HUMÁNBIOLÓGIA gyakorlati segédanyag 2008.
A koponya nézetei Cranium - a koponya 1. Norma frontalis cranii 2. Norma lateralis cranii 3. Norma verticalis 4. Norma occipitalis 5. Norma basalis 2
A koponya fejlődése Kétféle fejlődési folyamat: chondralis csontosodás chondrocranium (szürke): os occipitale (squama-jának felső része kivételével) os sphenoidale os temporale pars petrosa-ja és hallócsontjai os ethmoidale concha nasalis inferior os hyoideum desmalis csontosodás desmocranium (sárga): os occipitale squama-jának felső része concha sphenoidalis os temporale pars tympanica-ja, pars squamosa-ja os parietale os frontale os lacrimale os nasale vomer maxilla os palatinum os zygomaticum mandibula A kötőszövetes telepből keletkező koponyatető csontosodási pontjaiból minden irányban sugárszerűen indul ki a csontképződés. Így a két homlokdudor (tuber frontale - 1) és a két fali dudor (tuber parietale - 2) csontosodási centrumot képez. Születéskor az egyes koponyacsontok között azonban még nagy területek maradnak kötőszövetesek, ezek a kutacsok. Csak születés után záródnak. 3. Fonticulus anterior - páratlan, közel négyszögletű, a két frontális és két parietális csonttelep között (a 36.hónapban záródik) 4. Fonticulus posterior - páratlan, háromszögletű, a két parietális és az occipitális pikkelytelep között (elsőként záródik, háromhónapos korban) 5. Fonticulus sphenoidealis - páros, homlokcsont és ékcsont között (a 6. hónapban záródik) 6. Fonticulus mastoideus - páros, a falcsont, halántékcsont és a nyakszirtcsont között (a 18. hónapban záródik) 3
A koponya varratai A koponyacsontok közötti maradék kötőszövet képezi a koponyavarratokat. (Egyes koponyacsontok között porcos összeköttetések, synchondrosis-ok figyelhetők meg. Gyakorlati fontosságú, hogy a sychondrosis sphenoccipitalis csak 18 éves korban csontosodik össze.) Típusai: 1. sutura serrata - fogazott varrat 2. sutura squamosa - pikkely varrat 3. sutura plana - sima varrat Suturae cranii Varratok 1. Sutura frontalis - homlok varrat, anatómiai variációként 2. Sutura coronalis - koronavarrat 3. Sutura sagittalis - nyílvarrat, a koronára merőleges 4. Sutura lambdoidea - lambdavarrat 5. Sutura squamosapikkelyvarrat 4
A koponya járulékos csontjai: Szám feletti, kötőszöveti eredetű, önálló csontok. A koponya teljes vastagságát átérik, tehát kívülről és belülről egyaránt jól láthatóak. Ezeket intercalaris csontoknak, illetve, ha varraton belül jelennek meg, akkor varratcsontoknak nevezzük. 1. Os incae a nyakszirtcsont pikkelyének felső része fűződik le, az inkáknál nagyon gyakori volt (20%) 2. Os parietale 3. Os occipitale 4. Sutura occipitalis transversa a foetalis sutura mendosa-valegyezik meg 5. Os apicis a hátsó kutacs csúcsi csontja 6. Os bregmaticum a nagykutacs területén 7. Os epiptericum a sphenoideális kutacs területén kialakult önálló csont 8. Os frontale 9. Os temporale 10. Os sphenoidale 11. A fonticulus mastoideus helyén kialakult intercalaris csont 12. Sutura coronalisban kialakult varratcsont 5
Ossa cranii A koponya csontjai Ossa neurocranii - Az agykoponya csontjai 1. Os occipitale - nyakszirtcsont 2. Os temporale - halántékcsont 3. Os sphenoidale - ékcsont 4. Os frontale - homlokcsont 5. Os parietale - falcsont 6. Os ethmoidale rostacsont 6
Ossa viscerocranii - az arckoponya csontjai 7. Maxilla - felső állcsont 8. Os lacrimale - könnycsont 9. Os nasale - orrcsont 10. Os zygomaticum - járomcsont 11. Os palatinum - szájpadcsont 12. Vomer - ekecsont 13. Conchae nasales - orrkagylók 14. Mandibula - állkapocs 15. Os hyoideum - nyelvcsont Orbita - szemüreg Apertura piriformis az orrüreg bejárata 7
Os occipitale nyakszirtcsont 1. Pars basilaris 2. Pars lateralis 3. Squama occipitalis 4. Margo mastoideus 5. Margo lambdoideus 6. Crista occipitalis interna 7. Crista occipitalis externa 8. Protuberentia occipitalis interna 9. Protuberentia occipitalis externa 10. Foramen magnum 11. Condylus occipitalis 12. Linea nuchae superior - felső tarkóvonal, a prot. occ. ext. folytatása 13. Linea nuchae inferior - alsó tarkóvonal, a felső és a öreglik között félúton 14. Fossa cerebralis 15. Fossa cerebellaris 16. Clivus 17. Canalis hypoglossi 8
Os temporale - halántékcsont páros 1. Pars mastoidea csecsnyúlvány, izomapophysis 2. Pars petrosa sziklacsont, a koponya belseje felé néz 3. Pars tympanica 4. Pars squamosa 5. Margo parietalis - falcsonti széle 6. Margo sphenoidalis - ékcsonti széle 7. Margo occipitalis - nyakszirti széle 8. Processus zygomaticus - járomnyúlvány, az orr irányába néz 9. Processus mastoideus - csecsnyúlvány 10. Processus styloideus 11. Fossa mandibulae 12. Porus acusticus externus - külső csontos hallónyílás Iránya: a processus zygomaticus az orr irányába, a pars mastoidea hátra, a nyakszirt felé, a pars petrosa pedig a koponya belseje felé néz 9
Os frontale - homlokcsont 1. Pars orbitalis szemgödrök hátsó-felső fala 2. Pars nasalis 3. Squama frontalis 4. Margo sphenoidalis 5. Margo parietalis 6. Margo supraorbitalis - szemgödör bejáratának felső széle 7. Crista frontalis a frontale belső felszínén sagittalisan futó csontléc 8. Spina nasalis 9. Processus zygomaticus - járomnyúlvány 10. Tuber frontale - homlokdudor 11. Arcus superciliaris - csontos szemöldökívek 12. Glabella - tarhely 13. Sinus frontalis homloküreg, az os frontale légtartalmú ürege 10
Os parietale - falcsont páros 1. Margo sagittalis 2. Margo frontalis 3. Margo occipitalis 4. Margo squamosus 5. Angulus occipitalis 6. Angulus frontalis 7. Angulus sphenoidalis 8. Angulus mastoideus 9. Tuber parietale 11
Maxilla - felső állkapocs páros 1. Facies anterior 2. Facies orbitalis - szemüreg alja 3. Facies infratemporalis 4. Facies nasalis 5. Processus frontalis 6. Processus zygomaticus - járomnyúlvány 7. Processus alveolaris 8. Spina nasalis 9. Incisura nasalis - az orrüreg széle 10. Fossa canina 11. Processus palatinus 12. Sinus (Hiatus) maxillaris - arcüreg 12
Mandibula - alsó állkapocs 1. Corpus mandibulae 2. Pars alveolaris mandibulae 3. Ramus mandibulae 4. Processus coronoideus 5. Processus condylaris 6. Caput mandibulae 7. Collum mandibulae 8. Incisura mandibulae 9. Angulus mandibulae 10. Tuberositas masseterica 11. Mentum - állcsúcs (trigonum mentale): 12. Protuberentia mentalis - két gumó 13. Tuberculum mentale - háromszög csúcsa 14. Spina mentalis 15. Foramen mandibulae 16. Foramen mentale 13
A törzs - a gerinc és a mellkas 14
Columna vertebralis - gerincoszlop A gerincoszlop öt régiója: 1. Vertebrae cervicales - nyakcsigolyák (7 db) 2. Vertebrae thoracicae - hátcsigolyák (12 db) 3. Vertebrae lumbales - ágyéki csigolyák (5 db) 4. Vertebrae sacrales Os sacrum - keresztcsont(i csigolyák) (5 db) 5. Vertebrae coccygeae Os coccygeum - farkcsont(i csigolyák) (3-5 db) A csigolyák regionális különbségei: 15
A csigolyák általános felépítése: 1. Corpus vertebrae - csigolyatest 2. Arcus vertebrae - csigolyaív 3. Foramen vertebrae - csigolyalyuk 4. Processus articularis superior - felső ízületi nyúlvány 5. Processus articularis inferior - alsó ízületi nyúlvány 6. Facies articularis superior - felső ízületi felszín 7. Facies articularis inferior - alsó ízületi felszín 8. Processus spinosus - tövisnyúlvány 9. Processus transversus - harántnyúlvány 16
Vertebrae cervicales nyakcsigolyák A processus spinosus kétágú 1. Corpus vertebrae - csigolyatest 2. Arcus vertebrae - csigolyaív 3. Foramen vertebrae - csigolyalyuk 4. Processus articularis superior - felső ízületi nyúlvány 5. Processus articularis inferior - alsó ízületi nyúlvány 6. Facies articularis superior - felső ízületi felszín 7. Facies articularis inferior - alsó ízületi felszín 8. Processus spinosus - tövisnyúlvány 9. Processus transversus harántnyúlvány 10. Foramen transversarium 17
Atlas (vertebra cervicalis I.) A corpus vertebrae és a processus spinosus hiányzik 1. Arcus posterior 2. Arcus anterior 3. Massa lateralis 4. Fovea dentis 5. Tuberculum anterior 6. Tuberculum posterior 7. Facies articularis superior 8. Facies articularis inferior 9. Processus transversus 10. Foramen transversarium 18
Axis (vertebra cervicalis II.) 1. Dens axis 2. Apex dentis 3. Facies articularis anterior dentis 4. Facies articularis posterior dentis 5. Corpus vertebrae 6. Facies articularis superior 7. Facies articularis inferior 8. Processus spinosus 9. Processus transversus 10. Foramen transversarium 19
Vertebrae thoracicae hátcsigolyák A processus spinosus hegyes, lefelé áll A hátcsolyákhoz bordák ízesülnek o bordafej két csigolyatesthez o bordagumó harántnyúlványhoz 1. Fovea costalis superior 2. Fovea costalis inferior 3. Fovea costalis transversalis 4. Corpus vertebrae 5. Arcus vertebrae 6. Foramen vertebrae 7. Processus articularis superior 8. Processus articularis inferior 9. Facies articularis superior 10. Facies articularis inferior 11. Processus spinosus 12. Processus transversus 20
Vertebrae lumbales - ágyéki csigolyák A processus spinosus lapát alakú, sagittalis irányú 1. Processus accessorius 2. Processus costarius a csigolyákkal összeolvadt bordacsökevények 3. Processus mamillaris a proc. transversus maradványa 4. Corpus vertebrae 5. Arcus vertebrae 6. Foramen vertebrae 7. Processus articularis superior 8. Processus articularis inferior 9. Facies articularis superior 10. Facies articularis inferior 11. Processus spinosus 21
Os sacrum keresztcsont Öt keresztcsonti csigolyából és a köztük lévő porckorongokból csontosodik össze 1. Basis ossis sacri 2. Apex ossis sacri 3. Pars lateralis 4. Lineae transversae 5. Crista sacralis mediana et lateralis 6. Foramina sacralia dorsalia et pelvina 7. Facies auricularis 8. Hiatus sacralis 9. Cornu sacrale 22
Ossa thoracis - a mellkas csontjai 12 hátcsigolyából (vertebrae thoracicae - 1), a hozzá tartozó porckorongokból, 12 pár bordából (os costales - 2) és a szegycsontból (os sternum - 3) áll. A sternum és a bordák között folyamatos porcos összeköttetés van. A hyalinporcból álló bordaporcogót cartilago costalisnak (d) nevezzük. A bordák típusai: a Costae verae valódi bordák, közvetlenül a sternumhoz kapcsolódnak (1 7. pár) b Costae spuriae álbordák, közvetetten, vagy nem kapcsolódnak a sternumhoz (8 12. pár), ezen belül: c Costae fluctuantes lengőbordák, nem kapcsolódnak a sternumhoz (11. és 12. bordapár) 23
Ossa costalia - bordák 1. Caput costae - két csigolyatesthez kapcsolódik egyszerre 2. Collum costae 3. Tuberculum costae a hátcsigolya proc. transversusához ízesül 4. Corpus costae 5. Angulus costae 6. Facies articularis capitis costae két részre osztott 7. Facies articularis tuberculi costae 8. Sulcus costae alsó felszínen húzódik 24
Sternum - szegycsont porcos összeköttetéssel csatlakozik a bordákhoz 1. Manubrium sterni 2. Corpus sterni 3. Processus xyphoideus 4. Incisura clavicularis 5. Incisura jugularis 6. Incisurae costales 25
Extremitas superior et cingulum extremitatis superioris - a felső végtag és a vállöv 1. Cingulum extremitatis - vállöv 2. Extremitas superior - szabad felső végtag 26
Cingulum extremitatis superioris - a vállöv Scapula lapocka 1. Margo medialis 2. Margo lateralis 3. Margo superior 4. Acromion 5. Angulus superior 6. Angulus inferior 7. Angulus lateralis 8. Spina scapulae 9. Processus coracoideus 10. Collum scapulae 11. Cavitas glenoidalis Iránya: spina scapulae dorsalisan, acromion a váll felé néz, margo medialis a gerinccel párhuzamos. 27
Clavicula kulcscsont 1. Extremitas acromialis - a vállcsúcs felé eső, "laposabb vége" 2. Extremitas sternalis - a szegycsont felé eső, háromszögletű, "levágott" vége 3. Facies articularis acromialis 4. Facies articularis sternalis 5. Corpus claviculae Iránya: extremitas acromialis laposabb, váll felé (acromion) néz, extremitas sternalis háromszögletű (bucibb), sternum felé néz. a csont alsó felszíne (b) tagoltabb (rücskök, barázdák, vonalak), a felső felszín (b) laposabb, simább 28
Extremitas superior - a felső végtag 1. Brachium - kar a. Humerus - felkarcsont 2. Antebrachium - alkar b. Ulna - singcsont c. Radius - orsócsont 3. Manus - kéz d. Ossa carpi - kéztőcsontok e. Ossa metacarpalia - kézközépcsontok f. Ossa digitorium manus ujjpercek 29
Humerus felkarcsont 1. Caput humeri 2. Collum anatomicum - anatómiai nyak 3. Collum chirurgicum - sebészi nyak 4. Tuberculum majus - lateralisan 5. Tuberculum minus - medialisan 6. Tuberositas deltoidea - a deltaizom tapadási helye 7. Margo medialis 8. Margo lateralis 9. Epicondylus medialis 10. Epicondylus lateralis 11. Trochlea humeri - ízületi pörge 12. Fossa olecrani 13. Capitulum humeri Iránya: fossa olecrani dorsalisan, caput humeri a test felé néz. 30
Ulna - singcsont 1. Olecranon - könyökbúb, proximalis 2. Incisura trochlearis 3. Incisura radialis a circumferentia articularis radii illeszkedik ide 4. Margo interossea 5. Circumferentia articularis - distalis (a csukló felé elhelyezkedő) ízületi pörge 6. Processus styloideus 7. Caput ulnae a csuklóízületben medialisan (a kisujj oldalában) Iránya: proximalis vége az olecranon, incisura trochlearis felfelé néz (kezünk tenyérrel felfelé tartva), a caput ulnae kisujj oldalában ízesül, margo interossea az alkar tengelye felé irányul. 31
Radius orsócsont 1. Caput radii - proximalis 2. Circumferentia articularis körkörös ízületi felszín 3. Collum radii 4. Tuberositas radii - bicepsz tapadási felülete 5. Margo interossea - az alkar tengelye felé irányul 6. Processus styloideus a csuklóízületben lateralisan (a hüvelykujj oldalában) 7. Incisura ulnaris Iránya: proximalis vége a caput radii, a csont konkáv oldala felfelé néz (kezünk tenyérrel felfelé tartva), a processus styloideus a hüvelykujj oldalában ízesül, margo interossea az alkar tengelye felé irányul. 32
A radius és ulna közti folytonos összeköttetések: 1. Ulna 2. Radius 3. Membrana interossea 4. Chorda obliqua Pronatio Supinatio 33
Extremitas inferior et cingulum extremitatis inferioris - az alsó végtag és a medenceöv 1. Cingulum extremitatis - vállöv 2. Extremitas superior - szabad felső végtag 34
Cingulum extremitatis inferioris (Pelvis) - a medenceöv 1. Os coxae - medencecsont 2. Os sacrum - keresztcsont 3. Os coccygis - farkcsont 35
Os coxae - medence Az os coxae feljlődése során 3 különálló csontból csontosodik össze. 1. Os ilium - csípőcsont 2. Os ischii - ülőcsont 3. Os pubis - szeméremcsont 4. porcfuga a újszülött b infans (6 éves) c felnőtt 36
Os ilium - csípőcsont 1. Ala ossis ilii 2. Corpus ossis ilii 3. Crista iliaca 4. Spina iliaca anterior superior 5. Spina iliaca anterior inferior 6. Spina iliaca posterior superior 7. Spina iliaca posterior inferior 8. Facies auricularis 9. Fossa iliaca 10. Acetabulum 11. Facies lunata 37
Os ischii - ülőcsont 12. Corpus ossis ischii 13. Ramus ossis ischii 14. Tuber ischiadicum 15. Incisura ischiadica major 16. Incisura ischiadica minor 17. Spina ischiadica 38
Os pubis - szeméremcsont 18. Corpus ossis pubis 19. Ramus ossis pubis 20. Facies symphysialis 21. Foramen obturatum 22. Pecten ossis pubis 23. Tuberculum pubicum 39
Extremitas inferior - az alsó végtag 1. Femur - comb a. Femur combcsont 2. Genu - térd b. Patella - térdkalács 3. Crus - lábszár c. Tibia - sípcsont d. Fibula - szárkapocscsont 4. Pes - láb e. Ossa tarsalia lábtőcsontok f. Ossa metatarsalia lábközépcsontok g. Ossa digitorum - ujjpercek 40
Os femoris - combcsont 1. Caput femoris 2. Fovea capitis femoris 3. Collum femoris 4. Trochanter major 5. Trochanter minor 6. Linea intertrochanterica 7. Crista intertrochanterica 8. Linea pectinea 9. Linea aspera 10. Epicondylus medialis 11. Epicondylus lateralis 12. Condylus medialis 13. Condylus lateralis 14. Fossa intercondylaris 15. Facies patellaris 41
Iránya: fossa intercondylaris és linea aspera dorsalisan, caput femoris a test felé néz. 42
Tibia - sípcsont 1. Condylus medialis 2. Condylus lateralis 3. Facies articularis superior 4. Eminentia intercondylaris 5. Facies articularis fibularis 6. Tuberositas tibiae 7. Margo anterior - elülső, éles szél 8. Margo interossea 9. Malleolus medialis - belső boka 10. Incisura fibularis Iránya: condylusok proximalisan, margo anterior előre néz, malleolus medialis a belső bokát alkotja (tehát lent van és a test tengelye felé irányul). 43
Fibula szárkapocscsont 1. Caput fibulae 2. Margo anterior 3. Margo interossea 4. Malleolus lateralis Iránya: proximalis vége a caput fibulae (bucibb), malleolus lateralis (külső boka) megnyúltabb, margo interossea (alacsony, de nagyon éles) a tibia hasonló nevű képlete felé néz, a margo anterior a distalis harmadban Y alakban kettéválik, ez előre irányul, a malleolaris ízfelszín pedig a tibia felé. 44
A tibia és fibula kapcsolatai: a Articulatio tibofibularis b Syndesmosis tibiofibularis c A membrana interossea cruris syndesmosisa 1. Tibia 2. Fibula 3. Membrana interossea cruris 4. Malleolus lateralis 5. Malleolus medialis 45
Patella térdkalács 1. Basis patellae 2. Apex patellae 3. Facies anterior 4. Facies articularis Articulatio genus - térdízület 1. Femur 2. Tibia 3. Patella 4. Fibula 5. Tuberositas tibiae 6. Epicondylus medialis 46
Szószedet Alapkifejezések Articulatio ízület Cartilago porc Cavum medullare velőüreg Ligamentum szalag Medulla ossium csontvelő Os csont Substantia állomány Sutura varrat Systema sceleti csontvázrendszer Anatómiai irányok, nézetek Aboralis szájnyílástól távolabbi Anterior elülső Apicalis csúcson lévő Basalis alapon lévő Caudalis farki Cephalicus feji Contralateralis ellenoldali Cranialis koponyai Dexter jobb Distalis a törzstől távolabb eső vég Dorsalis háti; kézhát/lábhát felöli Inferior alsó Ipsilateralis azonos oldali Lateralis oldalsó, végtagcsontok esetében a test középvonalától távolabbi Medialis a test középvonalához közelebb fekvő Norma nézet Oralis szájnyíláshoz közeli Palmaris tenyér felöli Pars rész Plantaris talp felöli Posterior hátulsó Profundus mélyben lévő Proximalis a törzshöz közelebb eső vég Radialis hüvelykujj felöli (alkaron, kézen) Sinister bal Superficialis felszínes,felületes Superior felső Ulnaris kisujj felöli (alkaron, kézen) Ventralis hasi Általános alaki megnevezések Ala szárny Angulus szög, szeglet Apex csúcs Arcus ív Basis alap Corpus test Diaphysis csontok középrésze Epiphysis csontok végrésze Facies felszín Facies articularis ízfelszín Manubrium markolat Margo szél Ramus ág Squama pikkely Kiemelkedések Crista taraj, léc Eminentia kiemelkedés Epicondylus izomtapadásra szolgáló condylus feletti csontnyúlvány, mely nem vesz részt az izület alkotásában (epi= vmi feletti) Linea vonal Pecten fésű, taréj Processus nyúlvány Protuberantia érdes kiemelkedés Spina tövis Trochanter tompor (izomtapadásra szolgáló csontos kiemelkedések a femur proximalis végén) Tuber gumó, duzzanat Tuberculum kis dudor Tuberositas érdesség Ízületi végrészek Capitulum fejecske (csontvég kis, gömbszerű megvastagodása izület képzésére) Caput fej Collum nyak (feji és törzsrész közötti elkeskenyedett átmeneti szakasz) Condylus bütyök (kerek vagy ovális, porccal fedett ízfelszínek egyes csövescsontok végein) Trochlea csiga, görgő, henger (orsó alakú izületi felszín, pörge) Bemélyedések Cavitas üreg Cavum üreg Fossa hosszanti irányú árok Fovea gödör, kerek bemélyedés Impressio benyomat Incisura bemetszés, bevágás Sinus üreg, öböl Sulcus barázda, bevágás Nyílások Apertura - nyílás Canalis csatorna Fissura hasadék Foramen lyuk Hiatus nyílás, hasadék Porus lyukacska 47
Felhasznált és ajánlott irodalom Almási László: Osteológiai jegyzetecske, Humánbiológiát hallgató egyetemisták számára, Impressum, kézirat, 1998. Brencsán János: Orvosi szótár, Idegen orvosi kifejezések magyarázata, Terra, Budapest, 1981. Donáth Tibor: Anatómiai nevek,anatómiai, szövet- és fejlődéstani terminológia, Medicina, Budapest, 1976. Heinz Feneis, Wolfgang Daube: Pocket Atlas of Human Anatomy, Based on the International Nomenclature, Thieme, Stuttgart, New York, 2000. Platzer, Werner: SH atlasz Anatómia I. Springer Hungarica, Budapest, 1996. Putz, R., Pabst, R.: Sobotta, Az ember anatómiájának atlasza, 1. és 2. kötet, Semmelweis, Budapest, 1994. Szentágothai János: Functionalis Anatomia, Az ember anatomiája, fejlődéstana, szövettana és tájanatómiája, 1. kötet, Medicina, Budapest, 1971. A humánbiológia gyakorlathoz további anyagokat találhattok: http://humanbiologia.extra.hu A gyakorlati segédanyagot összeállította: Csóri Zsuzsanna, 2008. 48