Got stuorra meahcieallit váikkuhit bivddáhasealibiid populašuvnnaid? Grimsö dutkanstašuvdna Ruoŧa eanandoallouniversitehta (Sveriges lantbruksuniversitet, SLU) lea Luonddugáhttendoaimmahaga váras dahkan bajilgeahču jus dat stuorra meahciealibat váikkuhit bivddáhasaid maid bivde, namalassii gottiid ja bohccuid. Olles raporta, De stora rovdjurens effekter på annat vilt och tamren, sáhtát lohkat dás, dahje Luonddugáhttendoaimmahaga ruovttosiiddus. Čállit: Henrik Andrén, Petter Kjellander, Olof Liberg, Jens Persson, Håkan Sand ja Camilla Wikenros, Ásahus ekologiijai, SLU. Diehtobajilgova lea huksehuvvon dieđalaš artihkkaliid ja raporttaid vuođul, fokusiin dutkamušain nuorta eananspáppas ja goahccemeahcceguovllus. BIERDNA. GOVVA: MÅRTEN DALFORS/JOHNÉR BILDBYRÅ
MAKKÁR MEAHCIELLIID JA BIVDDÁHASAID LEAT DUTKOJUVVON? Meahciealibat: Návdi, bierdna, albbas, geatkki, rieban ja goaskin. Bivddáhasat: Erenoamážit sarvva, vuovderuoiggu ja bohcco. Ja muhtin muddui ruvdnogotti, luostegotti, meahccespiinni ja smávvaelliid (ovdamearkka dihte meahccelotti, njoammila, riebana ja grevlinga). NÁ SARVVAT VÁIKKUHUVVOJIT MEAHCIELLIIN Meahcieallit mat bivdet sarvva leat návdi ja bierdna. Návddit bivdet vuosttamuččat sarvvamisiid ja nubbin jahkásaš sarvvaid ja boarrásiid ealibiid. Ráves sarvvain návddit válljejit sarvvaáldduid muhto geasset váldet meastui dušše čearpmahiid. Návdevalvvi sturrodat ii váikkut galle sarvva váldojuvvot, muhto návddit goddet eanet sarvvaid jus leat stuorit sarvvalohku. Gaskamearalaččat návdevalvi váldá 120 sarvva jahkásaččat guovllus gos sarva lea váldobivddáhas. Jus sarvvabivddu bokte háliida kompenseret daid sarvvaid mat goddojuvvot návddiin sáhttá unnidit vuohčimiid sarvvaáldduid dahje visot sarvvain. Návdi liiko eanebut vuovderuoigguide go sarvvaide. Jus návddis lea vuovderuoigovallji de eai gotte seamma ollu sarvvaid, beroškeahttá man ollu sarva lea. Sáhttá gáddit ahte sullasaš oktavuohta maid guoská ruvdnogotti ja luosttegotti, ja unnibut sarvva goddojuvvojit jus návddis lea vejolašvuohta ruksesgottiide. Bierdna bivdá eanemusat sarvvamisiid misiid vuosttaš eallinmánuid. Gaskamearalaččat bierdna goddá 6 7 sarvvamisiid jahkái. Hárve ráves sarvvat goddojuvvot biertnas, sullii 0,5 sarvva biertnas jagis Gaskaruoŧas ja 2,4 sarvva jahkái Norrbottenis. GOVVA, BAJIL: MEAHCCESPIIDNI ANDERS JARNEMO, ALBBAS HENRIK ANDRÉN, GOASKIN ANDERS JARNEMO, BIERDNA HENRIK ANDRÉN Váikko ovttaskas bierdna godde unnit sarvvaid go návdi de váikkuhus sarvvalohkui sáhttá šaddat stuora doppe gos leat ollu biertnat, ovdamearkka dihte osiin biertna oarjeleavvanguovllus. Guovllus gos lea sihke návdi ja bierdna sáhttá leat stuora deaddu sarvamáddagii. Jus sarvvalohku lea vuollegis de sadji olbmo sarvabivdui sáhttá gáržut.
NÁ VUOVDEGOTTIT VÁIKKUHUVVOJIT MEAHCIELLIIN Meahciealli mii goddá eanemus vuovderuoigguid lea albbas, gii eanemusat liiko borrat vuovderuoigguid. Dutkkus vuosehii goitge ahte jahkásaš albasat dálvet válljejedje misiid. Nuortaleamos guovlluin garraseappot dálkkádagain ja heajubut vejolašvuođain bibmui vuovderuoigguide albasat sáhtte njeaidit vuovderuoiggologu oalle vuollegis dásiide. Jus lea maid návdi seamma guovllus de váikkuhus meahciealitlohkui lea vel stuorit. NÁ BOHCCOT VÁIKKUHUVVOJIT MEAHCIELLIIN Meahciealibat mat bivdet ja goddet bohccuid leat eanemusat albasat, geatkkit ja biertnat muhto maid goaskin. Go návddit hárve leat boazodoalloguovllus de eai gávdno dieđalaš dutkosat návddi bivddus bohccuin Fennoskándias. Boazodoalloguovllus boazu lea albasa váldobivddáhas, go vuovderuoiggut leat unnán. Geatkki bivdu bohccuin rievdá jahkeáiggiid mielde ja váikkuhuvvo bohccuid vuoimmis ja dálkkis. Bierdna goddá ollu misiid, ja eanemusaid njuolga maŋŋil njoalluma. Doppe gos leat ollu albasat ja geatkkit lea unnit boazolohku mii manná njuovvamii, muhto maid váttis dálvedilit ja boazolohku váikkuha man ollu bohccot sáhtte njuvvojuvvot. NÁ SMÁVVALLIT VÁIKKUHUVVOJIT MEAHCIELLIIN Návdi ja albbas bivdá smávvaelliid gaskamearalaš muddui, bierdna vel hárvebut. Albasat goddet riebaniid ja sáhttet danne gaskkalaččat leat buorrin smávvaeallišlájaide mat leat riebana borramuš. GOT STUORRA MEAHCIEALLIT VÁIKKUHIT GUHTE GUIMMIID? Go leat leamaš dutkosat ealibiin sáddejeddjiiguin lea muhtin máhttu got meahciealibat váikkuhit guhte guimmiid go ellet seamma guovllus. Bierdna garvá návdeguovlluid ja váikkuhuvvo heittot go ođđa návdeguovllut ásahuvvojit. Návddit ja biertnat válljejit sierra eallinbirrasiid go sin ruovttoguovllut leat latnjalasat. Dutkosat vuosehit ahte návddit goddet sarvvaid hárvet guovlluin gos leat ollu biertnat jus buohtastahttá guovlluiguin biertnaid haga. Ii gávdno čielga čilgehus dása. Sarva mii goddojuvvo návddis sáhttá šaddat biebmun birdnii, muhto nuppos ii leat dábálaš. Dutkit eai leat gávdnan mearkkaid gilvaleamis návddi ja albasa gaskkas. Albasat garvet ásahit iežat guovlluide návddiin. Návdeguovlluid ásaheapmi ii ge váikkut gosa albasat válljejit riegádahttit iežas čivggaid dahje čivggaid sturrodaga. Maŋemus áiggiid leavvan návddiin ja getkkiin Skandinávas mearkkaša ahte dávjábut gávdnojit seamma guovllus, muhto máhttu got váikkuhit guhte gummiid lea ain ráddjeduvvon. Oppalaš gáddin lea ahte návdi váikkuha geatkki ovdáneami buori guvlui. Váikko geatkki garvá gávnnahit návddiin de ealibat maid návdi lea goddán šaddá biebmu maid geatkái. Geatki geavaha maid stuorra muddui bohccoháskkaid albasiin. Albasat eai váikkuhuvvo getkkiid gávdnamis. Návdelogu šaddan lea maid dagahan ahte muhtin guovlluin lea máŋga návdeguovllu bálddalaga. Stuorit návdemátta Skandinávas dagaha loahpa loahpas lassánan gilvaleami šlájas. Interakšuvnnat návdevalvviid ja návdeindiviiddaid gaskkas boahtá lassánit ja dárbbahuvvo eanet máhttu got dát váikkuha guovlluid sturrodagaid, laskama ja iežáid. Jus okta dahje máŋga dain fáktoriin rivdet sáhttá maid váikkuhit návddi bivddáhasaid, mii de váikkuha bivddáhasaid hálddahusa, erenoamážit gazzaelliid. Albbas lea daid maŋemus logijagiid leavvan oarjjás Ruoŧas, ja gávdno otne visot leanain earret Gotlánddas. Diehtá unnán got vejolašvuohta bivddáhasaide oarje Ruoŧas váikkuha albasiid biebmoválljema, laskama, birgema ja albbaslogu oktiibidjama. Dutkkus Gaskaruoŧas vuoseha ahte háskkaid maid návdi guođđá geavahuvvojit máŋga elliin. Dutkit sáhtte rehkenastit gitta giehčanuppelot sierra šlája mat manne. Njeallje šlája dagahedje 90%: rieban, gáranas, neahti ja goahppilfálli. Muhto ii dieđe got dát šlájat váikkuhuvvojit návddi populašuvdnadásis. Dás sáhtát lohkat olles dutkosa.
MEAHCIELLIID VÁIKKUHUS BIVDDÁHASAID LÁHTTEMII Bivddáhasat heivehit dávjá iežas láhttema eastin dihte fallemiid meahcielliin, ovdamearkka dihte lassánan doaimmas ja go garvet birrasiid gos várra goddojuvvot meahcielliin lea stuora. Dakkár rievdadusat láhttemis leat dávjá divrasat bivddáhasaide; lea váttis sihke maksimeret borramuša ja minimeret vára goddot meahcieallis. Máŋga skandinávalaš dutkosa leat iskkan got sarvva láhtten váikkuhuvvo go návdi ásaha guvlui. Dutkit eai leat oaidnán čielga váikkuhusaid sarvvain. Muhto dutkosat vuosehit ahte go bierdna lea sajis sáhttá dahkat ahte sarva muhtin muddui rievdada iežas eallinbirrasa válljema. Lea ráddjeduvvon máhttu got meahcieallit báikkis váikkuhit bohccuid, muhto árbevirolaš máhttu vuoseha ahte bohccuin lea stuorra dárbu guohtunráffái. Sáhttá leahkit nu ahte smávva rievdadusat sarvva ja vuovderuoiggu láhttemis lea dáhpáhuvvan go návddi ja albbas lea das, muhto vuohki mihtidit daid erohusaid eai leat leamaš doarvái čielgasat. Ovdamearkkat láhttemiin mat máhtálii váikkuhuvvot meahcielliin leat áigodatvádjoleamit ja guottetguovlluid válljen. Eanadat gos lea ollu olmmošlaš doaibma sáhttát doaibmat dego suodjeguovllut bivddáhasaide das leat unnit várra goddojuvvot meahcielliin. Vuovderuoigguin lea ovdamearkka dihte unnit várra goddojuvvot albasiin guovlluin gos leat ollu olbmot. Gaskamearalaš albbasciiku čivggaiguin (veahkajoavku) goddá sullii 70 vuovderuoiggu jahkái. Albbasrávjá váldá 35 70 vuovderuoiggu jahkái ja oktonas ciikkut sullii 35 vuovderuoiggu jahkái. VUOVDERUOIGU. GOVVA: ANDERS JARNEMO
BAJIL: RIEBAN, BIVDI BEATNAGIIN, SARVA, RUVDNOGODDI. GOVVA: ANDERS JARNEMO OLBMUID MEARKKAŠUPMI GOT MEAHCIEALLIT VÁIKKUHIT EKOVUOGÁDAGA Go stuorra meahcieallit leat fas boahtán de oppalaččat oidno dego buorrin biologalaš máŋggabealatvuhtii. Dát lea vuođđuduvvon earret iežá vásáhusain dutkosiin ealibiin ja šattuin álbmotmehciin Davvi-Amerihkás. Dovddus ovdamearkka lea go návdi lea fas ihtán Yellowstone i. Dat dutkkus lea dahkkon eanadagas go lea oalle unnán olmmošlaš váikkuhus ja danne ii njuolga sáhte geavahit bohtosiid Skandinávas dahje loahppa Eurohpás. Min riikkas ja loahppa Eurohpás eanadat lea sakka váikkuhuvvon olbmos. Dás ekovuogádat váikkuhuvvo eanet ovdamearkka dihte meahccedoalus, eanandoalus ja bivddus go meahcieallis. Vejolaš váikkuhusat daid stuorra meahcielliid máhcaheamis sáhttá danne vurdojuvvot leat ollu unnit ja soaitá ollát iežá go daid stuorra amerihkálaš álbmotmehciin. Danne lea stuora dárbu joatkašuhtti máhttoviežžamii meahcielliid váikkuhusaide ekovuogádahkii Skandinávas, ja vel olmmošlaš doaimmaid oktavuođain. Dás gávnnat daid dutkosiid mat leat almmuhuvvon návddiid birra Yellowstones: Are wolves saving Yellowstone s aspen? A landscape-level test of a behaviorally mediated trophic cascade (2010).
LUOSTEGODDI. GOVVA: ANDERS JARNEMO