KOYA NUNGI KUMZUKA ALITSU ACHA-A AYANGBA (RODENT MANAGEMENT) Krishi Vigyan Kendra Yisemyong, Mokokchung Nagaland

Átírás

1 KOYA NUNGI KUMZUKA ALITSU ACHA-A AYANGBA (RODENT MANAGEMENT) Krishi Vigyan Kendra Yisemyong, Mokokchung Nagaland

2 Field Guide No. 1 June, 2008 All rights Reserved Copies available at: Krishi Vigyan Kendra, Yisemyong, Mokokchung Published by: Krishi Vigyan Kendra, Yisemyong, Mokokchung For more Information contact: Programme Coordinator Post Box- 23 Krishi Vigyan Kendra Yisemyong, Mokokchung kvk_yisemyong@yahoo.co.in

3 Content 1. Koya dang timtem agütsüba shiruru 1 mesüra mesen ta ajar 2. Koya ajanga tesama aser timtem agütsüba 1 Tongtipangtem 3. Koya tapu kwi 2 4. Timtem agütsüba koya tapu pezu 2 5. Koya nungi kümzüka alitsu 3 6. Koya dak aketba yimyayimpong aser 3 libaliro 7. Koya ya kechiba teimiba renloker 4 8. Osang kaket ajak nung North east tesem 4 ajunga nung 2008 küm koya ayim poktettsü ta sangtonger. 9. Ayim koya wara nungi jenpoa kümzüktsü 5 asoshi Government aser Department sendong Süra tatemsa koya wara nungi kümzüka alitsü aser teimi achaayangtsü maparen nung kechi tayongzükba agütsür. Asenoki koya den raratsü tongpang ya kanga züba-a mepilemtsüla, koyai tesama agütsüba shisadangtsüla iba den koya acha-a ayangtsüji kija khuret ama masü saka lokti ajak khuret ta angateta inyaktsüla. Ano shir yimer lushi nungsa süngküm tepen apong tenzüker yatadang Agriculture Department aser District administration dang report süa tekümdangtsü aser awa-wa inyaktsü kechisa lir aji metetpela-a alitsüla. Town aser yimtsüng nung koya timba küma modaktsüi tapet sendong lokti shiai yanglur mapangshia rodent control campaign aotsüla. Yimtsüng shiai kodang koya meso tenzükba osang angashidir yakta department den tongteprateper tapet sendong yanglua koya wara nükdangtsüla. 10. Koya rena meyoki acha-ayangtsü Süra koya mozü tapu balala Mozü tapu balala koma aser kodang amshitsu Koya wara nungi kümzüka alitsü tayongzükba 12

4 11 celphos, mesüra cuckphos ta zülur tablets ayoker. Ya kanga dang lendong aketba oset lir. Kechiyong tablets aleber aliba lapokra pa tango aotsü tenzüker aser iba tanguji saoka menemra komenü aita laotsü aser saktsütsü aser tia makara tasüa asütsü. Iba ya amshitsü atema koya longi nung tablets inoktsütsü aser longkiji ali agi akangakanga tangpanga yutsütsü. Longki ajunga meilongi meim mozü tango agi asüngtsü aser koya longki nung süadoker. Store tangu maotsüsa yanglua aliba nungbo iba mozü ya amshitsü kanga tapet. Rodenticide dust : Iba mozü ya powder ama lir aser tongtipangsa alu aser arem nung amshitsü kanga tajung. Malathion 5% dust ta sür mozü lir ibaji alu aser arem nung koya alidak lemang aser jaka nung peroka yutsütsü. Kodang koya senzür pa tetsüng aser tezüng nung item mozü mezür. Koyai aji menaka merakdang meim mozü tepoki ayir aser tepok sena süakoker. Rapelents : Mesen mozü kar tezüknem kanga dang tesash lir. Tatishitsü agi melathion 50% EC ta sür lir iba mozü ya tzü litre 1 nung 2 ml inoker koya marutsü alu temeket nung aintsü akok. Iba mozü züknem menemba ajanga koya jena aoer aser mozü züknem ali tashi koya marur. Chemosterillents : Koya tepong aser tetsü techanu mepuli tapong kümdaktsüba inyakyim nung item mozü koya nem chidaktsür, Furadantin, Calchine, Olidon, Enovit, Tepa, Uracil etc. Kodang item mozü ya koyai chitir parnok tapong akümer aser koya marenner.

5 1 1. Kechiba koya dang timtem agütsüba shiruru mesüra mesen ta ajar? Koya ya shiruru yimli nung Rodents ta ajaba kin rongnung tena lir. Item shiruru kin ya tongtipang shilem tanga shirurudang nungi alaktetba atenbaji mamayongpu jora ana talang aser techira keta lir. Iba mamayongbo ya tanen maka ainer aser research ajanga bushitetba agi iba ya odang indaktsüra küm nung 12 cm talang akümer aser chiyongtsü mechiteti akümba den pa sasa pa temang yirur. Anungji iba mamayongbo ya tasazük shitak nung ayutsü mechi nung teti oset temerang aser tanük ta meli ajak nung metepshia senzür koba agi oset tapu aika teraksa adokdaktsür. Koyai chitsüba dang nungi metepsa-a raksatsüba teimba asür. Meimchir alidak jaka ajak nung koya alir aser meimchir tsükchir tulutibaji koya ya lir, saka tanü tashi meimchir-i koya tongpang makoker. 2.Koya ajanga tesama aser timtem agütsüba tongtipangtemji kechisa asütsü? a) Koya-i chiyongtsü tapu ajak achir (Omnivorous). Anogo ka nung koya 25 agi jang ½ kg chimar. Asen lima nung koya ajanga chiyongtsü nung tesama adokdaktsüba ya 10% to 60% tashi asür. b) Koya tezüng, tzüzü aser tesü agi kidang aser jendang chiyongtsü menentsür. c) Rizünga ayuba oset aser chiyongtsütem metepsaja raksatsür aser tokshienshia lalushipong sütsür d) Ki talidak aser jendang jara, kishi, window, atem, screen sü, süoshi, sapon aser furniture metepsaja tarak ketsür aser tamshi mejungi kümdaktsür. e) Kidang electric wire metepsaja aiben electrict wire short sür mei lendong adokdaktsür. 10 Item ya meyoktepba ball ama longlonga yanglutsü aser 2-3 days mozü meinokidang koya nem anüba-a chidaktsütsü. Iba sülen ano kesa chiongtsü yanglur chiyongtsü telong nung meim mozü inoka yanglur nikongtsütsü yimer ajaki külemi dang koya nem chidaktsütsü. Anepdang yakta koya tasü aser chiongtsü tanüng ajak shitena bendener ali tur remtsütsü. Odang mashi indokra kisetshiruru, ozüsangnu aser arem shirurutem koya tasümang chir item shiruru tema asür. Tzülu aser alu nung iba mozü amshidang süngküm agi taki nükti maket temteter idakji mozü enoker koya jajaba lemang aser pa kazüdak jaka nung yutsüra koyai taki pongdang telongi yia sadem-sadema mozü achir aser melamela a asür. Kechiba süra koya dak yima kaji pongdang ama ya pa jenoka anisüngzükdak tajung aser ibala dang rat station taka ajar. Yamaji amshiba ajanga ozüsangno aser tsünglu nungi kümzüker aser koya timba südaktsür. Chronic poison : Iba meim mozü ya ternem cake ama yanglua dang lir. Ya jenjang tasak saka tamshitsü temela aser lendong magütsür. Iba meim achir asüba koya tasümang tatishitsü agi azü aser tanüi pena arua achinunga parnok masütsü. Iba ya meilongi dang anogo 7-10 tashi nung koya südaktsür. Ternem cake ya anogo shia tilala sangzüker koya alidak jaka nung toktsütsü. Anogo abensar koya tasümang bushia bendener remtsütsü. Item cake poison ya tokan nung Roban mesüra Moosh moosh ta zülur ayoker. Fumigants : Iba dang meim mozü mopung yokba ta ajatsü akok. Mozü ya koya südaktsütsü kanga dang tajung saka technical nisung tena inyaktsüla. Mozüji aluminium phosphide ta ajar aser tokan nung

6 9 11. Süra koya mozü tapu balala agi koma temang nung mapa inyaker aser komala mozü amshitsü temelaba lir. Indian nung koya mozü tapu aika yanglua amshir saka tang tashibo item ya dang registered süa ayoktsü mela-a lir. a) Acute poison (yakta südaktsüba) = Barium carbonate, Zinc phosphate b) Chronic poison (Meilongi Südaktsüba) = Fumarin, Warafin, Bromadiolene c) Fumigant (Meim tango) = Allumenium phosphate 12. Mozü tapu balala ya koma aser kodang amshir aji tadongi rasa-a shinür? Acute poison : Iba mozü yaki meim chili dang temang nung timtem adokdakja ondaka südaktsür. Asenoki amshiba koya mozü timba iba ya lir aser kanga dang lendong. Nisung karbo iba meim mozü ya pei sasa soseta asütsü atema achiba asen lima tashi nung ataloka lir. Shia aruba ama koya ya kanga dang tekümdang aser mapang agia ladangerang pai chiongtsü achir asünung asenoki iba mozü kenyongi chiongtsü nung meyokteper tangbo meyutsütsüla. Iba den nükjidongji yimer ajak ayonger amshiba ajanga kenyongi koya timpaka jenshia meyoki südaktsütsüba sendong renemtsüla. Aji mesüra koya yimsü agi kinunger mesüra metemer asüba meteta pai jaka toktsür tanga jakai jena oadoker. Mozü inoker yutsütsüba koya chiyongtsü yamai yanglutsüla. a) Jang/wheat menungsaba 90 gms b) Patemjang cake - 20 gms c) Ngashi takong powder - 5 gms d) Patemjang/Azü totsü - 8 cc f) Kimong aser tongshi alidak ali meja-a tesep yangluba ajanga ki tamendaktak tashi mait tesama bener arutsür. g) Tayimtsü aser Jahas nung aiben koya ajanga lendong adokdakja nisung taküm tesama bener arutsür h) Koya shitenba, asaprang aser asemzüba ola agi meinprong aser temulung tip matem aser tetsübu mulungsentsü aitdaktsür. i) Koya dak atsük aliba (fleas) ajanga plague tashitak ya nisung dak menadaktsür aser typhoid, jaundice, rabies, amoebic dysentery tashidaktem adokdaktsür. 3. Koya ya tapu kwika shi lir asen lima nung komala jat agi timtem agütsür? Indian lima nung koya tapu 100 shi lir aser asenok lima Northeast nung tapu 16 shi lir. Item rongnung tapu 4 agi asenok nem takoksa tulu agütsür. 4 Süra item timtem agütsüba koya tapu 4 ji kobalasa aser kechi ama? Asenok nem timtem agütsüba koya tapu 4 ji item ya lir a) Ki koya (Rattus rattus) b) Arem/alu koya. (Bendicota indica) c) Alu koya tilaba (Bendicoda bengalensis) d) Ayim koya (Mus musculus) Parnok tapu 4 ji tatsü agi asenoki meteta alitsü yami lir. Ki koya : Asen lima nung aliba koya noklang nung 15% iba jat ya lir. Iba ya tezüng tanük, sentsü nakrema meru, tepen tar tang nungi talangba aser tenarong tulu aser tezüng maket. Temang 8-10 cm talang. Pa jana tereprangtsü mongo mesüker aser perokshia atsür. Kidang chiongtsü makai akümdang arem aser alu bushia oadoker saka kidangisa meyiba arua alir. 2

7 Arem Koya : Iba jat ya Indian nung aliba rongnung tulutiba aser tar cm talang. Sentsü tanakrem, tereprangtsü tetsüputsüka aser ali nung longki meja-a alir. Alu Koya : Iba ya arem koya tang nungi tilaba aser tar 20 cm shi, tepen pa tar den kesa, sentsü temoro aser alu nung longki meja-a alir. Iba jat ya asen lima nung timtiba anguba jat ji lir. Ayim koya : Iba jat ya kanga sa tila (15 gms). Ya tenarong meronger aser kanga tulu den telonglong. Tepen temang dang nungi talangba. Koya tapu ajak rongnung ya sa teyakyakba aser temzüktsü tamajungtiba 5. koya nungi kümzüka litettsü atema kechisa tongtipang meteta alitsüla? Akidang inyakyim ama masü saka tanü asüng inyakyim tasen ya koyaji ajak tepseta samatsütsü ta masü saka pa ajanga loksen tulu maludaktsüi teimi tali mekümdaktsü-i acha-ayangtsü. Iba inyaktettsü asoshi koya indang ajak meteta alitsüla. Item tatishitsü agi koya koda soyapokyar, pa yimyayimpong, kong alir, koma achi ajemer, koba mapang kechi tsünütsü raksatsür aser koma asünung pa mela mela-a timba samatsütettsü, ajaki meteter sendong tapet yanglur achayangtsüla. 6. Süra koya dak aketba yimyayimpong aser libaliro tongtipang temji kechisa? Koya dak aketba yimya tongtipang temji item ya lir: a) Koya talidak ka nung dang teti alir masü saka maneni jaka belenshia liyonga senzür aser aji tongtipangsa chiyongtsü peria akadak jaka bushia alir. 3 II. Cultural method: Iba inyakyim nung item ya tena lir a) Alu chirong aser alumaket merak-meraka jemteta ayutsüla iba ajanga koya tejenokdak makar aser moapu aliba ajanga koya polua marur. b) Jendang aser store room koya maitettsüsa yanglutsüla c) Tsük posta, cartoon, aser koya mela-a raksatsütettsü osettem jara nung tsükloka merizüngtsüla d) Jendang aser store room anü tesangwa peria aita ayutsüla, kechiyong koyai tesangwa alidak melinür. e) Alu nung ayi saka mayutsüla aser süngsem lanu jungjunga leptoktsüla. Iba jagi alu nung koya talidak makai kümdaktsür. f) Talidak ki aser room nung oset, süoshi,furniture jara nung tsükloka mayutsüla saka jara nungi pila-a yura koya satem-satema mesenzütettsü aser teraksa nungi kümzüktsü. III. Biological control: Iba ya koya achiba shirurutem aser pa tsükchirtem ajanga nütsüng ajema akümba lir. Koya achiba shiruru tanü, azü, shirong, per, pokpo aser mongzü item amala ajanga koya kanga ajema kümdaktsür. Akok tashi item shirutem ya wazüka ayutsü nüngdaker (Alu pokbo kati anogo nung koya 2-3 achir) IV. Chemical control: Iba ya mozü amshia südaktsüba inyakyim mapa lir. Ya tanga teinyaktsü ajak inyaktanger tamakok angu nung dang tatemsa koya akoktsu meim mozü chidakja südaktsür. Koya mozü tapu palala telemsa yamai lir. a) Poison paiting (meim chidaktsüba) b) Fumigation (meim mopung apuba) c) Rodenticide dust (powder meim asemba) d) Repellent spray (Arshitsü mozü asemba) e) Chemosterillants (Techanu mabentsü mozü) 8

8 7 I. a) Koya züktsü mesüra shiki amshiba (Mechanical control) Iba tasa ya tejentiba aser ajaki amishir saka ya kodang, koma aser koda amshitsü aji aikati masadangi amshir. Anungji tongtipang meteta alitsü aser tapet amshitettsü kar yamai lir. Koya yaki mezüngbuba mashi chiongtsü yutsüba metangshir. Pai aiben süidanga aser mapang agia repranga atar dang meilungi achitsü tenzüker. Ano koya yagi pa tasü züknem menemba anogo 4-5 tashi tokolok nung yur bilemtetter aser menemtetter. Anungji kodang koya züktsü mesüra koya shiki ayutsü sudir anogo 2-3 tashi sang atema mayutsü saka chiongtsü dang yutsür parnok sentepa chitaktsütsüla. Iba sülen nütsüng ajak osang agütsüa ayongtepber konung yongi sang ajak külemi ayutsü. Kechiba süra mezüng anonungsa sang nung koya timba apur. Koya poa tepseter sang jungjunga sapontzü agi shitoktsü aser anogo 4-5 mamshi atatsü aser tanaben chiongtsü tanga agi melena inoker sang yutsütsü. Yamaji koya sang amshira maneni aputsü. b) Koya longki atuba aser tzü agi metsüngbangdaktsüba: Alu nung koya longki meja-a lira longki nung koya ali mali tamasa survery asütsü. Survery asüdang metetta alitsübaji, longki telidak nung pa tayilen ali tayi lira koya telidak ta metettsüla kechiba süra koyai tayidang aser tatokdang ajak nung longkipang nung pa tsüzüinoker. Tanabuba nung longkipang nung süngolio metepsa-a lira ibaji koya techanu mepua mesüdaki ta metettsüla. Tasembuba nung longkipang ali agi tanga yutsüba lapoker lira iba longkiji koya telidak asütsü. Item ya ladanger longki taittem nung koya tuteta tepsettsü. b) Chiyongtsü peria maliba mapang techanu mepuba anener saka kodang chiongtsü peria lidir kanga dang nütsüng soyapokya aoer. c) Pa dak temenemtettsü, angashitsü, tendangtsü aser metettsü tokolok techira shisa keta lir. d) Pai tarutsü asoshi tesep nung chiongtsü rizünga ayur. Bushitetba agi koya tepong kati par kibong asoshi tesep nung 3 kgs tashi bendena ayur. e) Pa aonung chiongba shiruru aser moapu mesüra jaka tesadem nung sadoksadoka mesenzür saka kinük mesüra temesü jaka bushia senzür aser ibaji ajanga tsükchir nungi mela-a jenpur. f) Koya yagi jaka ajak nung liteter anungji koya North Pole nungi South Pole tashi nung angur. g) Pa shitena aser meteptena dang alir anungji oset tapu ajak nung pai tangshir aser teraksa adokdaktsür. 7. Koya tsükchir sa teimtipa saka pa ya timba dang kechiba renloker? Koya dak item tashi sempet keta aliba ajanga kanga kera-a züiner. a) Koya ya mepur ita asem nung nübo junga soyapokya tenzüker. b) Koya techanu tepok nung anogo tashi dang abener c) Ken mepudang tetsü kati techanu 8-10 tashi mepur d) Küm nung tetsü kati techanu 250 tashi mepur aser bushitetba agi koya kibong ka nungi küm ka tsüngda nung jakshia aobaji 1243 tashi lir. 8. Osang kaket ajak nung North east tesem ajunga nung 2008 küm koya ayim poktettsü ta sangtonger. Süra ya kechi asüba agi aser atangji asü masü? Iba osang sangdongba ya atangji aser kuli aika ajanga ya puteter 4

9 iba tongpang akoktsü state aser central government ajak tang nungi mapa inyaka tenzüker odagi. Kuli tongtipang kar yamai: 5 Northeast lima ya aluyimba nung tulutiba metaloka lir aser aji tokonglu ayimba nung timba soeta lir. Ano tanga state tem den medemdangar arem wazüka ayuba Northeast nung tuluba aser item arem nung süngküm jaka aika nung pulua atoker. Arem, süngküm tepen ponga tejang tangdir koya chiyongtsü talobosa angur aser iba mapang koya kanga kera-a soyapokyar. Iba den tanga jaka tem nungia koya tem atenshia iba jaka nung amonger. Süngküm tepen ponga tejang atangba den külemi koya ayim poktetpa ya küm tsüngküm tatakzük nung atalokyonga arur. Tongtipangsa iba tsüngküm ya tapu ana lir mezüngbuba nung Tingtam tsüngküm : iba ya küm tsüngda ataloker aser tanapuba tsüngkümji Mautam ta ajar aser iba ya küm tsüngda ataloker. Anungji iba tsüngküm ana rongnungi ka 2008 küm nungi tenzüktsü scientist ajanga tenzüteter aser tang report reprangdangra Northeast lima tesem aika nung süngküm tepen apongba osang lir aser jaka kar nungbo koya ayim pokteta tesama tulu adokdaktsür. 9. Süra ayim koya wara nungi jenpoa kümzüktsü asoshi tang nungi Government aser Department-i kechisa sendong inyaker? Iba wara nungi jenpotsü aser koktettsü sendong nung Department of Agriculture and Cooperation, Ministry of Agriculture, Government of India ajanga Northeast state ajak nungi Agriculture Department nung technical officers ajak jaoka 2000 December ita Guwahati nung meeting mena jelia inyaktsü yanglur mapa tenzüka odagi. Tongtipang sendongtem yami lir : a) Süngküm tepen apungba tem jaka ajak survery asür b) Koya poktetba jakatem meita repranger aser osang bendener c) Koya wara nungi kümzüka alitsü teinyaktsü aser tekümdangtsü nubur dang sayur d) Koya nokdangtsü aser tali rena meyoktsü inyakyim kobasa (control measures) lir ibaji koya poktetba jaka nung tekeratiba agi anepalua kümzüka arudagi. 10. Koya ya komala tasa aser inyakyim amshia tali rena meyoki acha-ayangtsü? Koya nung mongin (Scientist) nisungtem ajanga research balala agir koya koda achaayangtsü aser azüoka ayutsü item inyakyim aser tasa balala bushiteta lir. Iba nung tongtipangtiba aser ajaki metetta alitsübaji, koya ya jaka belenshia chiongtsü peria alidak bushia senzüba shiruru asünung kija mesüra kibong ishika agi dangbo nükdanga ayutsü tamakoktsü, anungji lokti ajak senteper koya tongpang raratsü nüngdaker. Koya den raratsü sendong yangludang item ya shisadanga yanglutsüla a) Jaka shimtetter koya tepsetba masü saka district, sub-division mesüra range apir koya taliba ajak asoshi acha-ayangtsü adongtsüla. b) Jaka nung koba tasa aser inyakyim amshinung tapetba asütsü ibaji meteta shimtsüla c) Loktiajaki shilem agitsü aser tanga jakatemi jenshia meyoktsü sendong asameyangtsüla koya merendaktsüi acha-ayangtsü inyakyim yamai lir. 6