EATNIGIELLA

STUDEANTADUTKKUS- LÁVDEGODDI EATNIGIELLA 28.3.2012 Lars J:son Nutti oljomálagovva. GÁLDU: Čuotnamat, Sámi antologiija 1673-1980. 1

Ráva: Buot čálusfáttát leat dán gihppaga siidduin 2 3. Muhtun čálusfáttáide gullet ávdnasat, maid galggat atnit ávkin addojuvvon rávvaga mielde. Loga čálusfáttáid, geahča ávdnasiid ja vállje ovtta čálusfáttá. Čállosat árvvoštallojuvvojit čuoggáiguin 0 60. Čále čavde teavstta, mii lea gielalaččat fuolalaš. Vuogas guhkkodat lea 4 5 siiddu. Gárvves bajilčállosat leat čállojuvvon gassa bustávaiguin. Dárbbu mielde hutkka ieš bajilčállosa. Merke čállinfáttá nummira bajilčállosa ovddabeallai. Jos válljet čállosa, masa gullet ávdnasat, de čujut čállosisttát ávdnasiidda. Du čálus galgá leat nu čavddis, ahte lohkki sáhttá ipmirdit du teavstta, vaikko ii dovddašege ávdnasiid. ČÁLUSFÁTTÁT 1. Ipmil lea ráhkisvuohta, ja guhte bissu ráhkisvuođas, bissu Ipmilis, ja Ipmil bissu sus. Nu lea ráhkisvuohta ollašuvvan mis ahte mis lea roahkkatvuohta duopmobeaivvi, dasgo nugo son lea, nu leat maiddái mii dán máilmmis. Ráhkisvuođas ii leat ballu, ollislaš ráhkisvuohta jávkada balu, dasgo ballu buktá ráŋggáštusa, ja sus guhte ballá, ii leat ráhkisvuohta ollašuvvan. Mii ráhkistit danne go son vuos ráhkistii min. Jos guhtege dadjá iežas ráhkistit Ipmila, muhto vašuha vieljas, de son lea gielis. Dasgo son guhte ii ráhkis vieljas gean lea oaidnán, ii sáhte ráhkistit Ipmila gean ii leat oaidnán. Ja dán báhkkoma mii leat ožžon sus: Guhte ráhkista Ipmila, galgá ráhkistit maid vieljas. (1Joh. 4, 16 21.) Man láhkai don dulkot dán Biippala čálabáikki ipmárdusa ráhkisvuođas? 2. Bearbmasiidduin leat Ruoŧa beale sámi dáiddára Lars J:son Nutti (r. 1933) oljomálagovat. Analysere ja dulko daid. 3. Analysere ja dulko Paulus Utsi (1918 1975) divtta Govvádus (s. 4). 4. Čále aviisii árvvoštallama Siiri Magga-Miettusa noveallas Gábe juolgi (s. 5 7). 5. Suokkardala Nils Øivind Helandera (s. 8 9) oainnuid ja iežat vásáhusaid vuođul sámi media ođasválljemiid. 2

6. Suokkardala Elle Márjá Vars cukcama Ándagassii átnun (s. 10) vuođul, galggašedjego Suomas átnut ándagassii sápmelaččain. 7. Mannan giđa riikkabeaiválggain Duohtasuopmelaččat badjánedje goalmmádin stuorámus bellodahkan Suomas. Rádiojearahallamis válggaid maŋŋá (s. 11) Sámedikki ságajođiheaddji Klemetti Näkkäläjärvi balai, ahte sámi áššit mannagohtet maŋosguvlui, jos Duohtasuopmelaččat besset mearridit. Suokkardala čállosisttát, leigo ballu duođalaš. 8. Sápmái leat ceagganan moaddelogi jagis eatnat luopmovisttit. Luopmovisttiid huksen lassána, ee. Anárjávregáddái plánejit luopmovistesajiid ja turistaguovddážiid. Galggašiigo luopmovisttiid huksema ráddjet Sámis? 9. Leago valástallan dušše vuoitima várás? 10. Sáhttágo veahkaváldi geahpedit veahkaválddi? 11. Riikiifárrejeaddjit buolláhit máŋggalágan dovdduid, manin? 12. Nuppástusas lea vejolašvuohta * ÁVDNASAT FÁTTÁIDE 2 7 Lars J:son Nutti oljomálagovat... 1 ja 12 Paulus Utsi: Govvádus... 4 Siiri Magga Miettunen: Gábe juolgi...5 7 Nils Øivind Helandera cukcan...8 9 Elle Márjá Vars: Ándagassii átnun... 10 YLE Sápmi: Näkkäläjärvi: Ballun dološáigá máhccan... 11 Fuomáš! Teakstačájánasaid giella lea nu go dat leat almmustuvvan. 3

Ávdnasat fáddái 3 Paulus Utsi: Dikter (1970). GÁLDU: Čuotnamat, Sámi antologiija 1673-1980 4

Ávdnasat fáddái 4 Gábe juolgi OVDAL SOĐIID eai lean vel huksedaddan áiddiid bálgosiid rájáide. Dalle bohccot sáhtte mannat veaiddalis vierroguohtumiidda. Gábe Ásllat gulai Kyrö-nammasaš bálgosii. Son lea johttán Leammis ja vuolgán viežžat bohccuidis Neahkila eatnamiin, Jávrresduoddara guovllus. Olmmájin sus lea guovttelot jahkásaš eahkit, Gábe, guhte fas lea čohkkeme áhčis, Gábe Jovnna bohccuid. Lea čakča ja olbmáin leat noađđehearggit. Soai váccašeaba mehciid duohkot deikke. Goabbáge láide iežas noađđehearggi. Jos iežaska ealli deaivaba gávdnat, de njoarosteaba gitta ja goallosteaba ráiddu maŋŋái. Sudno hearggit leat ain oalle hirrásat ja biertaluvvet hui álkit. Ásllat guovttos Gábiin leaba jo lahkoneamen Bievrrašjávrri. Oppa iđitbotta leat beatnagat veaiddalis ruohttan jávkosis. Báifáhkka suhkkes mierkkás maŋábealde dat iđistit ja suorggahit herggiid. Gábe heargi čiđista láidesteaddji ovddabeallai. Heajos lihkuin olbmá juolgi roahkkasa geđggiid gaskii iige čázet eastat lađđasa deađvašuvvamis. Giesahat gággasa bahuid iige gierdda šat duolmmastit. Velgo dainna beassá šat joatkit mátkki ja lešgo juolgi jur doddjon? Ásllat nai imaštallá, mo dálges. Son geahččala juolggi njulget, muhto dat ii njuolgga. Bággu lea govččadit olbmá loavdagiin ja guođđit meahccái veallát mierkká sisa. Ásllat geahčada eatnamiid iige su mielas oro leame go moadde kilomehtera Mákkáid gođiide. Dohko son dolleha veahki ohcat. Goađi dievva leat Iŋggát, olles njeallje gáimmeža. Dá lea Heaikka Niillas Iŋgá, do Heaikka Ovllá Iŋgá, dá Heaikka Juhána Iŋgá ja do bajáluššan vel Jussá Iŋgá. Olbmát goađis gal eai oidno. Ásllat čilge, mii lea dáhpáhuvvan. Dalánaga nissonat njuikejit ja ráhkkánišgohtet olbmo veahkehit! Iŋggát viehkalit Ásllagii veahkkin viežžat Gábe goahtái. Loavdaga vuolde Gábe ii veallá ráhpa dilis. Ii gierdda ii lihkastitge. Siivvus náđđádettiin sus goit rohttejit nahkárat. Son gullá nissoniid ságastamii. Iŋgá-joavku orru dego eŋgelat almmis livčče mierkká sisa luoitádan gádjut su. Várrugasat nissonat sirdet bávččagan olbmo ránu ala, dohppejit guđege čihkii ja vázzilit. Gábe hervvoša, go veahkeheaddjit deive boahtit vuohkkasit aiddo njealjis. Goađi lusa nissonat áibmadit Gábe ja Ásllat fas herggiid. Sii gállet vaikko guđelágan jekkiid, rasttildit ádjagiid seakkibuid ja govddibuid, rahčet váriid bajás ja vulos. Coages jogaid rastá čázetjuolggat nissonat lávkot ja njuikkodit geađggis nubbái. Maŋážassii boavji olle čiekŋalis Bievrrášjoga duohkái. Lihkus das nai leat geađggit, maid mielde láve beassat joga rastá goike julggiiguin. Ovddabeali Iŋggá guovttos leaba jo beassan gáddái, muhto maŋábealde nuppi Iŋggás čázet njalppiha njuohpa geađggis. Sus beasiha ránu čiehka. Eanet ii dárbbašge. Juolgelámis stoanžžiha čáhcái. Iŋggát doalahallet bohkosiid ja gesset olbmá gáddái. Sii vázzilit fas ja vihkkedallet maid bargat. Bártidan Gábe galggašii doaktára lusa oažžut, muhto gosa ja mo. Muonioi lea álkimus doalvut, muhto Ásllat biehttala. Sivva nai lea čielggas, sus ii leat meahcis ruhta. Nissonat lohket luoikat. Muhto 5

6 Ásllat lea dakkár olmmái, guhte ii láve váldit vealggás. Dalle ii leat šat eará ráđđi, go vuolgališgoahtit Anárii. Dohko lea goit čieža miilla. Sii sohpet, ahte Ásllat vázzila moatte miilla duohkái Bealdovuopmái oastit reaga. Ii dieđus oastit, muhto lonuhit dan bohccuin ja de vel dárbbaša hearggi, mii reaga geassá. Sii olleje goahtái. Dohko leat dan botta ihtán guossit. Gihte Hánsa čohkká govdagin muhtin Bealdovuomi stuorra olbmáin ja ságat lea dievva goađi. Áigegollun leaba stunžegoahtán viinnain. Juhkkit jaskkodeaba oanehassii, go fuomášeaba makkár joavku goahtái čákŋala. Guossi guoktá sáhkkiivuođat buollájit, go áicaba lápmahuvvan olbmá. Gálgaba vuoddaga, guldaladdaba juolggi ja dárkilit iskkadeaba, Gábe mielas menddo nai dárkilit. Hánsa dieđiha: Ii oro leame dákti seargan. Dušše duot lađas lea vealččehan. Mun, albma guvhllár gal dieđán. Ii dás leat eará go mii gaikkihit sadjái. Gábe suorgana. Son ii háliid šaddat gárihuvvan guvhllára diksui. Muhto ii leat eará ráđđi. Hánssa veahkeheaddji fátmasta olbmá gieđavuliide ja guvhllár ieš rundigoahtá juolggis. Gábe huiká, biehku ja váidala. Dan seammás go juolgelámis lea aiddo jámálgeame, de doaktárušši heaitá gaikumis. Dál dat gal njuolggehii. Muhto ii leat vel doarvái, lasi nai galgá dikšut. Cakkas calmmiiguin ballán Gábe geahččá Hánssa hommaid. Váre olmmái dás goastat, de olgoráigge manalii dán bahákasa luokkus. Mii nevrriid lea duoid stáluid deikke sádden? Dás dollagáttis olbmás livččii lean vuogas velohallat Iŋggá gácci divššus. Hánsa luđesta muoraid lasi dollii, geige báđi olbmásis ja mearredastá viežžat čázi. Son heŋgesta lihti dola nala ja čohkkeda vuordit ahte čáhci báhkkana. Gábe váibmu julká issorasat: Maid don dieinna čáziinges áiggut? Desinfineren. Báhkka čáhci goddá bakteraid, muđuihan dat fallehit. Gábe viggá muitalit, ahte čáhci lea jo doarvái báhkkanan. Muhto guvhllárii dat ii dohkke ovdalgo suorpmain ii gierdda šat guoskatge, de easkka luoitá báđi dollagáddái. Čierrát čoddagis Gábe átnu árpmu, muhto ii leat ávki oppa ginccarditge. Veahkkeolmmái doallá gitta ja doaktárušši deaddila juolgeriebu báhkka čáhcái. Gábe huikkas deavdá oppa guovllu. Vuobaida nu olu go nagoda. Áigugo duot jallas stállu vuoššat su eallinaga! Nohkameahttun áiggi Gábe ferte gierddahallat báhkka čázi ovdalgo olbmát luitet su luovusin. Maŋážassii son beassá ráfis velohallat duolji nalde. Boares olmmájin easkka dovddastii ahte báhkka lávgun gal ložžii bákčasa. Buriin lihkuin divššára guovttos muitába sudno ovddit áigegolu. Ohpit stunžegoahtiba viinnain ja juhkaba dassážii go čáskaba. Skuhrraba nu jitnosit go čoddagis vuolgá. Nissonat vuidet Gábii vuodjaláibbi ja vuššet gáfe nai. Iŋggát rogget boaššus goikebierggu, nuoramus dan cáhpagoahtá ja boraha juolgelápmása dego njuoratmáná. Jos Gábe eará dilis, de son njabbálii sávaldagaidis buoremus sajis, muhto dál son heađástuddá. Goas Ásllat joavdá reagain? Mo son ferte geassesiivun reagas giinnahallat jekkiid, skurččuid ja vel gorssaid nai badjel. Idjabotta Gábe gohcá ja ballá. Son ain vilppasta, ođđetgo ádját, vai jogo dat boltasit fas dikšut su. Iđđedis olbmát vulget. Ásllat ádjána Bealdovuomis moadde beaivvi. Dan botta nissonat divššodit juolgelápmása. Go Ásllat máhccá, de soai reahkaherggiin njuolggadeaba Leammi guvlui. Reagas leat doavggusin rissit ja duoljit, muhto mátki ii goit leat linis. Beaivvis soai beassaba ovddos aiddo dal de guokte miilla. Juovat salkkuhit ja geđggiid gaskkas reahka lea ohpihii goasii gobmáneamen iige gikta gal juolggi buoret.

Maŋážassii soai joavdaba Čoađgejavrri gáddái, Gábe áhči giedderavdii. Stobus Gábe Jovnna gullá beatnagiid šáikasa ja guovllasta lássaráigge, manin dat čillet. Dan seammás son ipmirda ahte ferte leat juogalágan bárti dáhpáhuvvan, go geassesiivun heargi geassá reaga. Son viehkala vuostái váldit boahttiid. Šiljus ádjá geađđáža suonat buljagit. Su iežas bárdnihan dat mievžá reagas. Soabbefáikasiin Jovnna čuoskula reaga lusa ráŋgut. Don, ruolla láikkes njáigu, geassesiivun gal jolget reagas njaŋgát... Geargá jo moddii vuoiddastit soppiin ovdalgo Ásllat háhppeha bissehit. Astta mat gullat, Gábe lea lápmahuvvan ja su galggalii Anárii oažžut doaktára lusa. Fanasgikta doalvu vulos johkaráigge. Mieđuštit vuolgiba Gábe eadni Márggetáhkku ja Ánne-oabbá. Suhkanmátki bistá masá guokte beaivvi. Gábe mielas orru ahte jávrrit ja jogat leat nu olu ahte ii leat oppa lohkamisge. De lea vuos Stuorra Báđár, Fáhttejohka, Geaptoveadji ja mat jo ležžetge jogaid, Suolojávri, Muttosjávri ja vaikke man nammasaš jávrrit ja luovttat. Sigávuonas sáhttolažžan Anárii vuolgá heastaolmmái. Jorrit galkkadit ja skolket. Gábe luoimmáda ja fuoikkáda juohke rokkis. De leat masá joavdan Anárii, muhto Juvdujoga vel galggalii rasttildit fearggain. Hárjánkeahtes heasta soaigá amas ráhkkanusa, čuoččasta iige mieđa šat duolmmastitge šaldi nala. Muhto miibal márkanis, veahkkeolbmát leat dasttán valjis. Vaikko heastariehpu ginccardallá, de ii lea ávki. Dat ferte vuollánit dego Gábe nai guvhllára dikšui. Guokte ráves olbmá dohppeba njálbmečihkii ja heasta ferte láiddáskit feargga nala. Vuosttabeali gáddi jo lahkonišgoahtá. Moadde mehtera vel. Heasta ii máša šat orrut. Dat ruohtasta ja suittetolbmát beasahit dan. Biertaluvvan ealli njuike gáddái. Reahka diškala áibmui Gábe, guhte livkkiha feargga badjel. Olbmot viehkahit guovlat áideravdii, oidnogo mátkkálaš. Ii oidno. Olmmošálbmot bidjala nuppiges ravdii guovlat. Ii oidno doppege. Gáttis muhtin lunta čuorvu: Dat oidno doppe nuppi bealde! Gábe lea skavistan feargga ravdda badjel. Das geaigá spigir, mii lea gáktái faggasan ja heŋgen su dasa sugadit dego gilkora. Álot go masá guoktelot oaivvi guvlet seamma ravddas, de fearga allana ja buonjosta olbmá badjeloivviid čázevuollai. Olbmot gádjot hahpaštuddi Gábe, gaikot feargga nala ja girddihit su heastta jorriid giktii. Viimma sihtát Gábe lea beassan deaivvadit albma doaktáriin. Dáid duovdagiin lea doavttir, Meri Virkkunen oaidnán vaikko guđelágan bárttiid. Son dearvvaha gal ráfálaččat, muhto jearrala goit, manin olmmái lea badjel oivviid njuoskan. Dan botta go Gábe oanehaččat muitala bárttiidis ráiddu, de doavttir dutká su juolggi. Buot eará mun ipmirdan, muhto manin mu mielas orru dego juolgi livččii vuššon. Muhto dathan leage vuššon, Gábe duođašta. Vuohon Gábe čilgegoahtá, mo juhkaluvvan olmmái lea guvhlláruššan su julggiin. Go doavttir gullá duogáža, de jaskkoda ja smiehtada. Eai dat nu gal láve dikšut, muhto goit lea veahkehan. Juolgi lea buorránišgoahtán. Lávgun lea várra eastadan juolggi vuolšumis. Dábálaččat bávččagansadji láve geargat vearáskit ná guhkes mátkkis. Mii dušše rávrrastit vel juolgeruohtasii duvdaga. Dál dat gal buorrána. Dán máidnasa leaba ovttasbargun jorgalan: Siiri Magga-Miettunen ja Kerttu Vuolab Muitalus Sire Magga-Miettusa girjjis Haile Selassie ja Lašš Uulan Niila:Kaapin jalka 7

8 Ávdnasat fáddái 5

Nils Øivind Helander. GÁLDU: Sátneduojit. NRK Sámi Radio. Čálliidlágádus (2006) 9

Ávdnasat fáddái 6 10 Elle Márjá Vars: Ándagassii átnun: GÁLDU: Sámi kulturságastallan. Sámis Sámi čálakultuvrralaš áigečála 2, 2005.

Ávdnasat fáddái 7 Näkkäläjärvi: Ballun dološáigái máhccan almmustahttojuvvon 19.04. diibmu 16:06, beaividuvvon 19.04. diibmu 17:54 Bellodatjođiheaddjit Timo Soini, Jutta Urpilainen, Mari Kiviniemi ja Jyrki Katainen Govva: Jyrki Valkama/YLE Riikkabeivviid válgaboađus lea bohciidahttán ságastallama vehádagaid sájadagas boahttevuođas. Sámedikki ságadoalli Lemet Näkkäläjärvi ballá ahte čuovvovaš ráđđehusa áigge áššit mannagohtet maŋosguvlui. - Orru gal ahte lea mannan maŋos ovtta beaivvis. Gal dat mielddisbuktá ollu čuvgehuslaš, kultuvrralaš ja earáge vuoiŋŋalaš áššiid maŋos mannama, jus Duohtasuopmelaččat besset mearridit. Golmma stuorámus bellodagas dušše Sosiálademokráhtat leat leamaš miehtemielalaččat sámeáššiide. Stuorámus gažaldatmearka lea goittot makkar linnjá válgavuoiti Duohtasuopmelaččat váldet dadjá Näkkäläjärvi. Sámedikki ságadoalli Lemet Näkkäläjärvi mielde ballun lea ahte čuovvovaš ráđđehusas vehádagat duolmmahallet suopmelašvuhtii. - Dat lea vehá dego dološáigái máhccan, okta giella ja okta miella. Dat eai báljo beroš earás go suomagielas ja suoma kultuvrras. YLE Sápmi <www.yle.fi/sapmi/oddasat/2011/04/ nakkalajarvi_ballun_dolosaigai_mahccan_2529338.html>. Luettu 5.5.2011. 11

Lars J:son Nutti oljomálagovva. GÁLDU: Čuotnamat, Sámi antologiija 1673-1980. Lars J:son Nutti oljomálagovva. GÁLDU: Čuotnamat, Sámi antologiija 1673-1980. 12