieræ Józefa Stalina oniemia. Tylko w milczeniu, wymowniejszym od wszystkich s³ów, wyra a siê g³êbia tej a³oby 16. Jedyna nowa jakoœæ poœwiadczona socpanegirykiem to przekonanie, e niem¹ 13 B. Bierut, Józef Stalin wielki przyjaciel narodu polskiego. W: O partii. Warszawa 1954, s J. Wirski, O Stalinie. W zb.: Strofy o Stalinie. Wiersze poetów polskich (w siedemdziesi¹t¹ rocznicê urodzin). Warszawa 1949, s Cyt za: A. Awtorchanow, Zagadka œmierci Stalina: spisek Berii. Prze³. A. Mazur [A. Drawicz]. [Cz.] 2. [Wroc³aw 1984], s ycie Literackie 1953, nr 61, s. 11.

5 STALIN, PANEGIRYŒCI mowê s³ów nale y zast¹piæ wiernoœci¹ pos³aniu Stalina i wymown¹ mow¹ czynów produkcyjnych. Ad b ogólnoœwiatowy zasiêg uczuæ (czci, podziwu, radoœci b¹dÿ alu). Tak e dla tego mechanizmu ilustracjê znajdziemy w wierszu Simonowa: Rozpacza naród nasz osierocony I ca³a ziemia, osiwia³a z bólu 17. W jednym z najczystszych wzorów poezji op³akuj¹cej (tak A. Wat okreœli³ wiersz K. I. Ga³czyñskiego Umar³ Stalin) ból podmiotu lirycznego wspó³brzmi z alem równie pogr¹ onego w rozpaczy œwiata: Do pó³masztu zwieszona flaga, Flagê wiatr przedwiosenny targa. To nie wiatr, to szloch Na wszystkich kontynentach i archipelagach. [ ] Krzyczy Wo³ga, szlocha Sekwana. Wo³a Dunaj, jêcz¹ rzeki chiñskie. Broczy Wis³a jak otwarta rana. Lamentuj¹ potoki gruziñskie. Krzyczy Aragwa: Stalin! Chmury ca³ego globu Wiatr zeszy³ w jedn¹ chor¹giew a³obn¹. O, poeci, rozpowiadajcie W ka dej wiosce, w ka dej krainie Ból nasz wielki po wielkim Stalinie. Umar³ Przyjaciel. Cieñ pad³ na ziemiê od tej œmierci, Od oceanu do oceanu, Od Gibraltaru do Uralu. [cyt. za: K ] W czasie tak szczególnym jak wszechœwiatowa rozpacz po zmar³ym jedynymi, którzy siê ciesz¹, bezpodstawnie (!), pozostaj¹ imperialiœci... Ad c solarna symbolika w³adzy królewskiej. Trudno dziwiæ siê, e wyobraÿnia autorów socpanegiryków na czeœæ Stalina eksploatuje niebosk³on: s³oñce i gwiazdy niejako prosz¹ siê o wykorzystanie jako materia porównañ i przenoœni 18. Wœród wierszy poœwiêconych wodzowi œwiatowego ruchu proletariackiego znajdziemy wiersz D ambu³a D abajewa doœwiadczony (gdy yj¹cy ju niemal 100 lat) poeta z Kazachstanu w Pieœni o Stalinie wyznaje: Dziewiêædziesi¹t lat s³oñca na pró no szuka³em A nareszcie zajrza³o pod moje powieki. by zakoñczyæ wezwaniem skierowanym do Stalina: P³oñ na Kremlu s³oñcem niezagas³ym! 19 Podobnie w Polsce ju w 1939 r. na ³amach Czerwonego Sztandaru Leon Pasternak t³umaczy tak¹ strofê radzieckiego poety: 17 Awtorchanow, loc. cit. 18 Zob. M. Bar³owska, Niebiañski punkt odniesienia. O niezawodnych sposobach amplifikacji. W zb.: Poezja i astronomia. Red. B. Burdziej, G. Halkiewicz-Sojak. Toruñ Wiersze o Stalinie. Wybór wierszy poetów radzieckich. Oprac. S. Pollak. Kraków 1949, s

6 128 KRZYSZTOF OBREMSKI Niech g³osi pieœñ bezkresnej dali I niech wie o tym wszystka ziemia, e s³oñcem naszym jest On! Stalin S³oñcem œwiec¹cym œwiatu z Kremla. [cyt. za: K 31] Zapewne nieprzypadkowe jest wykorzystanie symboliki solarnej w tytu³ach, jakimi w latach polskie œrodki przekazu obdarzaj¹ Stalina: S³oñce komunizmu i Wiecznie p³on¹ce s³oñce komunizmu (K 242). Dzisiaj s³oñce jest a³obn¹ chor¹gwi¹ stwierdza Ga³czyñski w wielokrotnie powielanym tak w prasie, jak te w radiu wierszu Umar³ Stalin (K 189). Tak szerokie wykorzystanie symboliki solarnej w krzewieniu kultu najogólniejsze wyjaœnienie znajduje w odwiecznej niezmiennoœci zasobu chwytów charakterystycznych dla poezji zniewolonej kultem w³adcy. Ad d wywy szanie (dÿwignia dwupoziomowa) i przewy szanie (dÿwignia trójpoziomowa) 20. Niczym jedno z ramion dÿwigni wywy szanie i przewy szanie posiadaj¹ jakby przeciwwagê w samoponi eniu panegirysty. Zgodnie z prawem jednoœci przeciwieñstw samoponi enie s³u y wywy szaniu. Wzorem osobistej skromnoœci pozostaje Stalin: W rzeczywistoœci by³em i jestem uczniem czo³owych robotników zak³adów kolejowych w Tyflisie 21. W kontekœcie takiego wyznania nie dziwi samoponi enie wywy szaj¹cych: M¹dry nauczyciel pisarzy i artystów (K 245). Jednak najczêœciej poziom wyniesienia wyznacza Lenin. Relacje miêdzy nim a Stalinem mo na okreœliæ tym prawem dialektyki marksistowskiej, które mówi o jednoœci przeciwieñstw, poniewa obydwaj s¹ zarazem równi i nierówni: relacja ni szoœci: Prawa rêka Lenina (K 248), relacja równoœci: Najwiêkszy marksista obok Lenina, Stalin to Lenin naszych czasów (K 248), relacja wy szoœci: Stalin sw¹ prac¹ myœlow¹ wzbogaca i odkrywczo rozwija naukê Marksa, Engelsa, Lenina [...] (K 246). W pojmowaniu relacji miêdzy dwoma pierwszymi przywódcami Republiki Rad kwesti¹ niezwerbalizowanej pewnoœci pozostaje proporcja: jeœli pañstwo radzieckie kierowane przez Stalina przewy sza pañstwo lat Lenina wszak niew¹tpliwie bli sze jest œwietlanej przysz³oœci komunizmu to tak e obydwaj przywódcy analogicznie ró ni¹ siê. Poza tym, a mo e nawet przede wszystkim: Lenin spoczywa w grobie i tym samym jest rywalem naturalnie zneutralizowanym. Ad e teologia historii: Bóg b¹dÿ bogowie mitologiczni jako si³a wywy szaj¹ca w³adców. Oczywiœcie, w œwiecie przedstawionym piórami poetów zaanga owanych nie ma miejsca na fideistyczne wymys³y, a e przyroda nie znosi pró ni, wiêc sam Stalin przejmuje to, co dot¹d by³o przypisane Bogu Ojcu yciodajny geniusz 20 Najkrócej: wywy szanie i przewy szanie polega na porównywaniu wynoszonej postaci z najwspanialszym(-i) wzorem(-ami) osobowym(-i), wywy szanie oznacza zrównanie z nimi, przewy szanie wyniesienie powy ej dot¹d przyjmowanego wzoru(-ów), np.: X jest silny jak Herkules, X jest silniejszy ni Herkules. 21 Cyt. z: Strofy o Stalinie, s. 16.

7 STALIN, PANEGIRYŒCI (K 245), Prawodawca sumieñ (K 242) i Bo emu Synowi: Cz³owiek, który ocali³ ludzkoœæ (K 240), Wybawca (K 244). Ten, w którym ca³y naród polski widzi swojego Wielkiego Wybawcê takie, zdawa³oby siê, bluÿniercze okreœlenie zaczyna funkcjonowaæ jako oficjalna formu³a, wszak wysz³o z ust Bieruta 22. Powstaje nowe niebo 23. Zarazem wy³ania siê nowy podzia³ dziejów œwiata: przed Stalinem i za Stalina ; z okazji 70 urodzin wodza proletariatu pisarz Leonid Leonow proponuje przyjêcie nowego kalendarza, w którym rokiem pierwszym by³by rok 1879, tj. rok urodzin Stalina (K 82, 111). Jakby detronizacja Boga nie satysfakcjonowa³a, Stalin jawi siê tak e jako postaæ œwiêta, ³¹czy bowiem nadludzkie i w pewnym sensie nadprzyrodzone walory (porz¹dek ³aski) z tym, co przyrodzone kondycji ludzkiej (porz¹dek natury): Syn prostego ludu, Nic, co ludzkie, nie jest mu obce (K 241). Nadcz³owiek zachowuje ludzkie oblicze. adnego sacrum czy metafizyki w tej dwojakiej postaci nie ma w¹tpi¹cy niech pamiêtaj¹ o tym prawie dialektyki, które brzmi: jednoœæ przeciwieñstw. Ad f bia³o-czarny obraz dziejów. Zarazem zwiêz³e i sugestywne przeciwstawienie dwóch epok ludzkoœci znajdziemy w wierszu kazachskiego poety D ambu³a D abajewa: Có eœmy czuli? Nêdzê i gorycz rozpaczy. Co widzieliœmy? Bagnet, ³añcuchy i knuty. Coœmy znali? Pogardê spasionych bogaczy. Krzyk nasz milkn¹³ zd³awiony i w ciemnoœci skuty. Lecz jak wschodz¹ce s³oñce, co rozgarnia mroki. Przyszed³eœ wyzwolone przez ciebie narody Herb wyku³y i sztandar unios³y wysoki Kraju radosnej pracy, szczêœcia i swobody 24. Autorzy wierszy s³awi¹cych Stalina nie poprzestaj¹ na dwubiegunowej optyce, przeciwstawiaj¹cej przesz³oœæ zwieñczon¹ imperializmem ( przegni³ym ustrojem krzywdy i wyzysku ) teraÿniejszemu socjalizmowi (ustrojowi sprawiedliwoœci tak dziejowej, jak te spo³ecznej, prowadz¹cemu ku promiennej przysz³oœci komunizmu), niejako si³¹ rzeczy podzia³y polityczne splataj¹ siê z podzia³ami geograficznymi o analogicznej waloryzacji: ZSRR USA, NRD NRF 25, kraje demokracji ludowej kraje kapitalistyczne... Ad g wynoszenie nawet za cenê sprzecznoœci w œwiecie przedstawionym piórem panegirysty. Jak pisze autor Nadwiœlañskiego socrealizmu, Stalin pozostawa³ kimœ tajemniczym, tote : poeci zwykle nie próbowali przedstawiaæ jego ludzkiej sylwetki, ale kreœlili postaæ tajemniczego herosa: wodza miêdzynarodowego proletariatu, sternika historii, dawcy nadziei Bierut, op. cit., s Zob. J. ukasiewicz, Mitologie socrealizmu. Odra 1996, nr 11, s. 39: Herosami ubóstwionymi byli ojcowie za³o yciele na znanym medalionie, na³o eni na siebie profilami wed³ug ubo ej¹cego zarostu. Z tym i wielkoœæ ich liczy³a siê w odwrotnej kolejnoœci. Najwy szym herosem, w pe³ni ubóstwionym, by³ Stalin, po nim nastêpowa³ Lenin, po nim Marks, wyprzedzaj¹c Engelsa. 24 Wiersze o Stalinie, s Zob. Jarosiñski, op. cit., s Ibidem, s. 123.

8 130 KRZYSZTOF OBREMSKI Mimo tej sprzecznoœci œwiat przedstawiony piórami socpanegirystów jest konsekwentny, wszak brak obrazowych przedstawieñ fizycznej postaci Stalina móg³by znaleÿæ wyjaœnienie analogiczne do tego, jakim Izraelici opatrywali niewidzialnoœæ Jahwe. Móg³by znaleÿæ wyjaœnienie gdyby ktoœ odwa y³ siê zapytaæ... Tymczasem milcz¹ co zrozumia³e! tak e ci wszyscy, którzy porównaliby postaæ literack¹ z postaci¹ widoczn¹ na propagandowych zdjêciach. Mo na powiedzieæ, e oficjalne fotografie ziœci³y najkoszmarniejszy sen korektorów i cenzorów tekstów pisanych: faktycznie Sralin. Ad h arbitralna selekcja faktów historycznych. W Kozackiej dumce o Stalinie nie znajdziemy choæby wzmianki o tzw. wielkim g³odzie, co wiêcej: gdyby do nas teraz / Stalin w goœci siê wybiera³, to Mia³by tu popatrzeæ na co, / Na dobytek, na bogactwo 27. A polscy socpanegiryœci? D¹ yli do udowodnienia odwiecznej przyjaÿni Stalina dla Polski: wbrew logice i prawdzie historycznej stworzono ci¹g faktów, których dowolna interpretacja pozwoli³a nazwaæ radzieckiego przywódcê najwiêkszym przyjacielem Polski oraz uczyniæ z jej spo³eczeñstwa wiecznego d³u nika wodza narodów. [K 102] W takim kontekœcie nie dziwi obraz stosunków polsko-radzieckich wype³niony bia³ymi plamami: od mordowania cz³onków KPP i paktu Ribbentrop Mo³otow, przez deportacjê Polaków na Sybir i zbrodnie najkrócej okreœlane s³owem Katyñ, a po Moskwê jako miejsce powstania manifestu PKWN, proces szesnastu i polskoœæ marsza³ka Rokossowskiego. Ad i faktotwórcza si³a interpretacji wydarzeñ (tu rozumianych jako fakty biograficzne). Socpanegiryk jako element propagandy niejako si³¹ rzeczy, tzn. odwiecznej tradycji, walory serca i ducha zespala z przymiotami fizycznymi mê czyzna na portretach, prezentowany jako wysoki i barczysty, w kontaktach osobistych okazuje siê ca³kiem niziutki i Ÿle zbudowany (K 26), co wiêcej: rzekomo granitowa twarz ujawnia œlady po ospie. Przynajmniej czêœæ czytelników socpanegiryków na czeœæ Stalina mo e skonfrontowaæ fizyczne przymioty komunistycznego quasi-boga z postaci¹ przedstawion¹ na reprodukcji oficjalnej fotografii z r. 1935: Grubo ciosana, nieproporcjonalna sylwetka, kwadratowa g³owa, podwójny podbródek, w¹skie barki, szerokie biodra oraz pomnikowe martwe d³onie sprawiaj¹ wra enie brzydoty, która z trudem mo e byæ porównana do czegokolwiek. [K 105] Jak wyjaœniæ tê sprzecznoœæ miêdzy œwiadectwem socpanegirystów a ocen¹ Roberta Kupieckiego? Niekoniecznie prawem jednoœci przeciwieñstw ani przypomnieniem, e o gustach nie dyskutuje siê wystarczy ludowe przys³owie: Zakochanemu i koza Diana. Zdawa³oby siê, e wœród zwyk³ych œmiertelników zwi¹zek miêdzy wiekiem cz³owieka a stanem zdrowia fizycznego przynajmniej w pewnych granicach pozostaje relacj¹ sprzê enia zwrotnego, jednak owa relacja mo e zostaæ wrêcz zniesiona tak¹ moc ma zobaczenie cz³owieka, co has³em [...] lepszego jutra ludów œwiata, jak mówi cytowany tu ju D abajew: 27 Wiersze o Stalinie, s. 17. Dwakroæ m³odoœci¹ nigdy nie zakwita cia³o, Starzec ze mnie i srebro brodê mi przetyka,

9 STALIN, PANEGIRYŒCI Lecz od tak dawna wreszcie zobaczyæ ciê chcia³em, e gdym ujrza³, rzeœkoœci nabra³em m³odzika. A kiedy znów w D ambu³a wst¹pi³ wiek m³odzieñczy, Rozgi¹³ plecy schylone brzemieniem trosk wielu, Krew, jak kumys kipi¹ca, nowym têtnem dÿwiêczy I zêby lœni¹ jak niegdyœ nieskalan¹ biel¹ 28. Z tym twierdzeniem, maj¹cym status wyznania lirycznego, nie sposób polemizowaæ, ostatecznie adne œwiadectwo lekarskie nie jest do³¹czone. Inaczej rzecz siê ma z faktami historycznymi: tzw. konstytucja stalinowska okazuje siê przedmiotem odwiecznych marzeñ ludu zwerbalizowanych w legendzie o tajemniczej ksiêdze spoczywaj¹cej na dnie oceanu 29. Przejawem kreacyjnej si³y interpretacji nie tyle wydarzeñ, ile faktów, dziœ powiedzielibyœmy: medialnych, jest te powszechne w polskich socpanegirykach twierdzenie o wszechœwiatowej chwale Stalina tymczasem jego kult nawet w Polsce nigdy nie by³ masowy 30. Ad j zaprzeczenie przesadzie jako uwiarygodnienie przesady. Kiedy jesieni¹ 100 r. n.e. konsul Pliniusz Cecyliusz M³odszy wyg³asza³ mowê pochwaln¹ na czeœæ Trajana, która stanie siê wzorem dla nastêpnych pokoleñ ludzi pióra dzia³aj¹cych na takim czy innym dworze, twierdzi³: nikogo nie powstrzyma³ [w dniu powrotu Trajana z Panonii do Rzymu] ani wiek, ani z³y stan zdrowia, ani p³eæ, byle tylko móg³ nasyciæ swe oczy tym niecodziennym widowiskiem. Ciebie [Trajanie] rozpoznawa³y ma³e dzieci, ciebie pokazywali sobie m³odzi, podziwiali starzy; równie chorzy nie bacz¹c na zalecenia lekarskie, rwali siê do ciebie, aby ciê zobaczyæ jakby dla ratowania zdrowia. St¹d te jedni g³osili, e doœæ maj¹ ycia, jak tylko ciebie ujrzeli i powitali; inni na odwrót, e dopiero teraz warto yæ. Nawet kobiety doznawa³y wówczas najwiêkszego usatysfakcjonowania ze swej p³odnoœci, kiedy spostrzeg³y, dla jakiego pryncepsa zrodzi³y obywateli, dla jakiego imperatora o³nierzy 31. S³uchacze i czytelnicy Pliniuszowej mowy dziêkczynnej wielokrotnie byli przekonywani o szczeroœci panegirysty, ju w pierwszych zdaniach znajdowali proœbê do Jowisza, by wszystko [...] na prawdzie siê zasadza³o i by mowa dziêkczynna daleka by³a od jakichkolwiek pozorów czo³obitnoœci 32. Pliniusz by³ tak pewien wiarygodnoœci swoich niewiarygodnych pochwa³, e nie ba³ siê osobiœcie sformu³owaæ oskar enie o pochlebstwo, by przekreœliæ je: Nie z bystroœci naszego rozumu, Cezarze, ale z twego mêstwa i zas³ug twoich zrodzi³y siê owe s³owa, jakich nie wynaleÿli nigdy adni pochlebcy, aden strach nie wymusi³ 33. Paradoksalnie: osobiœcie sformu³owawszy potencjalne oskar enie o pochlebstwo, tym samym wyprzedzi³ niedowiarków i uprzedzaj¹cym atakiem odpar³ zagro enie, tj. dowiód³ swej wiarygodnoœci odwag¹ zakwestionowania jej. Muszê przyznaæ, e nie potrafiê wskazaæ w socpanegirykach na czeœæ Stalina choæby jednego przyk³adu zaprzeczenia przesadzie jako formie uwiarygodnienia, 28 Ibidem, s Zob. M. Zab³ocki, Wielka ksiêga. W zb.: jw. 30 Zob. W ilkoñ, op. cit., s G. Pliniusz Cecyliusz M³odszy, Panegiryk, czyli mowa dziêkczynna na czeœæ Trajana wyg³oszona w senacie w 100 r. Prze³., oprac. P. Gruszka. Gdañsk 1996, s Ibidem, s Ibidem, s. 135.

10 132 KRZYSZTOF OBREMSKI zdawa³oby siê, niewiarygodnej pochwa³y. Jak wyjaœniæ ów brak akurat tego jednego spoœród 10 mechanizmów dÿwigni panegirycznej? Najprawdopodobniejsze wyjaœnienie brzmi: nieprzewy szone natê enie terroru zablokowa³o mechanizm dÿwigni panegirycznej stwarzaj¹cy najwiêksze zagro enie dekonwencjonalizacj¹ tak panegiryku, jak te kultu, którego pozostaje elementem. Zwa ywszy kanonicznoœæ i tym samym reprezentatywnoœæ dot¹d poznanych tekstów, zaryzykujê sformu³owanie hipotezy, e brak zaprzeczenia przesadzie pochwa³y wynika z nieznanego w dziejach gatunku i jego kontekstu spo³ecznego natê enia stalinowskiego terroru: sama myœl o konwencjonalnoœci pochwa³y (a wiêc i jej choæby tylko potencjalnej nieautentycznoœci) staje siê tabu poetyckim i zarazem politycznym 34. Co wiêcej: sama myœl o konwencjonalnoœci pochwa³ by³aby poœrednim przejawem formalizmu, a wiêc ciê kiego grzechu in ynierów dusz ludzkich. Tak wiêc spoœród 10 mechanizmów dÿwigni panegirycznej wynosz¹cej królów i ksi¹ ¹t a 9 zostaje podjêtych przez autorów socpanegiryków wymowa tej proporcji wydaje siê jednoznaczna: wywy szaj¹ca Stalina dÿwignia panegiryczna jest ta sama i niemal taka sama jak ta, która przed nim wynosi³a cesarza Trajana, królów Zygmunta I, zwanego Starym, Zygmunta III Wazê czy Karola Gustawa, a nawet Augusta II Sasa, nie wspominaj¹c ju o ksiêciu Kazimierzu Sprawiedliwym 35. Jedyna ró nica przeciwstawiaj¹ca socpanegiryk panegirykowi królewskiemu polega na wy³¹czeniu mechanizmu zaprzeczenia przesadzie, które to zaprzeczenie uwiarygodnia pochwa³ê. Czy ta ró nica pozwala przyj¹æ, e dokonuje siê zmiana jakoœciowa, tj. skokowe przejœcie od nieznacznych i niewidocznych zmian iloœciowych do zmian zasadniczych? 36 Pytanie to powinno zostaæ postawione komuniœcie-wyznawcy i trudno przypuszczaæ, co w jego odpowiedzi przewa y: zmiana iloœciowa (proporcja 1: 9) czy zmiana jakoœciowa (brak zaprzeczenia przesadzie jako nowa jakoœæ wprowadzona do panegiryku). Tymczasem, zanim otrzymamy odpowiedÿ komunisty-wyznawcy, stajemy przed jedynie teoretycznym pytaniem: czy by socpanegiryk na czeœæ Stalina móg³ okazaæ siê tylko socjalistyczn¹ treœci¹ w reakcyjnej formie? 37 Otó nie tym bowiem, który daje now¹ 34 Zob. Czaplejewicz, op. cit., s. 2: Mo na by rzec: wspó³czesny panegiryk i panegiryzm mieni¹ siê w oczach, dostosowuj¹c swój wygl¹d i kszta³t do patrz¹cego: jego oka, przekonañ, systemu wartoœci. A przede wszystkim musz¹ za wszelk¹ cenê i na wszystkie mo liwe sposoby udawaæ prawdê, szczeroœæ, autentycznoœæ, spontanicznoœæ, tzw. zaanga owanie. W przeciwnym razie panegiryœcie gro- ¹ surowe konsekwencje. W ogóle panegiryk wspó³czesny to sprawa œmiertelnie powa na. 35 Zob. Obremski, op. cit., passim. 36 Marksistowska metoda dialektyczna. Has³o w: Krótki s³ownik filozoficzny. Red. M. Rozental, P. Judin. Warszawa 1955, s Zob. W ilkoñ, op. cit., s. 78: Wiêkszoœæ wierszy socrealistycznych ma charakter p a n e- giryczny. W grê wchodz¹ nie tylko [...] panegiryki personalne, ale tak e panegiryki poœwiêcone zbiorowoœciom (ZSRR, partia), a nawet przedmiotom. Panegiryzm stanowi cechê nieod³¹czn¹ poezji socrealistycznej. Trudno by³oby pos¹dzaæ poetów realizmu socjalistycznego o œwiadome imitowanie klasycznych postaci panegiryku, gatunku zwi¹zanego przede wszystkim z literatur¹ dworsk¹ i sarmack¹ i obci¹ onego od czasów romantyzmu ujemn¹ barw¹ i ideologiczn¹ obcoœci¹, ale faktem jest, i laudacyjne wiersze socrealistyczne wykazuj¹ mnóstwo wspólnych cech z panegirykami staropolskimi i pseudoklasycystycznymi (por. napoleoñskie ody Kajetana KoŸmiana, a tak e wiersze powsta³e po 1815 r. ku czci cara Aleksandra). W socrealistycznych panegirykach nie pojawia siê stary, laudacyjny chwyt, polegaj¹cy na porównaniu postaci chwalonej do postaci mitycznej lub do wielkich wodzów staro ytnoœci. Nikn¹ te nawi¹zania do Biblii, które by³y têpione przez krytykê. [...] Z panegiryzmem wi¹ ¹ siê ró ne formy poezji retorycznej, jak oda, hymn, dytyramb, apostrofa, a tak e poezji eposowej, opiewaj¹cej postaæ bohatera. Podobnie jak w przypadku panegiryków dworskich stworzony zosta³ ca³y zespó³ laudacyjnych chwytów.

11 STALIN, PANEGIRYŒCI jakoœæ powszechnemu i odwiecznemu gatunkowi, jakim pozostaje panegiryk, jest sam Stalin 38. Niejako do istoty genologicznej natury panegiryku nale y to, e jako pochwa- ³a mo e przybieraæ on ró norodne formy gatunkowe pod piórem Wielkiego Jêzykoznawcy tak¹ form¹ staje siê dialog naukowy (naukawy? naukowopodobny?) prowadzony przez genseka z szeregowymi cz³onkami partii komunistycznej. Powstaje nowa jakoœæ: samopodwy szenie panegirysty. W œwiecie przedstawionym tekstów zatytu³owanych Marksizm a zagadnienia jêzykoznawstwa Stalin znosi podzia³ na konstruktora i operatora dÿwigni panegirycznej w jednej osobie oraz jej pasa era. ¹czy dwie dot¹d rozdzielone funkcje staje siê postaci¹ wywy szaj¹c¹ i(!) wywy szan¹. Pisze bowiem panegiryk samemu sobie: w jego jêzykoznawczych wypowiedziach znajdziemy i topikê afektowanej skromnoœci (wszak wzbrania siê: Nie jestem jêzykoznawc¹ i oczywiœcie nie mogê zadowoliæ towarzyszy w ca³ej pe³ni ) 39, i samoponi enie jak papie e mienili siê s³ugami s³ug, tak gensek czuje siê zobowi¹zany czy nawet zniewolony proœb¹ grupy towarzyszy spoœród m³odzie y, by wypowiedzieæ siê w zakresie tego, co siê wi¹ e z marksizmem w jêzykoznawstwie. Co wiêcej, odpowiada na pytania szeregowych cz³onków partii, nawet usprawiedliwia siê przed nimi z powodu pewnego opóÿnienia, z jakim mo e przyst¹piæ do pisania wyjaœnieñ. Najmocniej obci¹ ony trudem wywy szenia Wielkiego Jêzykoznawcy jest ten mechanizm dÿwigni panegirycznej, który zwie siê faktotwórcz¹ si³¹ interpretacji wydarzeñ: czytelnik i wyznawca w jednej osobie winien uwierzyæ, e u Stalina wy- ³¹cznie nakaz s³u by najm³odszym cz³onkom partii mo e przewa yæ nad œwiadomoœci¹ ograniczeñ jêzykoznawczej kompetencji genseka. Zgodnie z tym prawem dialektyki, które mówi o jednoœci przeciwieñstw, samoponi enie Wielkiego Jêzykoznawcy staje siê zarazem jego samowywy szeniem si³¹ osobistej skromnoœci. Jako autor wypowiedzi zatytu³owanych Marksizm a zagadnienia jêzykoznawstwa Stalin okazuje siê komunistyczn¹ ilustracj¹ wa nej zasady niewolniczej i feudalnej pochwa³y, zasady w po³owie XVIII stulecia zwerbalizowanej nastêpuj¹co: Nic wspanialszego w Panie i do d³ugiego przy honorze szczêœcia gruntowniejszego jako pokora w parze z majestatem 40. Jednak e uznanie tej analogii miêdzy dawn¹ teori¹ pochwa³y a socrealistyczn¹ praktyk¹ wierszotwórcz¹ pozostanie kwesti¹ dos³ownie ideologiczn¹ Niew¹tpliwie now¹ jakoœci¹ poœwiadczon¹ socpanegirykiem pozostaje zbiór zatytu³owany Dwa or³y. Wybór radzieckich baœni ludowych o Leninie i Stalinie (Warszawa 1954) publikacja godna ju osobnego opracowania. 39 Zob. szerzej: K. Obremski, Wielki Jêzykoznawca pokora w parze z majestatem i scholastyka. Teksty Drugie 2002, nr 1/2. 40 S. Wysocki, Orator polonus [...]. Warszawa 1740, s Zob. Czaplejewicz, op. cit., s. 1 2: panegiryzm rzadko bywa wspó³czeœnie dostrzegany przez zwolenników stanowiska, jakie dany utwór wyra a. Na przyk³ad prawdziwy entuzjasta Stalina w wierszach go opiewaj¹cych najczêœciej nie znajdowa³ ani panegiryku, ani nawet tonu panegirycznego. Najwiêksza przesada go nie razi³a, przeciwnie, by³a dlañ Ÿród³em prawdziwych wzruszeñ. Za to bez trudu widzia³ wówczas i ow¹ przesadê, i w ogóle panegiryzm kto inny: przeciwnik lub cz³owiek stoj¹cy z boku, neutralny. PóŸniej ka demu otwieraj¹ siê oczy: byle obserwator ogl¹daj¹cy literaturê tamtej epoki dojrzy bez pomocy szkie³ka panegiryzm jawny i ukryty. Dopiero wiêc

12 134 KRZYSZTOF OBREMSKI Czy istotnie Stalin mo e wnieœæ now¹ jakoœæ w gatunek tak powszechnie i odwiecznie praktykowany, jak w³aœnie panegiryk? Czy kultura literacka pozwala mu choæby nawi¹zaæ pewien kontakt z twórczoœci¹ panegiryczn¹? Czy w ogóle mo na mówiæ o jakiejkolwiek kulturze literackiej genseka? Dwa fakty sk³aniaj¹ do g³êbszego namys³u: 1. Porównajmy nastêpuj¹ce zdania, z których pierwsze pochodzi z mowy, jak¹ w 1440 r. wyg³osi³ w Krakowie Jan z Ludziska: Przysz³o do mnie ludzi kilku, którzy siê zawsze cieszyli u mnie wielk¹ wziêtoœci¹ i powa aniem, i sk³oni³o mnie, bym siê podj¹³ obowi¹zku wyg³oszenia mowy o nieœmiertelnej chwale i godnoœci wymowy i wiedzy oratorskiej 42. Drugie zdanie otwiera Marksizm a zagadnienia jêzykoznawstwa: Zwróci³a siê do mnie grupa towarzyszy spoœród m³odzie y z propozycj¹, abym wypowiedzia³ w prasie swoje zdanie w kwestiach jêzykoznawstwa, zw³aszcza w sprawach zwi¹zanych z marksizmem w jêzykoznawstwie 43. Nie ignoruj¹c bynajmniej zniekszta³ceñ uwarunkowanych t³umaczeniami z jêzyków obcych, zarazem trudno nie zauwa yæ podobieñstwa czy nawet to samoœci sytuacji komunikacyjnych: obydwaj, Jan z Ludziska i Stalin, okazuj¹ siê pos³uszni proœbie tych, których ceni¹ tak wysoko, e czuj¹ siê zmuszeni do wypowiedzi, chocia pozostaj¹ œwiadomi ograniczonoœci swoich kompetencji. W ich uszach proœba brzmi niczym wewnêtrzny nakaz, któremu nie mog¹ siê oprzeæ. W obydwu wra liwoœæ i pos³uszeñstwo przewa aj¹ nad œwiadomoœci¹ umiarkowanej kompetencji. Obydwaj ulegaj¹ proœbom, przy czym Stalin przewy sza Jana z Ludziska pokor¹: pierwszy z nich jest pos³uszny równym mu, tj. profesorom Akademii Krakowskiej, drugi szeregowym cz³onkom KPZR. Nie ulega w¹tpliwoœci, e jako autor Marksizmu a zagadnienia jêzykoznawstwa Stalin podejmuje dwie odwieczne topiki: afektowanej skromnoœci i w³adzy jako s³u by poddanym. Tak e w korespondencji i z pisarzem (spóÿniwszy siê z odpowiedzi¹ na list Gorkiego, przeprasza³ go za swoje œwiñskie zachowanie) 44, i z uczonym: Bardzo mi przykro, e nie mogê teraz spe³niæ Waszej proœby, wielce szanowny Niko³aju Jakowlewiczu. Po konferencji z przyjemnoœci¹ poœwiêcê Wam minut, jeœli siê zgodzicie [...] 45. Adresatem tych s³ów by³ Niko³aj Jakowlewicz Marr. 2. W roku 1981 w Pary u Janusz Anderman pok³óci³ siê z Natali¹ Gorbaniewsk¹, jedn¹ z tych kilku osób, które odwa y³y siê zaprotestowaæ na Placu Czerwonym przeciwko wkroczeniu wojsk Uk³adu Warszawskiego do Czechos³owacji. Pok³ócili siê o Zoszczenki Opowiadania o Leninie w przekonaniu Gorbaniewskiej: Zoszz zewn¹trz panegiryzm wspó³czesny, w przeciwieñstwie do dawnego, nabiera si³y wyrazu i daje siê zidentyfikowaæ. Z bliska lub od wewn¹trz wydaje siê zaœ wyznaniem lirycznym lub autentycznym prze yciem literackim. 42 Cyt. z: Wybór mów staropolskich. Oprac. B. Nadolski. Wroc³aw 1961, s. 3 (t³um. B. Nadolski). BN I J. Stalin, Marksizm a zagadnienia jêzykoznawstwa. Wyd. 4. Warszawa 1956, s Zob. S. S. Montefiore, Stalin intelektualista. Rzeczpospolita 2004, nr 166, s. A Cyt. jw., s. A 9.

13 STALIN, PANEGIRYŒCI czenko napisa³ o Leninie z ca³¹ atencj¹, bo chcia³ siê przypodobaæ w³adzy, Zoszczenko napisa³ to z serwilizmu!. Odmiennego zdania by³ Anderman: Prawdopodobnie nikt nie odwa y³ siê pierwszy powiedzieæ o tym g³oœno [ e w ka dym zdaniu Zoszczenki Lenin wychodzi na idiotê] i opowiadania przetrwa³y. [...] Zoszczenko musia³ braæ pod uwagê to, e nikomu nie strzeli do ³ba krytyka. To chytra ksi¹ ka 46. Jeœli autor Opowiadañ o Leninie istotnie wyszydzi³ kult wodza rewolucji r. 1917, to warunkiem tego by³o wykorzystanie kultu o natê eniu po prostu bezmyœlnym. Jak nikomu, kto chcia³ prze yæ, a przynajmniej nie mieæ osobistego kontaktu z radzieckim aparatem represji, nie powinno przyjœæ do g³owy, e pochwa³y Lenina mog¹ oœmieszaæ go, tak analogicznie w nikim nie powinna powstaæ w¹tpliwoœæ co do szczeroœci i wiarygodnoœci pochwa³ Stalina. Myœl o ich nieautentycznoœci i tym samym konwencjonalnoœci zakrawa³aby na bluÿnierstwo, jej zwerbalizowanie sta³oby siê dos³ownie zagro eniem, wszak nawet strach by³o pierwszemu przerwaæ przys³owiowe burzliwie oklaski przechodz¹ce w aplauz czy odmówiæ wypicia zdrowia wodza 47. Bodaj tylko jeden Stalin móg³by bezpiecznie w¹tpiæ w racjonalnoœæ pochwa³ Lenina i jego samego, poniewa pozostawa³ poza zagro eniem dlatego mówi³ o tym, o czym inni bali siê nawet wspomnieæ: prywatnie wyra a³ sw¹ œwiadomoœæ tego, e czytelnikiem twórczoœci pisarzy radzieckich jest cenzura i sprê ony z ni¹ aparat terroru. Tak bardzo [Stalin] lubi³ opowiadania leningradzkiego satyryka Zoszczenki, e choæ wyszydza³y radziecki biurokratyzm czyta³ je na g³os swoim dwóm ch³opcom, Wasilijowi i Artiomowi, a pod koniec œmia³ siê: W tym miejscu towarzysz Zoszczenko przypomnia³ sobie o GPU i zmieni³ zakoñczenie 48. Jakkolwiek nikt gensekowi talentów literackich ani tym bardziej oratorskich nie przypisuje, to ten œmiech mo na uznaæ za przejaw, co prawda, swoistej, ale jednak pewnej kultury literackiej, uwarunkowanej chocia by tym, e œmiej¹cy siê pozostaje najbardziej oczytanym w³adc¹ Rosji od Katarzyny Wielkiej do W³adimira Putina, w³¹czaj¹c w to nawet Lenina 49. Chocia nie wiadomo, by w spisie osobistych lektur genseka znajdowa³y siê panegiryki, to w opinii Mo³otowa zdoby³ on bardzo rozleg³¹ wiedzê w zakresie staro ytnoœci i mitologii 50. W takim kontekœcie nie bêdzie nadu yciem interpretacyjnym przypuszczenie, e nieprzeciêtne oczytanie pozwoli³o Stalinowi podj¹æ topikê afektowanej skromnoœci i topikê w³adzy jako s³u by, by zarazem wprowadziæ do nich now¹ jakoœæ, uwarunkowan¹ tak osobowoœci¹, jak terrorem w takim 46 J. Anderman, Fotografie. Gazeta Wyborcza 2003, nr 149, s O tym, e Stalin by³ œwiadom swego (wy³¹cznego?) prawa do wy³amania siê z kultu jego osoby, œwiadczy nastêpuj¹ce wydarzenie: kiedy podczas spotkania w domu Gorkiego powieœciopisarz Nikiforow nie chcia³ do³¹czyæ siê do toastu ( Mam ju tego dosyæ! Piliœmy zdrowie Stalina milion sto czterdzieœci siedem tysiêcy razy. On te prawdopodobnie ma ju tego dosyæ... ), zapad³a cisza, ale Stalin uœcisn¹³ Nikiforowowi rêkê i powiedzia³: Dziêkujê wam, Nikiforow, dziêkujê. Rzeczywiœcie mam ju tego dosyæ (Montefiore, op. cit., s. A 9). 48 Ibidem. 49 Ibidem. Kiedy Ucieczka Bu³hakowa zosta³a zaatakowana jako antyradziecka i prawicowa, Stalin napisa³ do dyrektora teatru: Nie nale y nazywaæ literatury prawicow¹ i lewicow¹. To jêzyk partii. W literaturze u ywajcie okreœlenia klasowa, antyradziecka, rewolucyjna albo kontrrewolucyjna, ale nie prawicowa czy lewicowa (cyt. jw.). 50 Ibidem.

14 136 KRZYSZTOF OBREMSKI natê eniu wczeœniej nie znanym, determinuj¹cym now¹, tzn. stalinowsk¹ kulturê strachu. W roku 1953 Zgas³o s³oneczko ludzkoœci, jednak solarna symbolika w³adzy bêdzie ywa: Rumuniê œwiat³em i ciep³em obdarza S³oñce Karpat, pó³nocn¹ czêœæ Pó³wyspu Koreañskiego S³oñce Korei. Zostanie podjêta tak e w czasie przed wyborami 4 czerwca 1989: na solidarnoœciowym plakacie, przedstawiaj¹cym znikaj¹c¹ za horyzontem wielk¹ kulê czerwonego s³oñca, wyborca czyta³: Jutro wybory. ZachodŸ e, czerwone s³oneczko 51. KRZYSZTOF OBREMSKI (Nicolaus Copernicus University, Toruñ) Abstract STALIN, PANEGYRISTS, AND THE LAW OF QUANTITATIVE CHANGES INTO QUALITATIVE ONES As peculiar figures of social-realist panegyrics, Stalin and other leaders of communist parties set up a new literary genre, namely the soc-panegyric. Out of the ten mechanisms that through centuries praised kings or princes being topos of affected modesty, worldwide range of feelings, solar symbolism of power, praising and surpassing, theology of history as the power lifting the ruler, black-and-white picture of history, elevation even at the cost of contradictions, arbitrary selection of facts, fact-making power of interpretation of events, and denial of exaggeration as its authentication, only the latter was not used by soc-panegyrists. It can most probably be explained with the fact that unsurpassed intensity of Stalinist terror blocked this mechanism which made way to most considerable threat to deconventionalization of the panegyric as well as the cult of which it was a part. 51 A. Laskowska, S³ówka historyczne, czyli III Rzeczpospolita w cytatach. Warszawa 2004, s. 10.