la{ksik{kj ¼bl iqlrd esa iz;qdr dsoy izeq[k la{ksik{kjksa dks uhps lwphc) fd;k x;k gs½ vñnzñeqñdñ vuuk nzfo.k equs= d"k?ke vñxñiñ vle x.k ifj"kn~ vñhkkñvñnzñeqñdñ vf[ky Hkkjrh; vuuk nzfo.k equs= d"k?ke,ñvkbzñvkjñ vkwy bafm;k fjiksvzj,ñihñ,pñ,yñlhñ vkwy ikvhz fgy yhmlz dkwuqsjsal ifjñ ifjf'k"v vuqñ vuqpnsn@hkkjr ds lafo/kku ds vuqpnsn,ñvhñvkjñ dh xbz dk;zokgh izfrosnu,ñohñvkjñ Lopkfyr er fjdkwmzj dkñeñlñ dk;z ea=.kk lfefr Hkkñtñikñ Hkkjrh; turk ikvhz HkkñØkañnñ Hkkjrh; Økafr ny Hkkñyksñnñ Hkkjrh; yksd ny lñlñ I/II jkt; lhkk lalnh; lekpkj Hkkx I/II lhñ,am,ñ thñ Hkkjr ds fu;a=d egkys[kk ijh{kd lhñ okn&fookn esa dkwye lhñ,ñ fmcsñ lafo/kku lhkk dk okn&fookn lhñ,lñ fmcsñ jkt; lhkk okn&fookn dsñvñc;wñ dsunzh; vuos"k.k C;wjks lhñlhñvhñohñ DyksTM lfdzv Vsyhfotu lhñthñ,pñ,lñ dsunzh; ljdkj LokLF; ;kstuk lhñ,pñvksñthñ,eñ jk"vªdqy 'kkluk/;{kksa dk leesyu lñvkñ laos/kkfud vkns'k lafo/kku Hkkjr dk lafo/kku lhñvksñihñ fo'ks"kkf/kdkj lfefr
xiv dks IykWV lhñvksñihñ;wñ lhñvksñ,lñ,yñ dkmuñ lhñihñvkbzñ lhñihñvkbzñ ¼,eñ½ lhvkjñihñlhñ lhñvkjñihñ,qñ jkñlñ Mhñ,ñ fmdñ MkbtsLV nzñ eqñ dñ Mhñihñ,ñ Mhñ,lñihñ MhVh bzmh,uñ ¼laLdñ½ bzñ,yñ vkjñ,vñ fldñ,vñ,yñ,dliysñ,dlvñ,qñ,uñ,qñ uañ,qñchñ xtv xtñ,dlvñ thñ,uñ,yñ,qñ lhkk ivy ij j[ks x, i=ksa laca/kh lfefr ljdkjh miøeksa laca/kh lfefr v/khulfk fo/kku laca/kh lfefr x.kuk Hkkjrh; lke;oknh ny Hkkjrh; lke;oknh ny ¼ekDlZoknh½ nam izfø;k lafgrk dsunzh; fjtoz iqfyl cy jkt; lhkk nsfud HkÙkk?kks"k.kk ikfyz;kesavjh fizfoystst MkbtsLV vkwq dslst ¼1950&85½ yksd lhkk lfpoky; nzfo.k equs= d"k?ke fohkkx@lalnh; dk;z ea=ky; yksdrkaf=d lektoknh ny rkjh[k laldj.k fuokzpu dkuwu izfrosnu,vñ fldosal ¼flDosafl;k½ ¼vkSj tks ckn esa vkrk gs½ vksj vu; Li"Vhdj.k vlk/kkj.k ikn&fvii.k jkt; lhkk lfpoky; esa Qkby la[;k( la[;k ds var eas,d v{kj tks Qkby j[kus okys vuqhkkx dk laf{kir uke bafxr djrk gs QkWjoMZ CykWd jkti= vlk/kkj.k jkti= xksj[kk us'kuy fycjs'ku Qz av
xv thñ ihñ lhñ galkmz,pñ chñ,pñ lhñ,pñ vksñ ihñ,pñ ihñ fmcsv gkml gkmlsl &ogh& vkbzñ,yñ vkjñ bu jh bamñ baqz k balñ tsñ,am dsñ tsñ lhñ vksñ ihñ tñ nñ tsñ,uñ ;wñ tsñ ihñ lhñ dksy,am 'kd/kj dsñ,eñ ihñ ihñ,yñ vksñ chñ yksdñ flvñ,yñ ihñ Vhñ,yñ,lñ,yñ,lñ cqysfvu (I)/(II),yñ,lñ fmcsñ,yñ,lñ vkjñ lkeku; iz;kstu lfefr gkml vkwq dkweul okn&fookn lnl;ksa ds fy, fnxnf'kzdk mpp U;k;ky; yksd lhkk yksd lhkk okn&fookn jkt; lhkk jkt; lhkk vksj yksd lhkk mlh LFkku ij Hkkjrh; fof/k izfrosnu ds ekeys esa funzyh; uhps var% LFkkfir teew vksj d'ehj ykhk ds inksa laca/kh la;qdr lfefr turk ny tokgjyky usg: fo'ofo ky; la;qdr lalnh; lfefr ^iszfdvl,am izksfltj vkwq ikfyz;kesav*&,eñ,uñ dksy vksj,lñ,yñ 'kd/kj] pksfkk laldj.k] 1991 fdlku etnwj iztk ikvhz dk;kzofy mn~/k`r LFkku ij fueu 'kfdr VªkalehVj yksd lhkk yksd lhkk lalnh; lekpkj Hkkx (I)/(II) yksd lhkk okn&fookn yksd lhkk fu;e lj FkkWel,jLdkbu es*t VªhVht vkwu n ykw] fizosystst] izkslhfmaxl,am ;wlst vkwq ikfyz;kesav] 21oka laldj.k] 1989 ¼tc rd vu;fkk mfyyf[kr u gks½
xvi feuñ ea=ky; ehlk vkarfjd lqj{kk vf/kfu;e,eñ,yñ eqflye yhx,eñ,yñ,ñ fo/kk;d,eñ,yñ lhñ lnl;] fo/kku ifj"kn feuv~l lfefr dh csbd ds dk;zo`ùk,eñihñ laln~ lnl;,eñ ihñ ihñ ef.kiqj fiiqyl ikvhz,uñ lhñ us'kuy dkwuqz ssal usqk ukwfkz bzlvuz ¼iwoksZÙkj½ Qz afv;j,tsulh uañ la[;k uksfeus'ku ukekafdr@ukekadu uksfvñ vf/klwpuk vksñ,eñ ¼dkñ Kkkñ½ dk;kzy; Kkkiu vksiñ flvñ mn~/k`r iqlrd esa i`ñ i`"b ihñ,ñ lhñ yksd ys[kk lfefr ikfyzñ fmcsv lalnh; okn&fookn ihñ lhñ ;kfpdk lfefr ihñ Mhñ fizfoyst MkbtsLV] yksd lhkk lfpoky; isilw ifv;kyk,am bzlv iatkc LVsV~l ;wfu;u ihñ,lñ ihñ iztk lektoknh ny ihñ,lñ ;wñ ljdkjh {ks= ds miøe ikvz Hkkx ihñ MCY;wñ ihñ fdlku dkexkj ikvhz vkjñ ihñ vf/kfu;e ;FkkfLFkfr yksd izfrfuf/kro vf/kfu;e] 1950 ;k 1951 vkjñ@vkjñ,lñ@fu;e jkt; lhkk dh izfø;k vksj dk;z&lapkyu fo"k;d fu;eksa ds fu;e vfkok dk fu;e vkjñ lhñ fu;e lfefr jhñ ds laca/k esa
xvii vkjñ ihñ vkjñ ihñ vkbzñ vkjihvhñ vkjñ,lñ fmcsñ vkjñ,lñ ihñ,lñ@,lñ,lñ,lñ lhñ,lñ lhñ@,lñ Vhñ,lñ lhñ,ñ,llh,pñ,lñ lhñ vkjñ lfpoky;,lñ vkbzñ,lñ vksñ,lñ ihñ,lñ D;wñ,lñ,lñ ihñ rsñ nsñ ikñ ;wñ,ñ,eñ ;wñ Mhñ,Qñ ;wñ dsñ ;wñ ihñ thñ ;wñ ihñ,lñ lhñ ;w,lñ D;wñ ohñ@oksy;wñ ohñ@oh,lñ MCY;wñ bzñ,qñ fjifcydu ikvhz fjifcydu ikvhz vkwq bafm;k fjiksvz jkt; lhkk okn&fookn fjoksy;w'kujh lks'kfylv ikvhz vf/kfu;e dh /kkjk ¼/kkjk,a½ mppre U;k;ky; vuqlwfpr tkfr@vuqlwfpr tutkfr mppre U;k;ky; vihy vuqlwph mppre U;k;ky; fjiksvzj jkt; lhkk lfpoky; ;qqxir Hkk"kkUrj.k LFkk;h vkns'k lektoknh ikvhz rkjkafdr iz'u la;qdr lektoknh ikvhz rsyqxq ns'ke ikvhz ;wukbvsm,lksfl,'ku vkwq eseclz la;qdr yksdrkaf=d QzaV ;wukbvsm fdaxme la;qdr lalnh; xzqi la?k yksd lsok vk;ksx vrkjkafdr iz'u oksy;we cuke ls