DOI: /eclss.52763

Átírás

1

2 Bildiri özetleri kitabı içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. The contents of this Abstract Book are solely those of the authors. All rights reserved. E-printed in May 2019 e-isbn DOI: /eclss No part of this book may be reprinted or reproduced or utilized in any form or by any electronic, mechanical or any other means, now known or hereafter invented, including photocopying and recording, or in any form of information storage or retrieval systems, without permission from the publishers. Web: Contact:

3 ECLSS 2019b 6 th Eurasian Conference on Language and Social Sciences Samarkand State University Faculty of History, Faculty of Philology Address: , O`zbekiston, Samarqand shahri, Universitet xiyoboni, 15-uy SAMARKAND, UZBEKISTAN April 30 - May 1, 2019 ORGANIZING COMMITTEE Prof. Dr. Rustam KHALMURADOV, UZBEKISTAN [Chair] Azamat AKBAROV, Ph.D., SOUTH KOREA [Co-Chair] Dr. Hakim HUSHVAKTOV, UZBEKISTAN Dr. Alisher ESHTAEV, UZBEKISTAN Eva EPPLER, Ph. D., UK Kalbike Omirbaikyzy ESENOVA, Ph. D., KAZAKHSTAN Hasan KARACAN, Ph.D., TURKEY [Co-Chair] Nadejda AÇAN, Ph. D., RUSSIA Beata BOROWSKA-BESZTA, Ph. D., POLAND Altynshah KURMANALI, Ph. D., KAZAKHSTAN Juliboy ELTAZAROV, Ph.D., UZBEKISTAN Prof. Dr. Muslihiddin MUHITDINOV, Ph.D., UZBEKISTAN Dilorom SALAHIY, Ph.D., UZBEKISTAN iii

4 ECLSS 2019b 6 th Eurasian Conference on Language and Social Sciences Samarkand State University Faculty of History, Faculty of Philology Address: , O`zbekiston, Samarqand shahri, Universitet xiyoboni, 15-uy SAMARKAND, UZBEKISTAN April 30 - May 1, 2019 SCIENTIFIC COMMITTEE Prof. Dr. Mark SZYMANSKI Pacific University, USA Prof. Dr. Maija BURIMA Daugavpils University, LATVIA Prof. Dr. Giuli ALASANIA University of Georgia, GEORGIA Prof. Dr. Baltabay ABDIGAZIEV Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN Prof. Dr. Janalik BALTABAEVA Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN Prof. Dr. Georgi GAGANIDZE Ivane Javakhishvili Tbilisi State University, GEORGIA Prof. Dr. Vadim KUZMIN Ural Federal University, RUSSIA Prof. Dr. Sema ETIKAN Ahi Evran University, TURKEY Prof. Dr. Kalbike Omirbaikyzy ESSENOVA Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN Prof. Dr. Olga Nosova VALENTYNOVNA Kharkiv National University, UKRAINE iv

5 Prof. Dr. Abdullah KIZILCIK Istanbul University, TURKEY Assoc. Prof. Dr. Nadejda AÇAN Ural Federal University, RUSSIA Assoc.Prof. Dr. Eva EPPLER University of Roehampton, UK Assoc.Prof. Dr. Semiha ŞAHİN Dokuz Eylul University, TURKEY Assoc. Prof. Dr. Sholpan Myrzakasymovna SHUINSHINA Institute of Secondary Education Altynsarin National Academy, KAZAKHSTAN Assoc. Prof. Dr. Giovanni BORRIELLO Università degli Studi della Tuscia / ITALY Assoc. Prof. Dr. Zaharah HUSSIN University of Malaya, MALAYSIA Assoc. Prof. Dr. Rıza SAM Uludag University, TURKEY Assoc. Prof. Dr. Nagima Abzelbekovna ILIYASOVA Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN Assoc. Prof. Dr. Raygul RAHMETOVA Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN Assoc. Prof. Dr. Gulnur SMAGULOVA Kazakh National Pedagogical University named after Abai Kunanbayev, KAZAKHSTAN Assoc. Prof. Dr. Beata BOROWSKA-BESZTA Nicolaus Copernicus University, Toruń, POLAND Assoc. Prof. Dr. Hajjah Jariah Mohd JAN University of Malaya, MALAYSIA Assoc. Prof. Dr. Tornike SHURGULAIA Georgian National University, GEORGIA Assoc. Prof. Dr. Mashitoh MAHAMOOD University of Malaya, MALAYSIA Assoc. Prof. Dr. Raihanah Binti Hj AZAHARI University of Malaya, MALAYSIA Assist. Prof. Dr. Rouslan JALIL University of Kentucky, USA v

6 Assoc. Prof. Dr. Muhammet ÖZDEMİR Katip Celebi University, TURKEY Assist. Prof. Dr. Nurhodja AKBULAEV Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi, AZERBAIJAN Assist. Prof. Dr. Serkan TÜRKOĞLU Gaziosmanpaşa University, TURKEY Assist. Prof. Dr. Ercüment YILDIRIM Kahramanmaras Sutcu Imam University, TURKEY Assist. Prof. Dr. Nino CHIABRISHVILI Ilia State University, GEORGIA Assist. Prof. Dr. Yusuf Ziyaettin TURAN Uşak University, TURKEY Assist. Prof. Dr. Ekin KAYNAK ILTAR Akdeniz University, TURKEY Dr. Katya DUNAJEVA Eotvos Lorand University, HUNGARY Dr. Marta R. JABŁOŃSKA University of Lodz, POLAND Dr. Mani Man Singh RAJBHANDARI University of Johannesburg, Republic of SOUTH AFRICA Dr. Alessandro PORROVECCHIO Université du littoral Côte d Opale, FRANCE Dr. Rina Manuela CONTINI Università degli Studi G. d Annunzio Chieti e Pescara, ITALY Dr. Paige WILLIAMS University of Melbourne, AUSTRALIA Dr. Wilkinson Daniel Wong GONZALES National University of Singapore, SINGAPORE Dr. Marek LUKÁČ University of Presov, SLOVAKIA Dr. Ljiljana Kaliterna LIPOVČAN Institute of Social Sciences Ivo Pilar, CROATIA Dr. Bruno SURDEL Renmin University, Beijing, CHINA vi

7 Dr. Salma HALIOUI Brandenburgische Technische Universität Cottbus, GERMANY Dr. Anantha Raj A. AROKIASAMY Quest International University Perak (QIUP), MALAYSIA Kardo Karim Rached MOHAMMAD University of Human Development, IRAQ Dr. Lazlo MARACZ Universiteit van Amsterdam, The NETHERLANDS Dr. Faizal AYOB Victoria University, AUSTRALIA Dr. Cosmin Tudor CIOCAN Ovidius University Constanta, ROMANIA Dr. Almaz Rafisovich GAPSALAMOV Kazan Federal University, RUSSIA Dr. Aizan Binti Ali Mat ZIN Universiti Malaya, MALAYSIA Dr. Tahir ISLAM The University of Science and Technology, CHINA Kardo Karim Rached MOHAMMAD University of Human Development, IRAQ Adesanya Ibiyinka OLUSOLA Ekiti State University, NIGERIA Prof. Dr. Hossein KHOSHBATEN Sarab University, IRAN Prof. Dr. Kondratyuk Oksana IVANIVNA Kiev National University of Trade and Economics, UKRAINE vii

8 CONTENTS Seyahatnamelere Göre On Beş ve On Altıncı Yüzyıllarda Çin ve Hıtay da Siyasi ve Sosyal Hayat... 2 Cultural Transfer and Cross-Cultural Impact of Second and Foreign Language Acquisition... 3 Language as an Element of National Identity: Sociolinguistic Approach... 4 Tatar rivayet ve efsanelerde Aksak Timur un hayatına dair... 5 Ұлттық дүниетанымдағы «қоңыр» сөзінің семантикалық және құрылымдық мәні... 6 Taking into account the experience of other countries for the effective transition of Kazakhstan to the Latin script... 7 Bulgar Şehrinin Yıkılmasını Anlatan Tatar Rivayetlerinde Emir Timur İmajı... 9 Recognizing a personality through the speech performance (on the basis of linguo-criminalistic analysis) Speech situation and case-study method: different methods or merging of terms? Implementing Project-Based Learning in Teaching English for Specific Purposes for Science Students The historical evolution of Islam and belief systems in the Kazakh steppes Impact of Teacher Agreeableness on Their Self-Esteem and Anxiety Персидские диваны Ахмад Табибийи Хорезми Anthropology in Iran, Essence and Obstacles Ali Şir Nevâyî nin Eserlerinde Semerkand Eski Türk Yazıt Dilindeki Emir Kipinin Anlamsal Görünüşü İstiarenin Örtük Dünyasından Teşbihin Açıklayıcı Dünyasına: Sâmiha Ayverdi nin Romanlarında Sembollerin Görünümleri Cooperation between different institutions in the field of development and education: the case of Estonia Опыт Применения Лучших Мировых Практик Развития Туризма В Сельской Местности Çeviribilimde Terminoloji Bakımından ISO 29383:2010 Terminoloji Politikaları Geliştirme ve Uygulama Standardı ve Uygulama Örnekleri Implementating Electronic Medical Records System: A Readiness Case Study at Private Medical Hospital Асқар Алтайдың «Алтай Новелласы» Роман-Мифіндегі Фольклоризм Medyada Küreselleşme, Kültürel Değişme ve Dil: Transkültürde Medya viii

9 Holodomor as a Tool for National Identity Construction in Ukraine Қазақ Тіліндегі Зоонимдік Фразеологизмдер The Essence of Pleasure and happiness for Avicenna (Ibn Sina) Adil Yakubov'un Adalet Menzili Adlı Romanında Kimlik Kaygısı ve Ötekinin Kurguya Yansıyan Realitesi Çin de İnsan Kaynakları Yönetimi Uygulamalarının Güncel Görünümü Türkiye de Kuşaklararası Eğitim ve Gelir Farklılıkları (Sosyal Hareketlilik Yukarı Doğru mu?) Animistic-Mythical Concept in the Kazakh Worldview Türk Toplumunun Maneviyata Doğuşuna Öncülük Eden Ahmet Yesevî nin Divanında İnsanın Algılanışı ve Tanımlanması Women's right to fault-based divorce under Islamic family law in Malaysia Öğretmenlerin Gözünden X ve Y Kuşağının Karşılaştırılması Сравнительно - Социологический Анализ По Вопросам Дискриминации Женщин İslam ın Doğu ve Batıya Akışını Sağlayan Faktörler Özbekçe Metin ve İnceleme Yöntemleri Liability insurance in Turkey Орыс Тіліндегі Түркілік Қосымшалар Eflatun Saraçlı Şiirlerinde Dini-Felsefi Unsurlar İslam ve Kuran da Yaratıkların ve Bilimin Konumu Spiritual Values in National Etiquette Hüseyin Cavid in Topal Teymur Piyesinde Emir Timur Karakteri Toponim İsimlerin Etimolojisinde Yer Alan Eski Türklük İzleri Служебные Слова В Структуре Языкового Опыта Limit, Süreklilik ve Türev Öğretiminde Karşılaşılan Bazı Kavram Yanılgıları ve Çözüm Önerileri Matematik Öğretmen Adaylarının Ölçme Değerlendirme Dersine Yönelik Tutumlarının İncelenmesi69 Türkler ve Savaş: Metinler Arası İlişkiler Açısından Modern Türk Edebiyatı Üzerine Bazı Dikkatler 70 Sources in Writing History of Mosque in Malaysia ( ) Türk ve Özbek Medyasında Türkiye-Özbekistan İlişkilerinin Haber Analizi Effectiveness of the Transition to Latin Alphabet Өзге Тілді Мектептерде Қазақ Әдебиетін Оқыту Мәселелерінен Mevlânâ Sekkâkî Divanı nda Yer Alan Şehirler, Ülkeler, Kavimler ve Özellikleri ix

10 Uluslararası Düzenlemeler Işığında İş Sağlığı Ve İş Güvenliği Bakımından Çalışanların Korunması Hakkı Ve Çalışmaktan Kaçınma Hakkı Structural and Functional Characteristics of the Terms of the Oil and Gas Industry in the English and Kazakh Languages Postmodern Dünyada Edebiyat ve Görsel Sanatlar İlişkisi Kazak Sözlü Edebıyatında Hanlar Tipinin Oluşumu Historical heritage of comments on Koran and their role in the development on tatar culture (the end of XIX early XX centuries) Yargı Kararları Işığında ve Uluslararası Çocuk Kaçırmanın Hukuki Yönlerine Dair Sözleşme Kapsamında Kaçırılan Çocuğun Ülkesine İade Talebini Red Nedenleri Gövde, Ölüm ve Erotizm Sarmalında Edebiyat ve Kötülük Manas Destani nda Dostluk ve Beraberlik К Качеству Образования Через Соблюдение Преемственности Yanlış ve/veya Eksik Bazı Atasözü, Vecize (Aforizma/Özdeyiş) ve Özlü Sözlere (Deyimlere) Farklı Bir Yaklaşım Utopia in the Book of Kings Tarihî Türk Dillerinde -CI+ Eki Çeviride Görünmezlik İlkesi Işığında Çeviri Kavramının Yeniden Değerlendirilmesi Түркі тілдеріндегі көмей һ дауыссызының шығу төркіні Orta Asya ve Köktürkler Üzerine Farklı Bir Bakış Role of Musical Instruments in the Works of Kazakh and Turkish Poets Kazak ve Türk Kişi Adlarının Anlam Özellikleri Nogaily Period Historical Hardships and their Representation in Kazakh Oral Tradition The Impact of Spiritual Therapy in Group Counseling Interventions in Increasing the Awareness and Motivation of Drug Addicts in Malaysia Issues of Creating History of Turkish Literature РАЗРАБОТКА ЯЗЫКОВЫХ ПРОГРАММ И ИСПОЛЬЗОВАНИЕ СОВРЕМЕННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В ОБУЧЕНИИ КАЗАХСКОМУ ЯЗЫКУ (на примере этно-лингвистического лагеря ) The Difference of Perceptions of Teacher's Professional Competencies among Teachers of Kazakh, Russian and English Languages The Role of Succession Legality (Traditional Character) in Literary Creative Activity Kazak Edebiyatına Gelin ve Aile Değerlerinin Yansimasi English in the modern world and pronunciation problems x

11 İnternet Ortamında Kullanılan Sembollerin Oluşumu Тілдік Білім Беруде Мультимедиялық Презентацияларды Қолданудың Тиімділігі Өзге Тілді Мектептерде Қазақ Әдебиетін Оқыту Мәселелерінен The main principles of switching to the Latin alphabet Абай Ілімі Мен «Мәңгілік Ел» Идеясы Арасындағы Рухани Сабақтастық Lehçeler Arası Metin Aktarmada Deyimlerden Yararlanmak xi

12

13 Seyahatnamelere Göre On Beş ve On Altıncı Yüzyıllarda Çin ve Hıtay da Siyasi ve Sosyal Hayat Doç. Dr. Bedri MERMUTLU 1 Öz Geçmiş yüzyıllarda Buhara ve Semerkant üzerinden Hıtay ve Çin ülkesine yapılan seyahatler üzerine kaleme alınan eserler bölgeye ait o devrin siyasal ve sosyal hayatıyla ilgili önemli tarihî ve etnografik malzeme barındırmaktadır. Bu tür eserlerden ikisi Nakkaş Hoca Gıyaseddin ile Ali Ekber Hıtâî ye ait seyahatnamelerdir. Timur un oğlu Mirza Şahruh un adamlarından Nakkaş Hoca Gıyaseddin, 1419 yılında Çin hükümdarına Herat tan gönderilen elçi heyeti arasında bulunarak üç yıl süren bu seyahati sırasında gördüğü önemli olayları kaleme almıştır. Acâibü l-letâif ya da Hıtay Sefaretnamesi adındaki bu Farsça eser daha sonra Damad İbrahim Paşa nın emri üzerine Çelebizâde Asım Efendi tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Ali Ekber Hıtâî nin on altıncı yüzyıl başlarında yazarak önce Birinci Selim e sonra Kanuni Sultan Süleyman a takdim ettiği Tarih-i Nevâdir-i Çin-i Maçin ya da Kanunnâme-i Çin ü Hıtay adlı kitap ise bu bölgeyi yöneten hükümdarlar başta olmak üzere vilayetler, ordu, halk, şehir ve kasabalar ile âdet ve gelenekler hakkında ayrıntılı bilgiler veren bir eserdir. Hıtay ülkesindeki dinî hayat, müzik ve eğlence hayatı, resim atölyeleri ve okulları, ticaret hayatı, kullanılan para birimi ve sarrafları, giyim kuşamları ve törenleri eserde yirmi bölüm içinde ele alınarak bilgi verilmektedir. Eser Üçüncü Murad zamanında Türkçeye tercüme edilmiştir. Her iki eser sonraki tarihlerde (1854 ve 1916) Osmanlı matbaalarında yayınlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Hıtay, Nakkaş Hoca Gıyaseddin, Ali Ekber Hıtâî, Tarih-i Nevâdir-i Çin-i Maçin, Acâibü l-letâif 1 Istanbul Commerce University, TURKEY 2

14 Cultural Transfer and Cross-Cultural Impact of Second and Foreign Language Acquisition Azamat AKBAROV 1 Abstract A foreign language has a great educational and developmental potential on language learner. The main direction in the methodology of teaching a foreign language is the formation of intercultural communicative competence, ensuring practical knowledge of a foreign language and communication with native speakers of the language being studied. It is the communicative method that focuses on the personality of the student, allows to take into account the essence of language as an instrument of human activity, a means of becoming a person, allows you to more closely link the learning process with the life needs and orientations of students. Consequently, the question of the intercultural aspect in teaching a foreign language is most relevant. Despite the active attention that is being shown to the formation of students' intercultural competence, the problem of the process of becoming a competent learner in intercultural communication is not studied enough. Also, many scholars and methodologists highlight and focus on the formation of intercultural competence during their studies at high schools and universities, today learners get to know and enjoy foreign culture, often before graduation. From this it can be concluded that intercultural competence should be actively developed in high schools. High schools, is a time when schoolchildren begin to develop the concept of personality, self-awareness, self-esteem, and perception of the world around them, therefore, correct concepts of intercultural communication should be laid precisely then. This paper studies of the problems of pragmatic focus on mastering the second - foreign language as a whole within the framework of the cross-cultural competence. Keywords: SLA, culture, communication, competence, language 1 Prof.dr., Busan University of Foreign Studies, SOUTH KOREA. 3

15 Language as an Element of National Identity: Sociolinguistic Approach Ina DRUVIETE 1 Abstract Present-day sociolinguistics is a complex scholarly discipline, equipped with methods that allow to grasp and analyse the interaction between language and social structures. And, even though modern sociolinguists employ the most diverse methodologies, they all have one thing in common the fact that language usage has to be analysed in a social and political context. A sociolinguist cannot separate the historical and political conditions from the speakers of the language and their social differentiation. Traditions, habits and even stereotypes reproduced by mass media and social networks play a significant role in real linguistic behavior. Therefore when evaluating the language situation one has to consider not only legislation and measurable criteria, but also language attitudes depending on economic, psychological, geopolitical and other factors. At times, the concept of identity is easier to feel on an emotional level than to comprehend rationally. Nevertheless, for several decades now the discussions continue to dwell upon such never-ending questions as: what is identity; what elements does it consist of; is identity a part of the objective reality or a subjective feeling; is identity (or at least its constituents) a value to be consciously cultivated and protected, and if yes, how do we achieve this? And yet, within the academic environment of the European states, the term identity and the understanding of its meaning and usage is not universally accepted. The research paper reflects on changes in language-as-identity perception within thirty years period after re-establishment of the sole official language status for Latvian. It is the mother tongue for Latvians, it is a second language for minority representatives; both in Latvia and abroad it is more and more widespread as the foreign language. Depending on this status, Latvian could have different positions among the elements of personal identity allowing an individual to position himself or herself as a unique human being and at the same time to form group identity with other individuals. The presentation provides an insight in the multidimensional and thought-provoking issues of national identity, at the same time highlighting the perspective trends of future research in this area and providing information about sociolinguistic research in Latvia. 1 Prof. Dr., Vice-Rector for Humanities and Educational Sciences, University of Latvia, LATVIA. 4

16 Tatar rivayet ve efsanelerde Aksak Timur un hayatına dair Çulpan ZARİPOVA ÇETİN 1 Öz Türklerin Türkistan da kurduğu en büyük devletin -Timur İmparatorluğunun- kurucusu Emir Timur, tarihin gördüğü en büyük askeri, ender komutanlardan ve siyasi dehalardan biri olmuştur. Emir Timur Asya da Türkçe nin, Türk sanat ve kültürünün Fars kültürünün baskısı altında yok olup gitmesini de önlemiş, öne geçmesi, örnek olması çığırını da açmıştır. Fakat Timur un hayatı ve kişiliği ile ilgili daha kendisi hayattayken de ölümünden sonra ve günümüzde de çok değişik, bazen daha çok karalara boyalı görüşler bildirilmiştir. Örneğin, Emir Timur un adı Tatar rivayet ve efsanelerde de İdil Boyu Bulgar şehrini yıkan zalim bir hükümdar olarak anılır. Fakat rivayetler, tarihi belge sıfatında kabul edilemez ve çoğu zaman tarih olmaktan ziyade tarihi olaylara ve şahıslara halkın münasebeti niteliğindedir. Ayrıca, Timur un Bulgar şehrini yıkıp yakması ile ilgili bugüne kadar tek bir belgeye rastlanmamıştır. Kazan Tatarlarında korunan, Bulgar Hanlığı döneminde olup biten olayları anlatan Aksak Timer adlı rivayet, her ne kadar tarihten uzak olsa da Emir Timur un biyografisi ile ilgili birçok bilgi içerir. Bu bilgiler, hem hayatı hem kişisel ve fiziksel özellikleri ile ilgili olup bazıları doğru bazıları da uydurmadır. Fiziki özellikleri arasında sakatlığı anlatılmaya çalışılırken, kişisel özellikleri üzerinde daha çok durularak zekâsı, kurnazlığı, etrafına insanları toplama kabiliyeti, İslam dinini yaymak için gayret etmesi, din adamları ve mübarek zatlara saygı ile bakması, haber toplama amaçlı memleketinde ve diğer ülkelerde casuslar kullanması, acımasızlığı fakat teslim olanlara merhameti, hiçbir savaşı kaybetmemesi, yardım edenlere karşı vefalı olması vb. anlatılır. Kazan hanlığı dönemi rivayetlerde ise Aksak Timur un adı daha çok Kazan şehrinin kurulması ile ilgili anılır. Tamerlan Minaresi adlı efsanede Timur un sanata olan ilgisi ve duygusallığı ortaya çıkarılır. Böylece bir zalim olmanın yanında aynı zamanda arkasında ihtişamlı mimari eserler bırakan bir şahıs olarak da gösterilir. Ayrıca, Tatar rivayet ve efsanelerde bazen Aksak Timer, bazen Hantimer, bazen Bitimer, bazen de Tamerlan gibi değişik isimlerle anılır. Mevcut araştırmada Tatar halk edebiyatı alanında daha önce ele alınmayan bir konu üzerinde durulmuştur. Çalışmanın amacı, Tatar rivayet ve efsanelerde Emir Timur un hayatı, fiziksel ve kişisel özelliği ile ilgili bilgileri bir araya getirip onların gerçekle uyuşup uyuşmadığını analiz metoduyla ortaya çıkarmaktır. Anahtar Kelimeler: Emir Timur, Aksak Timur, Tatar, rivayet, efsane. 1 Doç. Dr.; Kafkas Üniversitesi, TÜRKIYE 5

17 Ұлттық дүниетанымдағы «қоңыр» сөзінің семантикалық және құрылымдық мәні Қасым Балқия ҚАСЫМҚЫЗЫ 1 ЖҮНІСОВА Майра Әбибуллақызы 2 БАҚБЕРГЕНОВА Роза Қожабайқызы 3 Колоративті лексика қазақ тіл білімінде ерекше назарға ілінген мәселелердің бірі. Ғалымдар түр-түс атауларын адамның тану әрекетімен, мәдениетімен, сол халықтың өзімен байланыста қарап, түр-түстануға қатысты тың зерттеулер жүргізіп жатыр. Әр халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан сарқылмас қазынасы болып табылатын өзіндік тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы бар. Проф.Б.Қасым: «Белгілі бір затқа атау беріп, ат қойғанда өмір шындығы мен халықтың тұрмыс-тіршілігі, сана-сезімі мен болмыс-бітімі тіл фактілеріне айналып, әртүрлі заттардың бейнесі ретінде тілде сөзбен айтылып таңбаланады» [1]. Сөздің ішкі семантикалық байланысы оның мағынасы мен ұғымының арақатынасынан көрінеді [2]. Лексикадағы семантикалық өзгеріске әсер етуші фактор психологиялық салдар. Бұл адамның ассоциативті ойлау ерекшелігіне негізделген және шындық өмірдегі зат пен құбылыстың басқа құбылыстармен салыстыру арқылы немесе тікелей қатыстыру арқылы қабылданады [3]. Міне, осы мәдениетті, тарихты, дәстүрді түр мен түссіз елестету мүмкін емес. Түр-түс мәселесін арнайы қарастырған шетелдік, отандық лингвист ғалымдар қатарында А.Н. Кононов, Ә. Қайдар, З. Ахтамбердиева, Б. Өмірбеков, Н. Аитова, Ұ. Серікқалиева, Қ. Қайырбаева Б. Қасым, Р. Лауланбекова т.б. атап көрсетуге болады. Түр-түстердің мағыналық, тұлғалық ерекшеліктері, этимологиясы, символикасы, концепт құруы т.б. бойынша зерттеулер жүргізілді. Қоңыр сөзінің пайда болу табиғаты өзге түр-түстермен салыстырғанда, өзгеше болып келеді. М.Палло қоңыр сөзінің түп-төркіні «қоң» сөзімен байланысты екенін айтады. Бұл қара қарғаның ежелгі атауы. Бұл сөз "қоң" қарға түрінде қырғыз тілінде әлі де сақталған. М.Паллоның жоғарыдағы пікіріне ғалымдар күмәнмен қарай отырып, "қоң" морфемасы қоңыз, қоңырсы, көң сөздерімен генетикалық тұрғыдан жақындау келетінін жорамалдайды. «Более вероятны генетические связи қоңур с қоң в қоңуз «жук», «қоңырсы» быть черным от дыма, көн~көң~қоң навоз; кизяк; кир. грязь запах. Қоңур предположительно «цвет обгорелого навоза, ветоши и т.п.» [4, 58]. 1 Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы, KAZAKHSTAN 2 филоогия ғылымдарының кандидаты, университет профессоры 3 аға оқытушы 6

18 Taking into account the experience of other countries for the effective transition of Kazakhstan to the Latin script Қазақстанның латын графикасына тиімді өтуі үшін өзге елдердің тәжірибелерін ескеруі Ayaulym KOLZHIGIT 1 Abstract In the Republic of Kazakhstan during the years of independence, many proposals for the translation of Kazakh writing into Latin script were proposed and discussed. And this article covers a number of problems that take place in our society in connection with the transition to the Kazakh alphabet based on the Latin alphabet. Last Friday, the mayor of the city Aibek KARIMOV held in the village of Mukur field meeting, which was attended by Secretary of maslikhat jaguarpc elyubayev, the Vice-mayor of the city Dimitri Garik and Zauresh Isabaeva, heads of departments of akimat of Semey, law enforcement officials and the villagers. In , the first decree on the introduction of a new alphabet in the Latin script was adopted. The article discusses the advantages and disadvantages of his first experience of those years. Given the mistakes in the practice of countries that have switched to the Latin script between Muslim countries (China, Korea, Japan, India, Armenia, Georgia) and neighboring Turkic-speaking Muslim peoples (Turkey, Azerbaijan, Tatarstan, Uzbekistan, Turkmenistan), it is recommended to use rational sides. Taking into account the experience of other republics, this situation will accelerate the introduction of the new alphabet and create the necessary conditions for this. The work plans of the special National Commission on the transition to the Latin schedule were discussed and the opinions of experts were discussed. The transition to the Latin alphabet for the Kazakh language-to raise the status of Kazakh language, the problem of publishing, dissemination, economic prosperity, the establishment of close contacts with Turkic peoples and Nations that use Latin fonts, it is easy and to master foreign languages, to freely use the Internet, etc. b. open a problem, expanding new opportunities. Translation of Kazakh writing into the new alphabet will be a good thing in the formation of a prosperous independent Kazakhstan as a new, modern, developed state. The proposed article is intended for students, young people and intellectuals and the General public who want to get acquainted with the process of transition of the Kazakh writing to the Latin alphabet. Keywords: Kazakh language, the Latin script, the alphabet, the law, the national Commission, the Turkic-speaking peoples, Cyrillic, society. 1 Al-Farabi Kazakh National University, Faculty of Journalism, 6M Publishing, Masters 2-course, Almaty city, KAZAKHSTAN. 7

19 Түйін Қазақстан Республикасында тәуелсіздік таңы атқалы бері қазақ жазуын латын графикасына көшіру туралы көп ұсыныстар жасалып, талқыланып келді. Ал, бұл мақала осы латын графикасы негізінде қазақ әліпбиіне көшуге байланысты біздің қоғамымызда орын алып отырған біршама мәселелерді қамтып өтеді. Латын графикасына көшу туралы заң қабылданғалы бері Республикамыздың қарапайым тұрғындарынан бастап, зиялы қауым өкілдеріне дейін пікірлер айтылып, кең талқыға салынды жылдары қазақ елінде латын графикасындағы жаңа әліпбиді енгізу туралы ең алғашқы қаулы қабылданған болатын. Мақалада сол жылдардағы өзіміздің алғашқы тәжірибеміздегі артықшылықтар мен кемшіліктері біршама талқыланады. Мұсылман емес шығыс елдері (Қытай, Корея, Жапония, Үндістан, Армения, Грузия) мен көрші жатқан түркі тілдес мұсылман халықтарының арасында (Түркия, Әзірбайжан, Татарстан, Өзбекстан, Түрікменстан) латын графикасына көшкен елдердің тәжірибелеріндегі қателіктерді ескере отырып, ұтымды жақтарын пайдалану ұсынылады. Өзге республикалардың тәжірибесін ескеретін болсақ бұл жағдай жаңа әліпбиді енгізуді жеделдетуге және оған қажетті жағдай жасауға мүмкіндік береді. Латын графикасына көшу бойынша құрылған арнайы ұлттық комиссияның жүргізілетін жұмысындағы жоспарлар талқыланып, мамандардың пікірлеріне тоқталынып өткен. Қазақ тілінде латын графигіне көшу арқылы қазақ тілінің мәртебесін көтеру, кітап шығару, тарату мәселесі, экономикалық өркендеу, түркі тілдес халықтармен терезесі тең елге айналып, латын қаріптерін қолданатын мемлекеттермен тығыз байланыс орнату және шет тілдерін оңай әрі жетік меңгеру, интернет желісін еркін пайдалану, т.б. көптеген мәселелердің басы ашылып, жаңа мүмкіндіктер көбейеді. Қазақ жазуын жаңа әліпбиге көшіру көркейіп келе жатқан Тәуелсіз Қазақстанды жаңа, заманауи, дамыған мемлекет ретінде қалыптастырудағы игі іс болмақ. Ұсынылып отырған мақала қазақ жазуының латын әліпбиіне көшу үдерісімен таныс болғысы келетін білімгерлер, жастар мен зиялы қауым өкілдеріне және қалың жұртшылыққа арналады. Кілт сөздер: қазақ тілі, латын графикасы, әліпби, заң, ұлттық комиссия, түркітілдес халықтар, кириллица, қоғам. 8

20 Bulgar Şehrinin Yıkılmasını Anlatan Tatar Rivayetlerinde Emir Timur İmajı Çulpan ZARİPOVA ÇETİN 1 Öz Zamanında bütün cihanı titreten Emir Timur un adı Tatar rivayetlerinde ihtişamı ve şehirler kurucu özelliğinden ziyade İdil Boyu Bulgar şehrine yürüyüp onu yerle bir etmesi ile anılır. Adını rivayetlerde ve efsanelerde fiziki kusuruyla anarak Tatar halkı yurdunu yıkıp yağmalayan ve insanlarını kılıçtan geçiren cihangirden bir nevi intikamını almıştır. Barac Nesli, Bulgar ın Harap Olması, Yanmayan Kız, Kırk Kız, Ateşsiz Kaynayan Kazan, Tuybike Kazanı, Eski Kazan Şehrinin Kurulması, Kazan Tarihi, Kaban adlı rivayetlerin hepsinde Emir Timur un Altınordu ya yürürken Bulgar şehrini yakıp yıkması anlatılır. Örneğin, Yanmayan Kız adlı rivayette Aksak Timur un Toktamış Han ı kovalayıp gelmesi ve onun ordusunu tarumar etmesi, şöhretli Bulgar şehrini ateşe verip sakinlerini kılıçtan geçirmesi, kadınları ve çocukları esir alması söz konusudur. Kırık Kız rivayetinde de Aksak Timur un Bulgar ve Biler şehirlerine hücum etmesi, onları yıkması, hanı ve yakınlarını kılıçtan geçirmesi, eş ve kızlarını da esir düşürüp kendi vezirlerine dağıtmasından bahsedilir. Fakat Barac Nesli, Aksak Timer ve Eski Kazan Şehrinin Kurulması adlı rivayetlerde Aksak Timer in ilginç bir alışkanlığı dile getirilir. İnsanları öldürmeden önce onlara niçin öldürüldüklerini sorar, ölüm sebebini kendilerinde görenlere dokunmaz, Aksak Timer i suçlu gösterenleri de öldürürmüş. Araştırmacıların fikrine göre de Emir Timur teslim olanlara merhamet gösterir; olmayanlara da hiç acımazmış. Bu yüzden savaşla gittiği birçok şehrin sakinleri aynı Barac Nesli ve Eski Kazan Şehrinin Kurulması adlı Tatar rivayetlerinde anlatıldığı gibi savaşmadan şehrin kapılarını açar ve kendilerini de Timur un merhametine bırakırlarmış. Tarihte Emir Timur Doğu Avrupa'ya hâkim olan ve vefasızlık gösteren Toktamış'ı yıkmak için onun bütün ülkesini ele geçirmek zorunda kalmıştı. 1378'de birinci Altınordu Seferi ile adını bütün dünyaya duyuran Timur imparatorluğunun sınırlarını İtil den (Volga) Hindistan'daki Gang Nehri'ne, Tanrı Dağları'ndan İzmir ve Şam'a kadar uzattı. Hücumları ile Altınordu gibi bir Türk devletinin yıkımını hızlandırıp Ankara Savaşı'yla da Osmanlı Devleti'ni 11 yıl sürecek Fetret Devri'ne soktuğu için eleştirilen Timur, Tatarların birçok halk edebiyatı eserinde Bulgar şehrini yıkması ile anılır. Fakat defalarca dile getirilse de tarihte bu mesele bugüne kadar açıklanmamıştır. Bulgar şehrinin Timur dan sonra da hayatını sürdürdüğünü göz önünde bulundurursak şehri tamamen yerle bir etmemiş sadece ele geçirip yağmalamış diyebiliriz. Fakat bu olayın halk edebiyatının birçok türünde yer edinmesi Aksak Timur un halk hafızasında Bulgar şehrini yıkan şahıs gibi kalmasına neden olmuştur. Başta desteklediği Altınordu hanı Toktamış kendisine hıyanet edince üzerine yürüyüp devletini yıkması, tarihçilere göre Emir 1 Doç. Dr.; Kafkas Üniversitesi, TÜRKIYE 9

21 Timur un en büyük hatasıdır. Çünkü bu sayede Ruslar mevcut topraklara yayılarak büyük bir devlet kurabilmiştir. Mevcut araştırmada Tatar bilim adamları tarafından Emir Timur şahsıyla ilgili bildirilen düşüncelerin doğru olup olmadığı metin analizi metodu ile tespit edilecektir. Çalışmanın amacı, Bulgar şehrinin yıkılmasını anlatan Tatar rivayetlerinde Emir Timur un imajını tespit etmektir. Anahtar Kelimeler: Aksak Timur, Tatar, rivayet, Bulgar şehri, imaj. 10