Nationa la geahc c aleamit. Oahpaheddjiid bagadus Čuovvolahttin ja viidáset bargu geahččalemiin Lohkan 5. ceahkis 2018

Nationa la geahc c aleamit Oahpaheddjiid bagadus Čuovvolahttin ja viidáset bargu geahččalemiin Lohkan 5. ceahkis 2018

Sisdoallu Čuovvoleapmi ja viidáset bargu geahččalemiiguin... 3 Maid lohkama nationála geahččaleamit iskkadit?... 3 Lohkanáddejupmi ja lohkanulbmilat... 4 Viidáset bargu čuovvolemiin... 5 Máhtolašvuođadásit oanehaččat čilgejuvvon... 5 Geahččaleami ja bohtosiid čuovvoleapmi... 6 Mo oahpaheaddjit sáhttet bargat bohtosiiguin?... 6 Mo čuovvolit ohppiidjoavkku bohtosiid?... 7 Mo čuovvolahttit ovttaskas oahppi bohtosiid?... 8 Eambbo dieđut dán jagáš bargobihtáid birra... 8 Eambbo dán jagáš bargobihtáid ja teavsttaid birra ja mo daiguin sáhttá bargat oahpahusas... 10 1. ulbmil: Gávdnat dieđuid... 10 2. ulbmil: Dulkot ja ipmirdit/áddet... 11 3. ulbmil: Suokkardallat ja árvvoštallat teavstta sisdoalu ja hámi... 12 Máhtolašvuođadásit ja bargoevttohusat... 13 Máhtolašvuođadássi 1... 13 Máhtolašvuođadássi 2... 14 Máhtolašvuođadássi 3... 14 Teakstašlájat... 15 Bargobihtáid hámit... 15

Čuovvoleapmi ja viidáset bargu geahččalemiiguin Nationála geahččalemiid ulbmil lea addit skuvllaide dieđuid ohppiid birra, maid vuođul oahpaheaddjit ja buot dásiid skuvlajođiheaddjit sáhttet árvvoštallat ja viidáseappot ovddidit ohppiid lohkangálggaid, rehkenastingálggaid ja eŋgelasgielmáhtu. Lea deaŧalaš ahte geavahat sihke geahččalemiid ja ohppiid bohtosiid go attát ohppiide dieđu bohtosiid birra ja rávvet mo sáhttá ain bargat bohtosiid vuođul. Ohppiid oahppamii lea ollu dadjamuš das mo bagadalat sin. Analysaraportta gávnnat PAS prøver siiddus. Das oainnát mo guhtege oahppi lea vástidan guđege gažaldahkii, ja sáhtát geahččat mo ain sáhtát veahkehit oahppi ovdánit. Maid lohkama nationála geahččaleamit iskkadit? Lohkama nationála geahččaleamit iskkadit man muttus ohppiid lohkanmáhttu lea oahppoplánaid gelbbolašvuođamihttomeriid ektui, main lohkanmáhttu lea integrerejuvvon buot fágaide. Dat mearkkaša ahte leat buot fágaid lohkangálggat mat iskkaduvvojit geahččaleamis, eai ge dušše sámegielfágas. Juohke fágas leat iežas sierra fágateakstašáŋŋerat ja iešguđetlágan fágii čadnon ovdanbuktinhámit. Buot oahppoplánain lea dat oktasaš ulbmil ahte oahppit galget hárjehallat lohkat ja geavahit teavsttaid iešheanalaččat ja kritihkalaččat miehtá oahpahusmannolaga. Dá čuvvot muhtin ovdamearkkat mo lohkan vuođđogálgan lea čilgejuvvon njealji iešguđetge oahppoplánas: Máhttit lohkat luonddufágas lea áddet ja geavahit luonddufágalaš doahpagiid, symbolaid, govvosiid ja ákkastallamiid ulbmillaš barggu bokte luonddufágalaš teavsttaiguin. Máhttit lohkat matematihka mearkkaša áddet ja geavahit symbolagiela [...] ja rátkit dieđuid, analyseret ja árvvoštallat hámiid ja sisdoalu ja čoahkkáigeassit dieđuid teavsttaid iešguđet elemeanttain. Máhttit lohkat sámegielfágas lea máhttit oaivila oažžut iešguđetlágan šáŋŋeriid teavsttain ovdalaš áiggis ja dálá áiggis [...] ja máhttit kritihkalaččat ja iešheanalaččat árvvoštallat lohkkojuvvon teavsttaid. Máhttit lohkat servodatfágas mearkkaša dutkat, dulkot ja reflekteret fágalaš teavsttaid [ ] ja máhttit gieđahallat ja geavahit dieđuid govain, filmmain, sárgumiin, gráfain, tabeallain ja kárttain. 5. ceahki geahččaleapmi ráhkaduvvo gelbbolašvuođamihttomeriid vuođul mat leat 4. ceahki maŋŋel. Geahččaleapmi galgá speadjalastit dan teakstahivvodaga masa oahppit oahpásmuvvet iešguđetge fágain. Juohke jagi ráhkaduvvo ođđa geahččaleapmi mas leat 4 6 teavstta ja su. 30 bargobihtá. Eai buot fágasuorggit čága ovtta geahččaleapmái, muhto áiggi mielde leat buot fágain válljejuvvon teavsttat geahččaleapmái. Fágačanastat lea juogo teavstta fáttá vuođul dahje formála eavttuid mielde, ja teavsttaid sáhttá dábálaččat geavahit máŋgga fágas. Dekodengálggat, lohkanleaktu ja lohkannjuovžilvuohta váikkuhit lohkanáddejupmái, muhto nationála geahččaleamit eai mihtit dan njuolga. Nationála geahččaleamit leat ráhkaduvvon dán váste ahte mihtidit ohppiid lohkanáddejumi máŋgga dásis. Bargobihtát ja teavsttat leat iešguđetge váddodagas, ja rievddadit álkis ja gáibideaddji dásiid gaskkas. Oahppit geain lea unnán Oahpahusdirektoráhtta 2018 3

lohkanáddejupmi nákcejit bargat muhtin bihtáid, dábálaš buorit lohkkit nákcejit buori oasi ja leat maid bihtát mat heivejit ohppiide geat dárbbašit hástaleaddji bargobihtáid. Lohkanáddejupmi ja lohkanulbmilat Iešguđetlágan teavsttat gáibidit iešguđetge lohkanvugiid. Muhtomin galgá oahppi gávdnat vástádusa nu go lea čállon tekstii. Eará háviid ferte oahppi ieš dulkot, vuođuštit, suokkardallat dahje árvvoštallat. Muhtin rabas gažaldagaide ferte maid čállit čilgehusaid. Dien vuođul juohkit lohkanáddejumi čuovvovaš aspeavttaide: 1. Gávdnat dieđuid teavsttas 2. Dulkot ja ipmirdit teavstta 3. Suokkardallat ja árvvoštallat teavstta hámi ja sisdoalu Gávdnat dieđuid teavsttas mearkkaša ahte lohkki galgá gávdnat dieđuid teavsttas mat leat čállon njuolga, čielgasit dahje eksplisihtta vugiin. Okta dovdomearka dasa go galgá árvvoštallat mii lea čielgasit čállojuvvon, lea ahte oaivil lea hábmejuvvon ovtta cealkaga siskkobeallai. Ollu dieđut ja ollu lahkalas dieđut dahket váddáseabbon gávdnat vástádusa vaikko vástádus lea čállojuvvon teavsttas. Máhtolašvuođadásiid čilgehusain gohčoduvvojit dakkár hástalusat gilvaleaddji diehtun. Gilvaleaddji dieđut dahket teavstta váddáseabbon ja addet vejolašvuođa jearrat váddáset gažaldagaid. Dulkot ja ipmirdit/áddet teavstta lea viiddis kategoriija lohkamis, ja fátmmasta ahte gávdná álkis ja váttis čuovvumušaid. Dulkon sisttisdoallá čatnat oktii cealkagiid, bidjat oktii dieđuid mat leat máŋgga sajis teavsttas, dahje gávdnat vástádusaid nu gohčoduvvon linnjáid gaskka. Jus galgá teavstta ipmirdit, de ferte oahppi ožžon ollislaš gova teavstta sisdoalus ja oaivilis. Suokkardallat ja árvvoštallat teavstta hámi ja sisdoalu mearkkaša ahte oahppi iešheanalaččat máhttá jurddašit teavstta sisdoalu ja hámi birra. Suokkardallan gáibida vásáhusa ja láddama, ja oahppit galget hálddašit máŋggalágan vugiid. Sii galget máhttit cealkit juoidá teavstta sisdoalu birra iežaset oaiviliid vuođul, máhttit geahččat teavstta sisdoalu oppalašvuohtan, ja máhttit vuohkkasit ja áššáigullevaččat vuođuštit iežaset oaiviliid, analysaid dahje árvvoštallamiid. Máhttit dovdat dábálaš teakstadovdomearkkaid ja máhttit geavahit giellaoahpa ja teakstaoahpa logadettiin lea dehálaš oassi barggus. Vaikko buot bargobihtát geahččaleamis leat merkejuvvon barggu ulbmiliin, de lea deaŧalaš diehtit ahte dát golbma lohkanaspeavtta eai leat sierranas lohkangálggat. Lohkan lea ovttastuvvon ja máŋggabealat doaibma, ja mii eat sáhte dadjat ahte nubbi oahppi lea čeahppi gávdnat dieđuid, ja nubbi oahppi fas čeahppi dulkot dahje suokkardallat. Buot bealit adnojit unnit eanet logadettiin. Ovtta ja seamma bihtás leat dávjá máŋga lohkanulbmila oktanis, ja barggu ulbmil mii lea merkejuvvon, lea dat mii čájeha váldoáigumuša bihtáin. Lohkanulbmil muitala makkár hástalusat bargobihtás leat. Oahpahusdirektoráhtta 2018 4

Viidáset bargu čuovvolemiin Maŋŋilgo leat registreren ohppiid bohtosiid PAS:i, sáhtát viežžat boađusraportta mii addá dieđuid buot bargobihtáid birra, oahppi bohtosiid birra, ja oppalaš riikka dási birra. Doppe lea maid álkis analysaveahkkeneavvu maid sáhtát geavahit ohppiid barggu čuovvoleamis. Máhtolašvuođadásit oanehaččat čilgejuvvon 5. jahkeceahkis dávjá árvvoštallet ohppiid golmma máhtolašvuođadási mielde, 1. dássi lea vuolemus dássi ja 3. dássi lea bajimus dássi. Dás čájehuvvojit ovdamearkkaiguin makkár lohkangálggat dábálaš oahppis leat guđege dásis. Máhtolašvuođadásit leat huksejuvvon progrešuvnna mielde. Oahppis, gii lea goalmmát máhtolašvuođadásis leat árvideamis maid dat gálggat ja máhttu mat leat čilgejuvvon 1. dásis ja 2. dásis. Gáibádusat nugo suokkardallanmáhttu, analyserenmáhttu ja máhttu árvvoštallat iežas vástádusaid, lassánit máhtolašvuođa dásiid mielde. Dá čuovvu oppalašgeahčastat mii čilge 5. ceahki geahččaleami máhtolašvuođadásiid. Dáid sáhtát don oahpaheaddjin atnit vuolggasadjin dahje ovdamearkan go árvvoštalat ohppiidat ja plánet mo sáhttá bargat viidáseappot ovddidit sin lohkanmáhtu. Máhtolašvuođadássi 1 Dábálaččat oahppi máhttá dán: Gávdnat Dulkot Suokkardallat gávdnat osiid mat bohtet čielgasit ovdan teavsttas, ja main leat unnán gilvaleaddji dieđut dulkot álkis sága teavsttas, dahje darvehit váldotemá teavsttas go sisdoallu lea čielgasit čállon geavahit persovnnalaš oaiviliid teavstta hámi dahje sisdoalu kommenteremii Máhtolašvuođadássi 2 Dábálaččat oahppi máhttá dán: Gávdnat Dulkot Suokkardallat gávdnat osiid mat bohtet čielgasit ovdan teavsttas, go čielgasit leat gilvaleaddji dieđut darvehit mii lea váldotemá ja ipmirdit oktavuođaid mat eai leat čielgasit celkojuvvon teavsttas identifiseret teavsttaid formálalaš dovdomearkkaid ja árvvoštallat dahje oaivvildit juoidá teavstta sisdoalus Máhtolašvuođadássi 3 Dábálaččat oahppi máhttá dán: Gávdnat Dulkot Suokkardallat earuhit garrasit gilvaleaddji dieđuid dain dieđuin mat gullet bargobihttái ipmirdit teavstta mas leat vuostálas sisdoallooasit ja máŋggabealálaš oktavuođat geavahit máhtu giela ja teavsttaid birra identifiseret ja dovdat eanet máŋggabealálaš dovdomearkkaid teavstta hámis ja sisdoalus Oahpahusdirektoráhtta 2018 5

Geahččaleami ja bohtosiid čuovvoleapmi Dá leat muhtin ovdamearkkat mo skuvla sáhttá čuovvolit barggu bohtosiiguin. Lea lunddolaš ahte oahpaheaddjejoavku álggaha barggu ovdal go bohtosiid čilge ohppiidjovkui ja geavahuvvojit ovttaskas ohppiid čuovvoleapmái. Mo oahpaheaddjit sáhttet bargat bohtosiiguin? Gažaldagat oahpaheddjiid gaskasaš suokkardallamii ja ságastallamii: Oaidnitgo makkárge minstara dahje tendeanssa min skuvlla dahje min ohppiid bohtosiin? Leatgo mis eará dieđut mat juogo nannejit dahje njeidet nationála geahččalemiid bohtosiid? Čájehitgo nationála geahččalemiid bohtosat ahte livččii dárbu dárkileappot kártet? Mo bohtosat galget čuovvolahttojuvvot skuvlla barggus? Leatgo mii čeahpit muhtun surggiin, ja mas dat boahtá? Mo sáhttit buoridit bohtosiid maiguin eat leat duhtavaččat? Ii leat dušše sámegieloahpaheaddji ovddasvástádus čuovvolit ohppiid nationála lohkangeahččalemiid bohtosiid. Oahpaheaddjit berrejit juogadit árvvoštallanbarggu, vai buot jahkeceahki oahpaheaddjit ožžot ovddasvástádusdovddu bargui geahččalemiiguin. Dá lea evttohus mo sáhttá bargat ja guorahallat ovttas geahččaleami bohtosiid. 1. Buot jahkeceahki oahpaheaddjit čoahkkanit. 2. Buot oahpaheaddjit váldet geahččaleami. Sii ožžot sullii 30 min. áiggi čađahit geahččaleami. 3. Oahpaheaddjit čohkkedit moattis ja moattis joavkkuide ja ságastallet geahččaleami birra. Lunddolaš gažaldagat dán oasis livčče: - Guđet teavsttat ja guđet bargobihtát ledje váddásat? - Guđet teavsttat sulastahttet teavsttaid maiguin deaividit mu oahpahusas? - Makkár lohkanstrategiijaid dárbbaša geavahit go čoavdá iešguđetge bargobihtáid? Ulbmil lea ahte buot oahpaheaddjit dovdet geahččaleami bures ovdal go geahčadišgohtet ohppiid bohtosiid. 4. Oahpaheaddjit guorahallet geahččaleami joavkobohtosa. Joavkoboađus mii boahtá PAS:s muitala makkár fágii ja teakstašládjii guhtege teaksta gullá, ja guhte ulbmil eanemusat boahtá ovdan guđege gažaldagas. Sáhttá maid oaidnit mo oahppit leat vástidan guđege bargobihttái, ja mo oahppit ja joavku leat vástidan riikkadási ektui. Dáid bohtosiid sáhttá geavahit go ságastallá guđege oahppi lohkangálggaid birra. Lea deaŧalaš geavahit teavsttaid ja bargobihtáid aktiivvalaččat ja geahčadit makkár lohkangálggaid guhtege bargobihttá gáibida. Geahčat ovdamearkka dihte man bures lea máhttán ohcat dieđuid bajilčállagiin, tabeallain, teavsttas, teakstabovssain ja nu ain. Vaikko guhtege bargobihttá lea navdojuvvon juogo gávdnan-, dulkon- dahje suokkardallanbihttán, de leat goitge omd. dulkonbihtát máŋggaláganat. Geahčat olles ohppiidjoavkku oktasašvuođaid. Jus oahppit leat vástidan bures dahje hejot muhtin bargobihttái go buohtastahttá earáiguin dahje riikkadásiin: Geahčat makkár dovdomearkkat juste dáin bihtáin ja teavsttain leat. Oahpahusdirektoráhtta 2018 6

5. Go oahpaheaddjit leat ieža bargan geahččalemiin, guorahallan bohtosiid ja ságastallan daid birra, de sáhttá guhtege fágaoahpaheaddji váldit iežas fága teavstta luohkkálatnjii ja geavahit dan pedagogalaš barggus luohkáin. Geahčat maŋŋelis mo sáhttá bargat. Mo čuovvolit ohppiidjoavkku bohtosiid? Go čilge bohtosiid ohppiide joavkkus, de lea vuogas ahte fágaoahpaheaddjit váldet ovddasvástádusa iežaset fága teavsttaide, vai máŋgga fága oahpahusas biddjo fuomášupmi lohkangeahččaleapmái. Lea deaŧalaš ohppiid dahkat diđolažžan dasa ahte lohkan lea guovddáš gealbu buot skuvlafágain, ja ahte iešguđetge fágateavsttain leat iešvuođat sihke sisdoalu ja hámi hárrái, ja gáibidit máŋggalágan lohkanvugiid. Go galgá ságastallat ohppiidjoavkkuin geahččaleami ja bohtosiid birra, de sáhttá ovdamearkka dihte jearrat dákkár gažaldagaid: Makkár dovdomearkkat leat teavsttain (šáŋŋer, hápmi, áigumuš)? Maid guhtege bargobihttá duođaid jearrá? Makkár lohkanvugiid/lohkanstrategiijaid sáhttá geavahit go áiggut vástidit dáidda gažaldagaide? Manne don vástidit vearrut dán gažaldahkii? Mii teavsttas ja bargobihtás sáhttá dagahit ahte vállje vearu vástádusa? Mii earuha dohkálaš ja dohkketmeahttun vástádusaid rabas gažaldagain? Mii earuha rievttes vástádusa vearu vástádusas válljenbihtáin? Buoremus vuohki čuovvolit lohkama nationála geahččalemiid bohtosiid, lea go čađaha buori lohkanoahpahusa buot fágain miehtá jagi. Buori lohkanoahpahusa jođihat go oahpahat ohppiid dovdat ja šaddat dihtomielalažžan guđege fága teakstašlájaide ja mihtilmasvuođaide divttát ohppiid oahpásmuvvat máŋggalágan teavsttaide ja šáŋŋeriidda attát ohppiide áiggi ja rámmaid čiekŋudit lohkamii veahkehat ohppiid gávnnahit ulbmila lohkamii ja oahpahat ohppiid mo ja masa galget bidjat fuomášumi logadettiin. Atte áinnas lohkanbargguid mat leat čielgasat ja čađahahttit ahkejovkui veahkehat oahppi gávdnat teavstta oppalašvuođa ja hukset vuordámušaid dasa man birra teaksta lea oahpahat ohppiid boktit ovdamáhtu ovdal go lohkagohtet fágalaš teavsttaid dávjá geavahat lohkanvugiid/lohkanstrategiijaid ja čájehat guđet buoremusat heivejit iešguđetge teavsttaide ja lohkanulbmilii oahpahat ohppiide vugiid mo sii sáhttet gozihit iežaset lohkanáddejumi barggat diđolaččat doahpagiiguin, sániiguin ja tearpmaiguin lážát dili vai oahppit besset ságastallat dan birra maid leat lohkan čoahkkáigeasát barggu bohtosiid olles joavkkus ávžžuhat ohppiid lohkat astoáiggis, ja veahkehat ohppiid gávdnat lohkamušaid maidda liikojit Oahpahusdirektoráhtta 2018 7

Mo čuovvolahttit ovttaskas oahppi bohtosiid? PAS-raporttaid sáhtát geavahit go ságastalat ohppiin ja go barggat viidáseappot geahččaleami bohtosiiguin. Sáhttibeahtti ovttasráđiid ohppiin bidjat muhtin mihtuid oahppi viidáset oahppamii dan mielde mo oahppi hálddaša lohkama. Vuorut moadde realisttalaš mihtu hávális ja ságastala ohppiin mo daid sáhttá joksat. Deattut dan mii lea boahtte lávki oahppi ovdáneamis. Sáhttá dáhpáhuvvat ahte oahppi gii dábálaččat láve máhttit čoavdit dakkár bargobihtáid, ii leat máhttán nationála geahččaleamis daid čoavdit. Sáhttá maid leat nu ahte oahppi bohtosat geahččaleamis eai doala deaivása dan dási ektui maid oahpaheaddji diehtá oahppis. Oahpaheaddji ferte ge váldit vuhtii maiddái eará dieđuid oahppi birra go bargá viidáseappot nationála geahččalemiid bohtosiiguin. Čađaheami maŋŋel lea deaŧalaš addit váhnemiidda ja ovddasteddjiide dieđuid bohtosiid birra ja rávvagiid mo ain bargá viidáseappot, vai sii maid besset čuovvolahttit ja doarjut mánáset ovdáneami. Vaikko oahppit leat ge ožžon seamma ollu čuoggáid oktiibuot geahččaleamis, de eai soaitte máhttán seamma bargguid. Muhtin oahppit soitet máhttán gávdnat dieđuid teavsttas maid nuppit eai leat máhttán, degomat ohcat dieđuid bajilčállagiin dahje tabeallain. Nubbi oahppi soaitá máhttán dulkot dieđuid maid nubbi ii leat máhttán, ja nubbi oahppi sáhttá maid máhttán suokkardallat osiid teavsttas maid nubbi ii leat máhttán. Lea deaŧalaš guorahallat makkár bargobihtáid ohppiidjoavku leat máhttán ja maid eai leat máhttán. Dan vuođul sáhttá fas geahččat mo ovttaskas oahppit leat máhttán bihtáid joavkku ja riikkadási ektui. Sáhttá geavahit máhtolašvuođadásiid čilgehusaid ávkin oažžut jurdagiid maid sáhttá bargat oahpahusas nannen dihte oahppi ovdáneami. Oahppit geat gullet 1. máhtolašvuođadássái leat dábálaččat ožžon unnán čuoggáid geahččaleamis. Sin guovdu orru lohkanmáhtolašvuođa čilgehus positiivvalaččat go maid boađus čájeha. 1. máhtolašvuođadási čilgehus sáhttá goitge addit rávvagiid mo dát oahppit sáhttet ovddidit lohkangálggaideaset. 1. máhtolašvuođadássi ii leat sierraberoštumi rádji, ja das sáhttet maid leat oahppit geat meastta olahit gaskkamus dási. Sidjiide fas ferte bidjat mihtuid mat nannejit sin lohkangálggaid nu ahte dássi loktana. Oahppit berrejit muhtomin oažžut bargguid mat leat veahá váddáseappot go dábálaččat, vai ovddidit lohkangálggaid. Seamma láhkái sáhttet oahppit geat leat ollu čuoggáid ožžon, oažžut bargguid mat hástalit sin. Lea dárbbašlaš ja deaŧalaš ahte teavsttat ja barggut leat dakkárat maidda nuorra lohkkiin lea beroštupmi. Lea deaŧalaš hukset beroštumi teavsttaide ja lohkanmovtta. Ovttaskas oahppi nákce buorebut hástaleaddji teavsttaid go leat dakkárat maidda lea beroštupmi. Eambbo dieđut dán jagáš bargobihtáid birra Dán vuosttaš tabeallas čájehit dán jagáš geahččaleami bargobihtáid várdosa: man tekstii gullá, makkár teakstašládja lea, bargobihtá ulbmil ja bargobihttáhápmi. Maŋŋelis čilgejuvvojit muhtin ovdamearkkaiguin mo bargobihtát čatnasit bargobihtá ulbmilii ja makkár lohkangálggaid deattuha go čoavdá bihtá. Oahpahusdirektoráhtta 2018 8

Guhtege bargobihttá lea mearriduvvon gullat ovtta lohkanulbmilii, vaikko muhtin bargobihtáin leat lassin vel okta dahje guokte ulbmila. Guhtege bargobihttá lea kategoriserejuvvon dan mielde mii eanemusat vuhtto bihtás. Bargobihtáid váddodat ii leat gitta bargobihtá ulbmilis. Gávdnan-bihtát eai leat álo álkibut go suokkardallanbihtát. Váddodat vuolgá das man máŋga lávkki ferte čoavdit ovdal go gávdná loahpalaš vástádusa, dahje man máŋggabealat jurddaráidduid oahppit fertejit čađahit ovdal go gávdnet rievttes vástádusaid (ja čuldet vearu vástádusevttohusaid). Dán várdosis čájeha buot lohkanteavsttaid ja bargobihtáid Biht tá nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Teaksta Luossa meađđemis guollin Luossa meađđemis guollin Luossa meađđemis guollin Luossa meađđemis guollin Luossa meađđemis guollin Luossa meađđemis guollin Luossa meađđemis guollin Ámmol ja alit oarpmealli Ámmol ja alit oarpmealli Ámmol ja alit oarpmealli Ámmol ja alit oarpmealli Ámmol ja alit oarpmealli Ámmol ja alit oarpmealli Ámmol ja alit oarpmealli 15 Guovža 16 Guovža 17 Guovža 18 Guovža 19 Guovža 20 Guovža Teakstašládja Fágagullevašvuohta Lohkanulbmil Bihttáhápmi Áššeprosateaksta Luonddufága Gávdnat Válljen B Áššeprosateaksta Luonddufága Gávdnat Válljen B Áššeprosateaksta Luonddufága Suokkardallat Válljen D Áššeprosateaksta Luonddufága Gávdnat Válljen A Áššeprosateaksta Luonddufága Dulkot Válljen C Áššeprosateaksta Luonddufága Suokkardallat Válljen C Áššeprosateaksta Luonddufága Gávdnat Válljen D Muitalus, čáppagirjjálaš Muitalus, čáppagirjjálaš Muitalus, čáppagirjjálaš Muitalus, čáppagirjjálaš Muitalus, čáppagirjjálaš Muitalus, čáppagirjjálaš Muitalus, čáppagirjjálaš Máinnas + áššeprosa Máinnas + áššeprosa Máinnas + áššeprosa Máinnas + áššeprosa Máinnas + áššeprosa Máinnas + áššeprosa Sámegiella Gávdnat Válljen C Sámegiella Dulkot Válljen A Sámegiella Suokkardallat Válljen B Sámegiella Dulkot Válljen D Sámegiella Gávdnat Válljen A Sámegiella Gávdnat Válljen D Sámegiella Suokkardallat Válljen B Sám., luondduf. Sám., luondduf. Sám., luondduf. Sám., luondduf. Sám., luondduf. Sám., luondduf. Gávdnat Válljen C Gávdnat Válljen B Suokkardallat Válljen D Gávdnat Válljen A Dulkot Válljen C Gávdnat Válljen B Fasit Oahpahusdirektoráhtta 2018 9

21 Guovža Máinnas + Sám., áššeprosa luondduf. Gávdnat Válljen D 22 Dihtet go ahte guolli Luondduf., Neahttaartihkal * serv. Dulkot Válljen A 23 Dihtet go ahte guolli Neahttaartihkal Luondduf., serv. Suokkardallat Válljen B 24 Dihtet go ahte guolli Neahttaartihkal Luondduf., serv. Gávdnat Válljen C 25 Dihtet go ahte guolli Neahttaartihkal Luondduf., serv. Gávdnat Válljen D 26 Dihtet go ahte guolli Neahttaartihkal Luondduf., serv. Suokkardallat Válljen B 27 Birascavgileamit Čuokkislistu, Luondduf., neahttaartihkal serv., sam Dulkot Válljen A 28 Birascavgileamit Čuokkislistu, Luondduf., neahttaartihkal serv., sam Gávdnat Válljen A 29 Birascavgileamit Čuokkislistu, Luondduf., neahttaartihkal serv., sam Suokkardallat Válljen C 30 Birascavgileamit Čuokkislistu, Luondduf., neahttaartihkal serv., sam Dulkot Válljen A *Dihtet go ahte guolli borrá plastihka danne go doaivu dat lea biebmu? Eambbo dán jagáš bargobihtáid ja teavsttaid birra ja mo daiguin sáhttá bargat oahpahusas 1. ulbmil: Gávdnat dieđuid Bargobihttá lea vižžojuvvon teavsttas Luossa meađđemis guollin. Teaksta lea luonddufága áššeprosateaksta, mii lea vižžon seamma namat girjjis. Teaksta lea viehka guhkki ja das leat ollu dieđut maid oahppi galgá gávdnat stuora teakstahivvodagas. Oahppi dárbbaša hárjáneami ohcat guhkes teavsttas dieđuid gažaldahkii. 1. Mii lea ruškadasseahkka? A. Dat lea seahkka mas leat oaggundiŋggat. B. Dat lea luossačivgga niesteseahkka. C. Dat lea njiŋŋelasguoli meađđenseahkka. D. Dat veahkeha luossačivgga čiehkádit. Dán bargobihtás galgá lohkki gávdnat dieđu mii lea čállojuvvon njuolga ovtta áidna cealkagii teavsttas. Oahpahusdirektoráhtta 2018 10

2. ulbmil: Dulkot ja ipmirdit/áddet Dulkon ja ipmirdan -gažaldagain lea dábálaš ahte galgá ovttastahttit dieđuid mat leat njuolga čállojuvvon tekstii, muhto sáhttet máŋgga sajis. Sáhttá leat ahte ferte ovttastahttit dieđuid guovtti maŋŋálas cealkagis, dahje máŋga dieđu áibbas iešguđetge sajis teavsttas. Sáhttá maid ahte dieđut leat čállojuvvon eará sániiguin ja dadjanvugiiguin teavsttas go gažaldagas dahje vástádusevttohusain. Ahte diehtu lea máŋgga sajis teavsttas mearkkaša maid ahte soaitá galgat máhttit dulkot govvosiid, govaid dahje tabeallaid vai gávdná rievttes vástádusaid. Dá lea ovdamearka dulkongažaldahkii. 27. Manne lea buoret sáddet e-poastta? A. Seasttát vuovddi B. Seasttát el-rávnnji C. Seasttát skeaŋkabáhpira D. Seasttát pántta Gažaldagas leat dat nuppit vástádusevttohusat gilvaleaddji dieđut, go leat cealkagiin jur lahka rievttes vástádusa. Cealkagat leat maid veaháš goabbat láhkái hábmejuvvon. 11. Gii áigu čatnat vuoddaga rissái gitta? A. Ruksesoarpmealli B. Muste C. Ámmol D. Alitoarpmealli Ulbmil bargobihtáin lea čájehit man bures oahppit máhttet geavahit dieđuid mat leat eará sajis go váldoteavsttas. Čeahpes lohkkit dábálaččat máhttet geavahit dieđuid mat bohtet ovdan eará sajis teavsttas go váldoteavsttas. Sii vižžet dieđuid tabeallain, govvosiin, govain, teakstabovssain ja govvateavsttain. Dákkár dieđut leat maid dakkárat maid soaitá šaddat dulkot. Eará háviid soaitá šaddat buohtastahttit dahje ovttastahttit dakkár dieđuid váldoteavstta dieđuiguin. Bargoevttohus A: Teavsttaid heive bures geavahit ovddidit sátneriggodaga máŋgga suorggis. Earret eará heive Luossa meađđemis guollin dása go galget oahpásmuvvat mo sáhttá bargat lohkamiin luonddufágas, ja mo luonddufágalaš fáttáid birra ságastallá. Oahppit sáhttet bárralagaid jitnosit lohkat teavstta nubbi nubbái (lohkanhárjehallan, ja vai dušše moattis gullet go lohká). Sii sáhttet lohkat teavsttaid ja seammás sázastit váttis sániid, dahje čálistit váttis sániid lihpuide. Oahpaheaddji čohkke váttis sániid (juogo njálmmálaččat dahje lihpuide čállojuvvon sániid) ja Oahpahusdirektoráhtta 2018 11

buohkat ságastallet teavstta sisdoalu birra ja ráhkadit ovttas sátnebáŋkku mas 5 10 sáni čilgejuvvojit. Oahppibárat sáhttet dasto válljet golbma sáni guhtege maid galget geavahit cealkagiin. Dákkár sátnehárjehallan lea erenoamáš ávkkálaš go bargá teavsttaiguin main leat doahpagat ja sánit mat soitet apmasat ohppiide, degomat luonddufágasánit. Sánit mat adnojit dán teavsttas adnojit maiddái eará fágain ja árgabeaivválaš oktavuođain, degomat meađđen/meađđemat, njiŋŋelas, varis ja seallat. Okta bargu mii lea ávkkálaš lohkanovdáneapmái lea go oahpaheaddji dássedit ja ođđa fáttáid olis ráhkada oanehis sátneoahppanbargguid, mat bistet 5 10 minuhta hávális. Go ráhkada hárjehusaid konkrehtalažžan ja stohkosa hápmái, de oahppit servet milloseappot. 3. ulbmil: Suokkardallat ja árvvoštallat teavstta sisdoalu ja hámi Lohkanulbmilii suokkardallat ja árvvoštallat teavsttas sisdoalu ja hámi gullet earret eará dat ahte lohkki máhttá iešheanalaččat árvvoštallat ja suokkardallat dan mii boahtá ovdan teavsttas ja dan vuođul oažžut ođđa ipmárdusa teavsttas. Maiddái teavstta hámi, šáŋŋera ja eará dieđuid sáhttá geavahit ávkin oažžut čiekŋalet ipmárdusa teavsttas. Ovdamearkan bargobihtáide mat gáibidit ahte oahppi suokkardallá teavstta oppalaš sisdoalu leat earret eará: 3. Sullii goas jávká luossačivgga ruškadasseahkka? A. Go luossačivga lea sullii 65 beaivvi boaris. B. Go luossačivga lea sullii guđamánnosaš. C. Go luossačivga lea oalle áiddošaddan. D. Go luossačivga lea sullii 35 beaivvi boaris. Vástádusa ii gávnna dihto cealkagis dahje teakstaoasis, lohkki dárbbaša lohkat olles teavstta ja geahčadit govaid vai gávdná dieđuid maid dárbbaša. Nu ferte oahppi sihke lohkat ja háhkat alccesis oppalašgova sisdoalus, man vuođul fas sáhttá árvvoštallat guhte vástádusevttohus lea riekta. 29. Masa dát birascavgileamit galget ávkin? A. Doalahit čorgadin stobu B. Seastit ruđaid C. Luonddu gáhttet D. Borrat dearvvašlaččat Oahpahusdirektoráhtta 2018 12

Vástádusa ii gávnna dihto cealkagis dahje teakstaoasis. Lohkki dárbbaša dás lohkat teavstta bajilčállaga ja buot iešguđet osiid, ja dasto iešheanalaččat suokkardallat ja ovttastahttit dieđuid mat bohtet ovdan. Gáibiduvvo lohkkis ahte son nákce doallat oktavuođa teakstaoasi bajilčállaga rájes rájes gitta maŋimus oassái, ja ieš árvvoštallat teavstta oppalaš sisdoalu ja ulbmila. Bargoevttohus B: Lea deaŧalaš bargat teavstta ollisvuođain ja čájehit mo ollislaš teavsttas sáhttá gávdnat dieđuid mat eai soaitte nu njuolga čállojuvvon tekstii. Dán sáhttá oahpaheaddji čájehit konkrehta ovdamearkkaid bokte, ja jitnosit čilget mo jurddaša go galgá gávdnat vástádusaid. Sáhttá maid ságastallat ovttas ohppiiguin mo sii sáhttet jurddašit ja suokkardallat teavsttaid sisdoalu. Oahpaheaddji berre maid čájehit ja diđolažžan dahkat ohppiid ahte deaŧalaš dieđut gávdnojit maiddái bajilčállagiin, teakstabovssain, tabeallain ja govvosiin. Oahppit dárbbašit dávjá veahki fuomášit ahte gažaldagaid vástádusaid soitet doppe gávdnat, eai ge dušše váldoteavsttas. Dasa sáhttá geavahit sihke čáppagirjjálaš ja áššeprosateavsttaid. Ovdamearkka dihte sáhttá oahpaheaddji ráhkadit eanet gažaldagaid Birascavgileamit-tekstii, ja maiddái sihtat ohppiid ráhkadit gažaldagaid guhtet guoibmáseaset. Máhtolašvuođadásit ja bargoevttohusat Máhtolašvuođadásit leat dás čilgejuvvon dušše dan váste vai oahpaheaddji oažžu gova das mii vurdojuvvo iešguđetge dási lohkanmáhtolašvuođas. Dás leat ovdamearkkat dasa mo sáhttá bargat iešguđetge dási lohkkiiguin vai ain ovddidivčče buoret lohkančehppodaga. Eai leat biddjon čuokkesrájit ahte goas oahppi lea guđege máhtolašvuođadásis, muhto sáhttá árvvoštallat oahppi vástádusaid vuođul sullii guđe máhtolašvuođadási lea čájehan geahččaleamis. Máhtolašvuođadássi 1 Oahpaheaddjit berrejit erenoamážit bidjat fuomášumi ohppiide geat leat ožžon unnán čuoggáid geahččaleamis. Vuolemus máhtolašvuođadási ohppiin sáhttet leat lohkanváttisvuođat dahje giellaváttisvuođat, sis soaitá unnán bargomokta dahje sii eai leat hárjánan lohkat dahje bargat lohkamiin. Skuvla berre árvvoštallat kártet sin vuođđolohkangálggaid, nugo dekodengálggaid, lohkannjuovžilvuođa, lohkanleahtu ja doabaipmárdusa. Oppalaččat dárbbašit dán dási lohkkit ollu ja dássedis čuovvoleami vai sin lohkangálggat ovdánit. 1. dási lohkkiide ferte válljet lohkamušaid mat leat oanehaččat ja maid lea geahpas lohkat. Lohkamušaid hápmi ja sisdoallu oahpis oahppái, ja fáddá galggašii dakkár mas oahppi berošta ja man birra háliida lohkat. Oahppi sáhttá earret eará bargat ná: Gávdnat dehálaš dieđuid mat leat bures oidnosis teavsttas dahje biddjon teavstta guovddážii, nugo ovdamearkka dihte muhtun teakstaoasi álgui. Oahpahusdirektoráhtta 2018 13

Šaddat diđolažžan makkár strategiijaid sáhttá geavahit gávdnat dieđuid teavsttain. Bidjat oktii dieđuid mat leat iešguđet sajiin teavsttas, ipmirdit ja hámuhit/hábmet dahje čoahkkáigeassit teavstta sisdoalu dahje váldofáttá, ovdamearkka dihte cealkit mii lea deháleamos dáhpáhus dahje mii lea teavstta oinnoleamos fágalaš sisdoalu. Ipmirdit oaiviliid dahje áššiid mat leat ovdanbukton teavsttas ja dan maŋŋil ovddidit iežas oaiviliid. Máhtolašvuođadássi 2 Máhtolašvuođa 2. dásis sáhttá leat oalle stuorra erohus ohppiid lohkanmáhtus. Dan dihte lea erenoamáš dárbbašlaš gávnnahit guđiiguin beliiguin guhtege sis dárbbaša eambbo bargat ja ovdánahttit, ja dan vuođul lágidit oahpahusa. Lea maid dehálaš gávnnahit makkár fáttáin guhtege oahppi berošta vai sáhttá válljet lohkamuša ja bargguid mat heivehit sidjiide. 2. dásis oažžu teavstta sisdoallu leat apmaseabbo ohppiide. Teavstta giella sáhttá leat eambbo máŋggageardán, das sáhttet eambbo dadjanvuogit main leat sierra mearkkašumit. Sátnegeavaheami dáfus sáhttá geavahit teavsttaid main leat apmaset ja guhkit sánit. Sisdoalus sáhttet maid leat máŋga oasi/elemeantta main leat máŋga mearkkašumi dahje mat gilvalit fuomášumi alde. Oahppit sáhttet earret eará bargat ná: Gávdnat dihto dieđuid go leat máŋga elemeantta mat gilvalit fuomášumi alde. Ipmirdit ja hámuhit teavstta váldosága, fuobmát ja bidjat oktii dieđuid mat leat vižžojuvvon iešguđet sajis teavsttas. Geavahit dása iešguđetlágan strategiijaid Fuomášit ja ipmirdit nugo váikkuhusaid ja oktavuođaid, omd. oktavuođaid olbmuid ja/dahje dáhpáhusaid gaskkas, dahje oktavuođaid teavstta ja govvosiid gaskkas. Hábmet ja vuođuštit iežas ipmárdusa ja árvvoštallama teavstta sisdoalus, ja ákkastallat earáide mo son ipmirda teavstta. Máhtolašvuođadássi 3 Dán dási ohppiid bohtosat leat bajábeale gaskameari. Hástalussan lea dávjá gávnnahit mo ain sáhttá ovddidit lohkangálggaid mat juo leat buorit, ja bargat teavsttaiguin mat leat doarvái váddásat. 3. dási ohppiide oažžu sihke teavstta hápmi ja sisdoallu leat amas. Giella sáhttá leat máŋggageardán mas leat ollu ja máŋggalágan dadjanvuogit ja ovdanbuktinvuogit, ja teavsttas sáhttet leat ollu dieđut. Oahppit sáhttet earret eará ná bargat: Earuhit áššáigullevaš dieđuid unnit áššáigullevaš dieđuin go leat ollu elemeanttat mat gilvalit fuomášumi alde. Ipmirdit ja hámuhit teavstta ollislaš sisdoalu, oaivila dahje fáttá vaikko dat ii leat čielgasit čállojuvvon. Ipmirdit mo teaksta lea huksejuvvon, ovdamearkka dihte ráhkadit bajilčállagiid teakstaosiide, mat čoahkkáigesset teakstaoasi sisdoalu. Oahpahusdirektoráhtta 2018 14

Árvvoštallat iešguđetlágan teavsttaid hámi ja sisdoalu ja vuođuštit iežas oaiviliid, ja áinnas geavahit veahkkin formála teakstaoahpa, degomat šáŋŋerdovdomearkkaid, gielalaš váikkuhangaskaomiid ja gráfalaš ovdanbuktima. Teakstašlájat Nationála geahččalemiide válljejuvvojit sihke čáppagirjjálaš ja áššeprosa teavsttat. Čáppagirjjálaš teavsttat leat dávjá oktilis teavsttat ja áššeprosateavsttat fas leat dávjá ovttastuvvon teavsttat. Teavsttat main lea govat, govvosat, tabeallat, diagrámmat, kárttat jna. leat ovttastuvvon teavsttat. Bargobihtát mat gullet oktilis teavsttaide leat dávjá šláddjejuvvon dan mielde makkár teaksta ollislaččat lea. Diehtojuohkki teavsttaid ulbmil lea addit dieđuid ja leat dávjá vižžojuvvon ovdamearkka dihte iešguđetlágan fágagirjjiin, áigečállagiin dahje aviissain. Ákkastalli teavsttaid ulbmil lea váikkuhit, ákkastallat ja jáhkihit lohkkiide ahte ášši lea nu lea čilgejuvvon. Dát sáhttet leat ovdamearkka dihte lohkkiidčállosat, sártnit dahje máidnosat. Bagadalli teavsttat čilgejit muhtun proseassa dahje bargovuogi ja sáhttet leat ovdamearkka dihte biebmobagadusat, diŋggaid geavahanbagadusat dahje ráhkadanbagadusat. Muitaleaddji teavsttain leat dáhpáhusat čadnon áigemannui, kronologiijii. Sihke čáppagirjjálaš teavsttat ja áššeprosateavsttat sáhttet geavahit muitaleaddji ovdanbuktinvuogi. Ii-oktilis teavsttain eai leat teavsttat čálalaččat čilgejuvvon, muhto biddjon oktii máŋgga elemeanttas juogalágan struktuvrra mielde, dego govat, govvosat, tabeallat, diagrámmat, gráfat, kárttat, listtut dahje diehtojuohkingrafihkat. Ovttastuvvon teavsttain sáhttet leat máŋggalágan oktilis ja ii-oktilis teakstaoasit biddjon oktii nu ahte šaddá ollisvuohta. Bargobihtáid hámit Bargobihtát leat hábmejuvvon iešguđet ládje, ja iešguđetlágan bargobihttáhámit gáibidit iešguđet vugiid gávdnat vástádusa. Válljenbihtáin ferte oahppi árvvoštallat guhte vástádusevttohus lea rievttes vástádus gažaldahkii. Lohkanbargu mielddisbuktá ahte oahppi galgá lohkat ja váldit vuhtii sihke teavstta, jearaldaga ja vástádusevttohusaid. Vástádusevttohusat mat leat boastut, čujuhit namalassii maid teavstta dieđuide/sisdollui ja leat dan dáfus gilvaleaddji dieđut. Rabas bargobihtáin galgá oahppi ieš hábmet ja čállit vástádusa. Vástádusat árvvoštallojuvvojit juogo rievttes dahje boasttu vástádussan sisdoalu vuođul. Riektačállin, sátneválljen ja cealkkahuksen ii galgga árvvoštallojuvvot. Muhtun ohppiide lea goitge liige váttis čállit vástádusa iežas sániiguin. Muhtomin oahppit eai vástit rabas gažaldagaide, vaikko eará bargobihtáid vástádusat čájehit ahte sii bures ipmirdit teavstta. Vástitkeahtes bargobihtát sáhttet ná maid muitalit juoidá váilevaš bargoárjja ja/dahje bargomovtta birra. Oahpahusdirektoráhtta 2018 15

Telefon 23 30 12 00 www.utdanningsdirektoratet.no