R E P Ú B L I C A D E L P A R A G U A Y M I N I S T E R I O D E E D U C A C I Ó N Y C U L T U R A. F e r n a n d o L u g o M é n d e z

Átírás

1 PARAGUAY TO DO S Y T O D A S PARAGUAY BICENTENARIO DE EDUCACIÓN Y CULTURA Presidencia de la República del Paraguay á m<?cministerio 3o GRADO R E P Ú B L I C A D E L P A R A G U A Y M I N I S T E R I O D E E D U C A C I Ó N Y C U L T U R A F e r n a n d o L u g o M é n d e z Presidente de la República del Paraguay Victor Ríos Ojeda Ministro de Educación y Cultura Diana Serafini Viceministra de Educación para la Gestión Educativa Héctor Salvador Valdez Alé Viceministro de Educación para el Desarrollo Educativo Dora Inés Perrotta Directora General de Educación Inicial y Escolar Básica Nancy Oilda Benítez Ojeda Directora General de Currículum, Evaluación y Orientación Educativa Marta López Directora de Educación Escolar Básica

2 GRADO Ficha Técnica Nancy Oilda Benítez Ojeda Directora General de Currículum, Evaluación y Orientación Educativa Lidia Manuela Fabio de Garay Jefa del Departamento de Apoyo a la Implementación Curricular en Medios Educativos Edgar Osvaldo Brizuela Vera Jefe del Departamento de Diseño Curricular Rosalía Diana Larrosa Núnes Jefa del Departamento de Investigación Curricular Nidia Esther Caballero de Sosa Jefa del Departamento de Evaluación Curricular Guarani, Mitâ Ñe éteéramo Elaboradoras: Maria Christina Invernizzi de Santos Angela Evers de Duarte Expresión Artística Traducción al guaraní María Esther Rossanna Centurión Diseño y Diagramación Máximo Alberto Ayala Dibujo Ninfa Luciana Benítez Rojas 2

3 ÑE'É ÑEPYRÜ Mitá'i, mitákuña 3 gradogua: Ministerio de Educación y Cultura guive niko rojepy'apy vokoieténte nderehe. Roipota niko nde, ára ha ára, ndekatupyryve rehóvo, tanearanduve. Roikuaa niko upevará nde reñeha'ámbaiteha ha avei tekoteveha nepytyvo ne mbo'ehára ha, mba'érepa anichéne, tereguereko avei umi tembipuru iporáporávéva. Umi tembipuru apytépe niko ot pe aranduka. Añetehápe niko, kóva tuicha oipytyvo mbo'epykuéra oñemopyenda ha imbareteve hagua. Upéva ohechakuaávo, Ministerio de Educación y Cultura péina omot nde pópe ko aranduka nepytyvotava ehechauka hagua mba'eichaitéma ndekatupyry rehóvo. Ko aranduka niko omoirü umi programa pyahu ojepurúvahina ko'ága rupi mbo'ehaokuérape. Ha, ehechataháicha ága, ojehai mokoi ñe'eme, nderehehápe. Nde, guarani ne ñe'eteéramo, upéicharamo remba'apóta pe guaraníme ojehaihápe, ha katu castellano ne ñe'eteéramo, remba'apóta castellanope ojehaihápe. Ko aranduka niko ikatu eipuru mbo'ehaópe ha ikatúnte avei regueraha nde rógape emba'apove hagua rehóvo heseve. Nde rogayguakuéra nepytyvota embohasa hagua umi marandu ha tembiaporá ko arandukágui nde kuatiahaípe. Ajeruremíta ndéve eñangareko porámi hagua ko aranduka rehe, ani embyaítei. Ága ary oútavape, ambue nde rapicha oikétava ko mbo'esyrype oipurujeyta kóva ko aranduka. Opavave ko aranduka roguépe rejuhúta hetaite mba'e nemoarandu ha nembohesape'avétava. Emba'apóvo rehóvo ipype he'ívape ha'etéichata ndéve ku reñembosaráiva reikóvo. Py'yikena eipuru ha... eipurupaitékena! Nde rayhuhára. Victor RoSOjeda Ministro de Educación y Cultura 3

4

5 Ko arandukápe rejuhúta: Mbo epyaty I Jaikuaavemína momaitei, káso, kuatiañe'ë ha kuatiañe^'i rehegua... 7 Mbo epyaty II Jaikuaavemína mombe'upy, mba'asy ha pohä rehegua Mbo epyaty III Jaikuaavemína mombe'ugua'u, ñe'ënga ha pukarä rehegua...20 Mbo epyaty IV Jaikuaavemína mymbakuéra ñembosarái rehegua...26 Mbo epyaty V Jaikuaavemína morangu rehegua Mbo epyaty VI Jaikuaavemína tembi'u apo ha ára rehegua...38 Mbo epyaty VII Jaikuaavemína ñe^poty ha purahéi rehegua...44 Mbo epyaty VIII Jaikuaavemína ñe^nguéra jepuru rehegua...50 Mbo epyaty IX La expresión del arte Arandukakuéra ojepuruva'ekue

6 Guarani, OÑEMBO E JAVE MITÄ ÑE^TEÉRAMO 6

7 Jaikuaavemína Momaitei, káso, kuatiañe e ha avei kuatiañe e i rehegua. Mbo epy aty I

8 1. Ahendu ha añomongeta. 2. Añe e Iván ndive. Iván he i: - Maiteípa che iru. - Mba'éichapa reiko. - Aju mbo'ehaópe ka'arukue. - Aime mbo'esyry mbohapyhápe. - Che pohyikue 45 kilo. - Che pukukue katu 1m ha 36 cm. - Che mbo'ehára héra Pacholi. - Aháma che, jajoecha jey peve. Nde Katu ere: - Maitei... - Che...porä - Ha che katu... - Che avei - Che katu... - Che pukukue... - Che mbo'ehára Iván 3. Ajesareko ko ä ta angáre. 8

9 4. Ambohovái ko'a porandu Mba'épa rehecha. Mba'érevaichapa ndéve oñe'éta ko moñe'éra. Mba'érepa ere. GRADO 5. Ahendu ko káso ñemombe'u ha amoñe'émi jeyjey Jagua ha Mbarakaja Omanomba ndaje jagua ha mbarakaja jarakuéra. Ha ha'ekuéra itujaitereíma avei hikuái, opyta ha'eñomi ha ndovy'avéi. PeteT árape jagua osé oporandu mbarakajápe: - Mba'épa ere mbarakaja. Ñaséro ñañehundi mba'e upe rupi. Nde ha che niko jaiko reíntema voi. - Ha jaha mba'éna - omohovái mbarakaja - ha moo piko jaháta - oporandu. - Jaha jaike ka'aguyre ha jaiko upépe ñamano meve - he i jagua. Ojogueraha hikuái mokoivéva, ha ka'aguypema ojuhu petet óga ha'eñomi. Upépe opyta opytu'u ho águi hi árikuéra pytu. Pyhare pora rire, oñakarapu'a sapy a jagua: - Mba éiko mbarakaja aipo hyapúva. Nerehendúiko nde - oporandu. - Mba eve niko upéva - ombohovái Mbarakaja -petet anguja raguemínteko ho aombojoapy. Péicha jahecha, mba eichaite pevépa jagua ohendu pora ha mbarakaja katu ohecha pora. 6. Añomongeta ha amombe u o Mavamávapa oñomongeta. o Mba'épa oiko hesekuéra. o Moopa oho hikuái. o Mba'éichapa oñeñandu: (Juan Antonio Ortellado omombe'uhaguéicha) Jagua Mbarakaja 9

10 GRADO 7. Mba emba épa he ise ko à ñe e: o Mba'épa ere mbarakaja ñasero ñañehundi. o Nde ha che niko jaiko reíntema voi. o Ho'águi hi'arikuéra pytu. 8. Ahai mba'éichapa mbarakaja ha jagua amaña porà rire ha'angakuérare. 9. Ahai "A" (añete) umi ñe'ejoaju añeteguáva renondépe ha "J" (japu) umi japúva renondépe. Umi japúva amombe'uva'erà mba'érepa. Mbarakaja ha jagua jarakuéra oho mombyry. Jagua ha mbarakaja imitàiterei. Jagua ha mbarakaja oho oiko ka'aguype. Jagua ohendu poràiterei. Mbarakaja ohecha poràiterei. 10. Ahai mba etépa pe omombe uséva moñe erá jagua ha mbarakaja. 11. Ahechakuaa mba emba épa oguereko kuatiañe e Mimi: Aipota reju ko'ero jaha hagua Luis rendápe oime ndaje hymbajagua pyahu. Roha'arota Noelia pe 10

11 12. Ahai kuatiañe é i GRADO 13. Amoñe'é ko kuatiañe é Che iru Damián: San Pedro, 17 jasypoapype 2011pe Ahai ko kuatiañe'é amombe'u hagua ndéve rohechaga'uetereiha. Reho guive heta mba'e oiko ñande tava'ípe. Karai Melanio omano, Lorena ha Roberto katu omenda ha Ña Marcia katu imembyra'y jeyma. Matilde niko oho España-pe ha ñane mbo'ehaópe katu oí moköi mbo'ehára pyahu, peteíva héra Alicia ha ambuéva katu Manuel. Ne rymba jagua Koke imemby moköi jaguakuña ha mbohapy mácho, iporaitereíntema hikuái. Ijarapaitéma. Ndépa mba'éicha reiko. Revy'ápa ne mbo'ehao pyahúpe. Hetámapa ne iru pyahu. Hi'äite vokoieténte jajojuhu jey. Che maitei nde sy ha nde rúpe guara, hi'ä oime hesäi'ete hikuái. Aha'aröta marandumi ndehegui. Ehaimína chéve nde avei. Terehasa poräite che iru. Martina 14. Ahai kuatiañe é. Chemandu a katuete oguerekova eraha ko ä mba e: 1) Arange. 2) Mávape guaräpa. 3) Mba'épa remombe'use. 4) Momaitei paha. 11

12 3 GRADO Jaikuaavemina mombe upy, mba asy ha poha rehegua... Mbo epy aty II 12

13 1. Ajesareko ko'à ta'angare GRADO 13

14 GRADO 2. Ambohovái ko'a porandu a. Mba épa rehecha umi ta angápe. a. Mba érevaichapa ndéve oñe eta ko moñe era. ch. Mba érepa ere. 3. Ahendu ko mombe'upy ha amoñe'émi jeyjey KA'A Oikojeraka'e petet karai ohayhuetereíva itajyra petetmíme. Pe mitakuña ipora ha imarangatu, itúva hakate'yeterei hese ha ndoikuaái mba'épa ojapóta ani hagua ojehu chupe mba'eve ivaíva, ha ha'e oikuaa ko yvy apére otha heta tekove ñaña. Upévare pe karai oguereha mombyry itajyrape okyhyjégui umi mba'e vaígui, oho avei hendive hembireko. Heta oguata rire oike hikuái petet ka'aguy tuichávape ha upépe opyta oiko hagua. Upépe pe karai oñemity ha sapy'ánte ot ára ndoguerekoiha mba'eve ho'uva'era, upéicharamo oheka ka'aguyre yva téra eíra ho'u hagua. Heta ára upéicha ohasa asy. Ko'a mba'e nomokangyi chupekuéra ha ko'e ko'erénte oñemityve hikuái. PeteT jey oguahe hogapekuéra karai tujami ha he'i óga járape: - Ikatúpa apytami ko pyhare akemi pende rógape. Omonei chupe óga jára, ha he'i itajyrape: - Tereho che rajy, umi mba'emimi jaguerekóva ñane rembi'ura eme'e ko karaípe, oiméne niko iñembyahyi. Ha upéicha ome'emba umi mba'e oguerekomíva upe karai poriahúpe. Upéi ko'e rire pe karai ojekuaauka óga járape, ha'e ha'eha Ñandejára remimbou niko ohepyme'ése ndéve reñangareko pora rehe nde rajyre. Ani hagua ojehu chupe mba'eve ivaíva, ha omano'y hagua araka'eve, ajapóta chugui ka'avo. Ko ára guive ñahenóita chupe KA'A. Heta mba'e vai ha iporava ikatúva ko águi ojejapo. Nde rajy araka'eve nomanomo'ai, oñekyttmbáramo jepe haka, heñói pyahu jeyta ha iporavéta. Ha péicha, ko mitakuña poragui oikoraka'e pe mba'e ojepurúva heta mba'era ha ojekuaáva opa rupi hérava KA'A. Oñeguenohé Guarani Mok5iha Pedro Moliniers rembiapokuégui 14

15 4. Añomongeta che irü ndive ahenduva'ekuére Mba'érepa oñe^ ko mombe'upy. Mba'éichapa oñepyrü. Ha upéi mba'e oiko. Ha mba'éichapa opa. Mba'épa remombe'useve. 5. Ajepy amongeta ha ahai mbykymi ko â mba e rehe. - Ko ága rupi oî avei heta mba e ivaíva. - Mba épe ojepuru ka avo hérava ka a. 6. Ahai mba éguipa oñeñe é mombe upype 7. Amoha'anga ka'a 8. Ha e jeyjey ko ä küjererä Okopi ka'a karai, karai okopi ka'a Ka'a rakä ikä, ikä ka'a rakä 15

16 GRADO 9. Ahendu ha amoñe'e ko momarandu. MOMARANDU / Influenza A/H1N1 Mba'épahína Influenza A/H1N1 A/H1N1 niko peteí mba'asy ováva ñande pytu rupive ha ojekuaáva gripe vaíramo. Mita ha kakuaa oñangarekova'era ijehe ani ko mba'asy vai opoko hekovére. Mba'éichapa ova influenza A/H1N1 Ova mymba chu'i rehe avei ojepoko jave umi mba'e'yva ky'áre opyta hugéte, teléfono, ha heta mba'e rehe. Ova aveihína peteí tapichágui ambuére, tendy oseva oñe'evo, ihu'u téra iñatía jave. Mba épa ñañandu jaauerekóro influenza A/H1N1 Akanundu pepe, akarasy, tí syry, tete rasy, kangue rasy ha kaneo téra kaigue ha pytuhe kyta'i. Ñañandúvo ko'a mba'e pya'e ñaguaheva'era Centro de Salud pe téra doctor hi'aguívévape, tañanderecha ha te'i mba'épa jajapóta ha araka'eve naiporai ja'únte poha ñandejeheguirei. Mba épa jajapova era ani haaua ko mba asy ñande rupvtv Py'yinte jajepoheiva'era, anítei jaha tapicha atyhápe, ani avei ñambohasa ojupe tembi'u ha tembipurukuéra. Ñamo ava'era ñane tt ha ñane juru oíháme gripe ha hu'u. Ñañandúramo jaguerekoha gripe anínte jaha mbo'ehaópe, japytánte japytu'u ha ñapoha'u, jaipuru pañuelo desechable, ñande hu'u téra ñane atía jave jaipuru ñande reñyvanga ha ñamombo umi jaipuruva'ekue. V / 16

17 10. Ahendu ko káso, amoñe é jeyjey Oime niko Luisito iñakanundu, ikangy, iñaka rasy ha itt syryeterei ha'e omboty potaite 3 ary. Isy oreko petet poha hérava EIRALITO, ndaikatumo'ai gueteri oho pohanohára rendápe ha oikuaase upe ajápa naiporaiva'era ho'uka chupe EIRALITO. 11. Ajesareko ko etikétare ha ha e chupe iporapa ho uka Luisítope téra naiporairo mba érepa. EIRALITO Mba'épepa pora Poha inatural omopotíva ambyu pyti'a ha pytu rape. Omboguevi ttpa'a. Mba'emba'épa oauereko Eira ka'aguy, eukalito. Mávapa ndo'úiva'era Oguereko rupi eukalito naiporai ho'ueterei hyeguasúva ha imemby kambúva ha mita ne'írava omboty 2 ary. Ikatu ojepuru ary peve. Embokacha ojehe a pora hagua reiporu mboyve. Aníke reheja mita ohupyty haguáme. Ojapo ha ombohyru Poha Tesai rape Tape Marambure 2367 Mba'éichapa oje'uva'era Kakuaa: pyhareve ha ka'aru 5 ml. Mita: pyhareve ha ka'aru 2,5 ml. Mba'emba'épa omonguera Omondo akanundu, omopotí pyti'a,ombohasa kane'o, omombarete tuguy ha oporomondo pora váñope, avei oporomonge pora Paraguáipe ijapopyre MSP ha BS he'i ikatuha ojepuru kuatia 109/08 rupive. 17

18 12. Ahendu ko káso ha amoñe'e jeyjey Oime niko Toñito ojepy'apyeterei, noñenandu porai oikóvo ikyraiterei ha ijuku'a, ikane'o reipa, tuichaiterei ojupi, ipohyikuépe. Ipochyreipa, inerviosoiterei.oho pohanohára rendápe ha he'i chupe ikatuha ho'u ÑANdYpAt ILO, oukuévo hógape oky, hykuepaite ipoha ryru ha oje'opa jehaipyre otva ijapére, ha'ningo oikuaaseterei mba'épa he'i hese, ñaipytyvomína chupe. 13. Ajesareko ko etikéta rehe aporandu che rogayguápe ha ahai aikuaáva guive, jahecha hagua ikatúpa ñaipytyvo Toñítope. Mba'épepa pora Mba'emba'épa oguereko 250 ml ÑANDYPATILO Mba'éichapa oje'uva'era Kakuaa: pyhareve ha ka'aru 5 ml Mita: pyhareve ha ka'aru 2.5ml Mba'emba'épa omonguera Mávapa ndo'úiva'era Mita michíva ne'írava omboty 5 ary ha kakuaa katu ityarovémava 60 arígui. 18

19 Namba'apomina onondivepa namombia hagua mba'asy vaieta 14. Jajapomina pete! proyecto namombia hagua ko mba'asy vaiete. GRADO Héra: Namba'apo onondivepa. Namomba'e guasu tesai. Mba'érepa jajapóta. Hetaiterei mba'asy vai oigui nande tavape. Mba épa jahupytyse - Namombia umi mba asyeta. Mba'épa jajapóta: Jaikuaakata mba asyvai rehegua. - Mba'épa jajapóta. - Nanembyaty ha nanemongeta. - Jahaipaite umi jajapótava. - Name'e hembiapora opavavépe. Mba épa naikotevé - Pohanohara - Kuatia - Haiha Araka e peve jajapota Jasypoapy pukukue, arapokoindy pohape, arapotet ha arapokoi jave. Aravo: Po aravo guive. Pokoi aravo peve. Moopa: Municipalidad Koty guasupe Mba'épa jaguerahava'era: Kyre'y ha porandueta 19

20 ó GRADO Jaikuaavemína mombe'ugua u, ñe enga ha pukarä rehegua... Mbo epy aty II 20

21 2. Ambohovái ko a porandu. Mba'épa rehecha. Mba'éichapa iñaka. Mba'éichapa hete. Mba'épavaicha ndéve ñahendúta. 3. Ahendu ko mombe ugua u ha amoñe é jeyjey. TEJU JAGUA Teju Jagua ha'e Tau ha Kerana memby ypykue. Ko mymba tuicha ha ivaietereíva hete teju ha iñaka jagua. Oguereko pokoi aka jaguápe ojoguáva. Hete katu teju guasúicha tyryryhápe oikóva, ha tuichaitereígui ikatu'yva oipuru imbarete mba'evera. Oje'e hese oguerekoha ipoguype umi itakua ha avei oñangarekoha yvakuéra rehe. OI he'íva Teju Jagua oikoha yva ha eíra año rehe. OñeguenohS Guarani Mokoiha Pedro Moliniers rembiapokuégui 21

22 4. Añemongeta che irü ndive ahenduva'ekuére. Mávarepa oñe ë. Mba épa he i hese. Mba épa remombe useve. 5. Amombe u teju jagua rehegua, opytava ekue che akäme. 6. Amoïmba ñe ejoaju aipurukuévo ko ä ñe é. ypykue poköi tyryryhápe itakua ipoguÿpe 1. Teju jagua niko...iñaka. 2. Heta mymba oiko Ñanandy pa'üme oï hetaiterei Tapicha iñañáva ñandeguerekose Guaranikuéra niko ñande Amoñe'e pochÿpe, vy'ápe, ñembyasÿpe. Peteî ára neporamba jepévape, kuarahy pytangy pu'a omimbi yvága hovype. Panambi pyta, sa'yju, morotî, para'i, hovy oveve joa. Chili osê oguata tape po'i pukúre hymba jagua Chukíto hague morotî apasusumbáva ndive. 22

23 8. Amongurusu mba'éicha amoñe'é javépa añeñandu porave, amombe'u mba'érepa. Vy'ápe Pochype Ñembyasype 9- Ahendu ha amoñe'e ko'a ñe'énga Aháta aju, he'i osóva Ojapóne, he'i imemby tie'yva Algo es algo he'i hielo orambosava'ekue Mbeguekatúnte he'i kure mboguataha. Anike chejopy, cheataka, hake akapúne he'i mbusia. Vi \ - y l f/c \ [ / M ) V \ i J U - ^ a * " 23

24 3o 10. Amoñe'e ha ambohovái ñe'engakuéra reheguáva. Ñaporandumína ojupe: Rehendúvapa ko'ä ñe'enga. Mba'éicha javépa ojepuru. <^= Moöpa rehendúva ojepurúramo. Mba'e ñe'engápa reikuaave. Ehai ambue ñe'enga reikuaáva. 24

25 11. Amoñe'é Japukami hagua. Rehohápente aháta He'i apyrigua Ja'emi ambue ñe'enga jahai ha ñamoha'anga. E.E.B. Ikachiäi lo pérro 12. Ahai pukarämi. 25

26 3 GRADO Jaikuaavemina mymbakuéra nembosarai rehegua... Mbo epy aty IV 26

27 1. Ajesareko ta'angare GRADO 2. Ambohovài ko'a porandu Mba'épa rehecha. Mba'épa ndéve guarà oiko. Mba'érepa ere. Mavamavapa ot ko ta'angape. 27

28 GRADO 3. Ahendu ha amoñe'e jeyjey ko moñe'era Ko ka'arúpe ñañombyatypaite. Ko káncha vy'a raitype jahecha hagua ko partido ohugátava mymbakuéra. Ha péichaite, hetaitéma oñeha'áro ñande távape ko partido kóva ha jahecháta mávapa ogana: tahyikuéra hetaháicha umumúma kánchape ha kavarakuéra katu isaraki ha iñakuágui nahendái hikuái káncha jerére. Péicha oñepyrütama ko partido. Oikéma kánchape tahyi atyra ha jahecha kavaraita opopóma avei oikévo, kavara mácho ogueraha hatíre ivandéra ha tahyikuéra katu oñemoímbaite hese ombotyryry hagua, referehína ju i opopóma avei káncha mbytépe. Kóvantema partido ijetu'útava: tahyikuéra michímimíramo jepe, oñopytyvokuaaiterei hikuái ha kavarakuéra katu iñakuagui ikatu omoinge heta gól ko ka'arúpe. Jahecháta mba'épa oiko, ñaha'arota ani oikovai hikuái ha topa poraite ko partido 28

29 Néi ha péina olma hikuái káncha mbytépe, tahyikuérarae omongu'éta pelòta ha oñepyruma ohuga hikuái. Omongu'e tahyi pytà'i ombohasáma akekeme, ojáma kavara mácho oipe'a akekegui pelòta ha ombohasáma iñirume, péva oñani heseve ha oguahembaitéma árkope, peina ose chupe ysau ha ochuta okápe pe pelòta, Ju'i ombopu ipíto ha péina oguenohe kavara morati ochuta hapichápe, ojavy ha omondo arara'ápe, kóva ochuta tahyi pytà'ipe ha péva oñani pelòta reve, hapykuerieténte kavara hu odipara ohupytységui pelòta oguahembaite chupe ha péina opopo, oja upépe ju'i...haaa! tahyi pytà'i oisu'u chupe ipytápe ha péicha ojapajeréi Ju'i ombopúma píto ha ojapaite hikuái ohechávo hapichápe. Péva naiporámbái ohuga poràiterei hikuahína kuri ha péicha oñepyrüma mba'e vai, tahyi oñandúmaramo ojepe'átaha chugui pe pelòta ojere oisu'u kavarápe ha ombohasyete chupe. Jahecháta mba'épa ojapo ju'i. 3 GRADO 29

30 GRADO Mymbakuéra Mundial Ñamoñe'e ko Ñe'epoty Oñombyaty mymbakuéra, ojehecha hagua ikatupyryvéva, oguahema káncha rembe'ype, ñepia'a ha katupyrype ohugáta hikuái, torype ojepoi rire káncha ryepype. Oñembojáma ysyrygui kururu ha ju'ieta osapukái hagua ohecháramo oñegana ryguasu okokore, ovy'a ha ojetypeka hi'ante chupe oveve ha kánchape oguahe. Ojepoíma Kánchape oturuñe'e, pítoicha ipu, oisambyhytama partido, karai ñakurutu. Karumbe oguata mbeguekatu, ogueraha pelòta henondera. Ha tapiti ohenonde'a pelòta oipe'a hagua, oñani hataiterei, ha ho'a oñettngaparo ipochy, hase mo'a, opu'avo ojetyvyro. Oja upépe oguahe aguara ha ose henondera iñakuave mykure ha iñirunguéra oñemboyke ndaikatúigui oaguanta ikatt ha inengue. Káncha rembe'ype osapukái joa tetéu ha ypekuéra jagua oñarómbuku, mbarakaja hase vai, anguja'i oñani, nimbora'e ñembyahyigui mbohapyvéva oñomuña. Ka'aruete opa ko partido, oñoañuamba hikuái vy'ápe. - Avave noganái ko'ápe, he'i ñakurutu. - Ndaupéichai che karai-he'i ryguasu guaigui. - ko'ápe ñaganambaite javy'áre oñondivepa. 30

31 4. Ambohovái ko'ä porandu Añeteguáva ha Añetegua'^a Añete piko ko'á oikóva Ndaikatúi ningo oiko ko'á mba'e Jahekami umi añeteguáva ha umi gua'uhapeguáva. 5. Jahai mba'épa oiko partido mboyve ha partido rire Upe mboyve ha uperire I I I I 31

32 Mba'épa oiko partido mboyve ha partido rire 6. Ahendu, amoñe'e ha añembosarái Mymbakuéra ñembyaty. Mymbakuéra ka'aguy pegua oñembyaty mesa guasu jerére, oñemongeta hagua jehasa asy oíva tekoha oñemongy'apágui. Emañamína mba'éichapa oguapy hikuái oñemongeta hagua. Jurumi tuicha ha ipohyiva, oguapy peteíva mesa akame pytyvohára ykére, ambue iñakame aguapy ka'aguy pegua rréi. Yvate gotyo mbytépe oguapy jaguerete, omopu'avo iñakajekuaa hete iparapa. Kóva ha jurumi mbytépe oguapy tahyi oñe'e mbói ndive oguapyva henondetépe ha ju'índi avei oguapyva mbói ykére ha jaguerete renondépe. Ambue mymba oíva atyhápe ningo ka'iguasu oñemohyakuavahína ha kapi'yva oíva Leo ha ju'i mbytépe, he'i imbyry'aiha. Tuicha apañuái. Reikuaánepa mba'e apykápepa oguapy peteíteíva mymba. 7. Emoha angamína he iháicha ko ápe: 8. Ahai mbykymi peteí regla de juego, tuka'e, valita valita téra ñembosarái aipotavéva. 32

33 Jaikuaavemína morangu rehegua... Mbo epy aty V 33

34 GRADO 1. Ajesareko ta'angàre 2. Ambohovài ko'a porandu Mba'épa rehecha. Mba éichapa umi ehechàva. 34

35 3. Ajesareko ha amoñe'e jeyjey ko moñe'era Kyju ha Jaguareté PeteT jey ndaje kyju ombopu kyre'yhína imimby petet tape yképe. Upéinte ohasa upe rupi petet Jaguarete ha opyrumi kyju kua'íre. Kyju opoíma voi katu imimbygui ha he'i jaguaretépe: - Mba'e piko nde, che michthaguére repyruta che rehe gua'u. Jaguarete ohechávo michtetereiha upe oñemotva hese, oñembotavyse ha he'i: - Ndorohecháinte niko, upévarente apyru nde rehe. - Nahenduséi upe eréva - he'i osevo kyju - Ñañorairona jahecha. OmoT hikuái petet aravo ha petet tenda oñorairo hagua, ha upei mokoivéva oheka imoiruharara. Jaguarete moiruharara ot TajykatT, Aguara, Ka'i Mirikina ha Mborevi. Kyju ohecha iñirura umi mymba ha'éicha michtva: Kavyta, Eiru, Kavichu'i ha mba'e. Oguahevo aravo Jaguarete oñepyru okororo pe ka'aguype. Kyju katu imimbypúpe oñatoi iñirume, ha ojohupytyma hikuái. PeteT tesapirtmengo Jaguarete ha iñiru ijayvu, osapukái, hasesoro isarambívo ka'aguyre, oikepávo hesekuéra kyju irunguéra popía. Kyju upémaro ose he'i : Ndaipóri ñorairohára michtva. (Oñemombe'uhaguéicha Ida Genes-pe) 4.- Ahai ñe'e oíva morangúpe omombe'úva guive ojejapóva Techapyra: Nahenduséi - jahecha 35

36 GRADO 5. Ajesareko ta'angáre 6. Ambohovái ko'a porandu Mba'épa rehecha. Mavavaichápa ndéve. Mba'érepa ere. Mba'épa he'íne ojupe hikuái. Mba'épa remombe'useve rehechávare. 7. Ahendu ha amoñe'é jeyjey ko morangu Leo ha Aguara Peteí jey ndaje Leo ohaimbe e hína hai mbuku yvyra raka pa'ume. Upeichahágui iñapysé sapy'a aguara ha ñemondyikuére he'i leome: - Mba'éiko che iru rejaporeikóni. - Ha péina ahaimbe'e'aína che rai. - Maera piko upéva! Oporandu kyhyje vai Aguara. - Ha... sapy'arei aikotevéro guarante ombohovái Leo -Upéicha ramomante ikatu ajepytaso oimehápe. - Upéva añete! He'i Aguara ha okañy Leo resa renondégui. Traducción libre de la Fábula "El Jabalí y la Zorra" de Esopo (Celsa Centurión Servín) 36

37 8. Ahendu ha añemongeta amoñe'eva'ekuére Mba'éicha héra pe morangu. Mavamáva oñe'ë pype. Mávapa heko vai. Mba'érepa ere. Mba'épa ohechaukase ñandéve morangu jesarekopyrä. Mba'éicha javéropa ikatu jaipuru morangu jesarekopyrä. 9. Aheka ambue morangu, ambohasa che kuatiahaípe ha amoha'anga 37

38 GRADO Jaikuaavemina tembi'u apo rehegua... Mbo epy aty VI 38

39 1. Ajesareko ta'angare. Amombe'u ahechava. GRADO 2. Anemongeta ta'angare Mba'épa rehecha. Moopa rehechava umichagua. Mba'éicha javéropa ojejapo. 39

40 3o GRADO 1. Ahendu ko moñe'érá ha emoñe'é jeyjey Tembi'u Paraguái oje'usetéva! He'e jukyva So'o josopy Mbaipy Mbeju Sópa paraguái Sópa so'o Chipa opaichagua - chipa piru - chipa asador - chipa avati - chipa mestizo - chipa kuña kumanda so'o (Saporo) kumanda kesu Jopara Vorivori Chipa guasu Mandi'o chyryry Chipa so'o Pastel mandi'o Chicharo - hu'itt - trenzado Ryguasu jukysy Ryguasu ka'e Arro kesu He'e asukáva (Dulces) Kamby arro kiveve Andai Mba'ehe'e - arasa - mángo - pakova - jety - mamóne - naraha - kaguyjy - eíra kesúre Mba'erykuese (Infusiones) Ka'ay ro (mate amargo) Ka'ay kamby (mate dulce) Kojói (cocido - té dulce)

41 He'ë jukyva Chipa Guasu Tekotevëmby Mba'éicha jajapóta 2 sevói Ñambopupu 10 avavo'i aja sevói jukÿre. 1 hárro y 4 hárro kure ñandy térá ñandyry 3 ryguasu rupi'a 200 gs. kesu paraguái Jaipyvu hatäva'erä ñandy, hyjúi morotï asy peve. ÑamoT peteïteï jahávo ipype ryguasu rupi'a. ÑamoT avei ipype kesu oñepehé^va. % hárro kamby 18 avatiky ÑamoT pype avatiky oñemongu'iva'ekue. Ñambojehe'apa rire, mba'yrúpe. ñamoi - Ñamoinge kosina órnope térâ tatakuápe.

42 4. Aporandu che rogayguápe ha ahai peteî tembi'u ajapo hagua mba'emba'épa oikotevë ha mba'éichapa ojejapo. 5. Ahendu ha ajesareko ko'ä ta'angáre Amombe'u ahecháva Ko árape kuarahy nosëmo'âi, hayviru'íta ha oipejúta yvytu atä, oguejyta ohóvo arapytu, pegueraháke pende ao akumi pesëtaramo. 6. Añomongeta: Okytapa, ára porätapa Ñama^mi ko ä ta angáre ha upe rire ñañomongeta ñamombe úvo mba éichapa ojekuaa ára. 42

43 Ko arape Ko'ero Ko'éambuérò GRADO 7. Ahai hagua mba'éichapa ko arape arapytu, ikatu aipuru ko'à ne'e: Ose kuarahy, araipa, kuarahy ha araimimi, oky, haku, ipiro'ysà, yvytu kangy, yvytu hatà, ndayvytuiete. 8. Mba'épa ajapóta. Mba'épa amondéta Araka'épa Mba'épa namondéta 43

44 3 GRADO Jaikuaavemina ne'époty ha purahéi rehegua... Mbo epy aty VII 44

45 Añembokatupyryta ahávo ikatu haguáicha: Aikumby opa mba'e oje'éva guive moñe^rame. Aikuaa mba'épa he'ise ñe^nguéra oje'éva ndéve. Amba'eandu oguahëva tesa, juru, apyngua ha pire rupive Ahaikuaa ñe^poty, momarandu, káso. Amombe'ukuaa ahecháva. Amoñe^kuaa moñe'ërä. Ahaikuaa ñe^joaju. Ha'ekuaa küjererä ha ñe^poty. 1. Ajesareko ta'angakuérare 2. Añomongeta che irü ndive ta'angakuérare a. Mba'épa rehecha. a. Mba'érevaichapa ndéve oñe^ta ñe'ëpoty. ch. Mba'érepa ere. 45

46 GRADO 3. Ahendu ha amone'e jeyjey ko ne'epoty JAGUAI Jagua'i piru kare, pire korochopaite ne nambi jero'aite, nde rague okuipaite. Pe tapére rejeity rejapajereijeréi vaicha nanerendavéi ku temói nembohasy avavéichagua ava nde rehe noma'eséi jeguarugui ku nosei ne pohagua oheka. Nemondyi ha jejahéi nenupame ndereity nerase guahu asy avave nohenduséi Mita'i tie'y omombo tembi'u, jagua'i onapi'u onani kane'o ho'uséma so'o jagua'i onaro. 4. Ambohasa che kuatiahaipe ko ne'epoty 5. Ahendu purahéi JAGUA'I ha amyenyhe ne'e otva'erà ndive. Jagua'i Jagua'i piru......korochopaite Ne...jero'aite Nde...okuipaite Pe tapére... Rejapajeréi, jeréi Vaicha... Kutemói nembohasy Avavéichagua... Nde rehe... Jeguarugui ku... Nepohagua... Nemondyi ha jejahéi... ndereity. Ne rase... asy... nohenduséi. M ita'i... omombo..., jagua'i onapi'u Onani...ho'uséma...jagua'i......tie'y... Tembi'u. 46

47 6. Ambohovái ko'ä porandu a. Mba'éichapa jagua'i a. Ma'era ojeity tapére jagua'i ch. Mba'érevaicha ndéve upéicha oiko jagua'i 7. Ahaiguy umi ñe'é omyesaka poravéva. a. Ipiru ha ipire korochopaite - Mbarakaja - Jagua - Mita'i a. Itie'ÿ ha omombo tembi'u - Jagua'i - Mita'i - Ava 8. Ahai pa'ûme moörupipa oñandu umi ko ápe he íva. Nde rague okuipaite (... ) Ne rasë guahu asy (... ) Pire korochopaite (...) 9. Aguenohë ñe'é omombe'úva mba'éichapa jagua'i. JAGUA'I 47

48 10. Ahai ñe'epoty mbykymi jagua'i rehegua, aipuru ñe'e oïmavavoi...j......a......g......u......a Ahai momarandu jagua'i ñepoháno rehegua 12. Ahai peteï Káso jagua rehegua. 13. Amomarandu che tavayguápe oñepohánotaha jaguakuéra afiche rupive 14. Amombe u ahecháva ko ta angápe. 15. Añemongeta che ykeregua ndive Mba épa he iséne ñandéve ko jagua i. Mba éichapa oñeñandúne ko jagua i. 16. Ha'e jeyjey kûjererâ Jagua i piru karë, pire korochopaite, ne nambi jero aite, nde rague okuipaite. 48

49 17. Amongurusu mba eichapa mymbakuera ha upei amone e jey. Mymba Hague Hase Oyta Oveve Oguata Guyra i Jagua Pira 18. Ahai ambue ne e ohova ko avare. Jagua i Mita i 19. AmoT ne e he ise avyva pa u nandipe ha upei amone e jey. Jagua i...kare Piru Pire... Korochopaite - Ne nambi... Jero aite - Nde rague... Okuipaite - Pe tapere... rejeity rejapajerei jerei vaicha nanerendavei Ku temoi... nembohasy Vy apave ne rembiapo porare nde katupyryetereima rehovo! 49

50 3 GRADO Jaikuaavemina ne enguera jepuru rehegua... Mbo epy aty VIII 50

51 1. Ahendu ha amoñe é ko mombe urä. Ahátamante ajeporeka chero oräre che vare aiterei. Mombe'urä Aníke avave oho ka aguÿre, cháke Aguara. Ryguasu iñakaraku ha oñeñandu'ÿre oïma ka'aguy ruguáre. Ha aguara hesahóvo ryguasúre ijurúpema ogueraha. 51

52 3 GRADO Mba'e piko ryguasu nde chukaite aguara jurupe. Maerapa repena erena chupe. Maera Ha, ha, ha...! Ajépa nde vyro aguara, aje'ima repyta ryguasu'yre. Namone'e rire nambohéra ha naha'anga oikohaguéicha. 52

53 2. Anemongeta che iru ndive ahendu ha ahechavare - Mba épa oiko. - Mba éichapa onepyru. - Ha upéi mba e oiko. - Mba éicha opa. - Mba épa nanembo e. - Mba éicha avei ikatu opara e ko mone épyra. GRADO 3. Aguenohé mone éragui ne é oguerekóva tai tiguava 4. Aipuru umi ne é ahaikuévo ne éjoaju 5. Amongora umi ne é oguerahava puso ( ) N a m k o ' é j u j u r N u i n a t e ' y v a p O y nt p é t o p u ' a N e k o ' é m v r nt j U mb a ' é i ch a p a 6. Ahai umi ne'é amongorava'ekue 7. Ahai ne'éjoaju umi ne'égui. 53

54 3o 8. Ahendu ha amoñe e momarandu GRADO 2 de junio/2010 Deportes Táva Ñe'e Partido Guasu Ñande Távape Arateípe oguahéta Paraguaygui hugadorkuéra oha a hagua káncha guasu ñande tavaguápe. Hugadorkuéra ñande tavaygua oñombyaty ikatu haguáicha ohuga hikuái. Ko partido oikóta oñembyaty hagua pirapire oñemopu aségui tenda ojeguapy hagua, ne íragueteri oguereko ko káncha. 9. Ahai he i pora haguáicha 10. Amoñe'e che rembiapo che irünguéra, mbo'ehára ha che rogayguápe. 11. Ahendu he'iháicha Loríto típa a Oiko ndaje raka e yvyra rakare peteí lorito ñe erei. Mba eve ndohasareiri chugui. Péicha ndaje peteí ára iko e itipa ambaite. Ha he ivante osevaipa chupe, upe jave ohasa peteí tu í henda rupi ha ose he i chupe: 54

55 Mba éichapa reñeñandu, chamígo, ñaguahëna jaguapy che rógape. Eju ápe ñañomongetami, háke pytu potáma ha jahava era jerokyhápe. Ága ko'ërô ñañopytyvoramo, osë porambáta ñane rembiapo ha ñañeñandu poravéta. Ko pyharépe ñaguah^ramo vy ahápe ñañapyttta ñane renda ha ndajaguapymo ai, ha katu jajerokyta. 12. Ambohovái porandukuéra Mba e ojehu lorítope Máva ndivépa ojejuhu Mba e oiko upémaro Oî porâpa pe ojaposeva hikuái. Mba ere 55

56 GRADO 13. Amboja o ñe é ha ambosa y ñe é hyapu hatavehápe. Ahátamante i i A há ta ma nte Kororoma Ko Ka aguyre Cháke Jurúpe Aguara Oveve 14. Aipuru ñe éjoajúpe umi ñe é 15. Ahendu ha amoñe é OñemopotTta táva Mitanguéra mbo esyry mbohapyha pegua oñepyruta omopott táva. Mitanguéra 3 mbo esyry pegua, mbo ehao Julio Correa pegua, oñepyruta omopott hekoha ága abril ñepyru guive octubre peve. Ko tembiapo rupive otta tesai ha ñopytyvo guasu. Péicha oñemohenda tembiapora, - Ojejapóta yty ryrura, - OñemopotTta mbo ehao jere - Oñeñotyta yvyra ra y ha yvoty - Oñembyatyta yty ha oñemopottta tape. Municipalidad ha mitanguéra oñomoiruta tembiapópe isy ha ituvakuéra ndive. 56

57 16. Ambohasa ñande kuatiahaípe ha ñam o^ba Amoñe^ rire oñemopotíta táva, ajapo ko tembiapo. _ Marandu réra. Mba'épa ojejapóta. Araka épa ojejapóta. Maeräpa pe tembiapo. Mba épa he'i pe marandu karakukuete. Mavamávapa ojapóta. Mba'éichapa ojejapóta. 17. Amohenda ko ä ñe'e tekotevehápe Domingo Octubre 5-pe Jeroky Guasu 1500 Tekokatúpe! Jeroky Guasu Aga...táva...oikóta... Oúta opáguio ojerokyva'erä. Jaike hagua ñaikotevë... guarani. 57

58 3o GRADO 18. Ajesareko ha amoñe^ che mandu a hagua ñe^pehétai ohóva ñe ë rire rehegua. 58

59 Ohóva ñe e rire PE, PA, PEVE, KUÉRA, POTA, KUE Ohóva ñe e rire ME, MBA, MEVE, NGUÉRA, MBOTA, NGUE yvágape Tetame oupota Oguahemba paraguay peve Ñumi meve kuatiakuéra Mitanguéra ohopa Osembota ogakue akangue ^ Ko ava ojepuru ñe e ose yva ñane tí rupi ndive. \ Ko ava katu ojepuru ñe e osevéva ñane tí rupi ndive. / / ^

60 19. Ahendu ha amone ë: Péicha Manuel Manuel peteï mita ipotïva, ijao omonde hekópe, ha e ipyregua pyahu. Ko mita'i inakârague hu ha iképi morotï, inirunguéra ohayhueterei chupe. Ha e ombopu imbaraka ha ovy a opurahéi jave mbarakapüpe oguahë meve isy oguapy omone ë ikuatiakuéra ogueruva ekue ara ha ara mbo ehaógui. 20. Ajesareko ta angare, ha e ahechava ha aipuru umi ne ëpehëtai riregua aikuaamavavoi. 21. Amone ëmba rire Péicha Manuel ambohasa che kuatiahaipe umi ne ëpehëtai ohóva ne ë rire ajuhüva guive Vy apavë ne rembiapóre eneha ake ha esë tenonde nde katupyryetereima!

61 La expresión del arte MbOepyaty 61

62 3o 1. Expresión musical 1.1. Ajapysaka hetáichagua purahéi rehe, umi hasy yva aikumby hagua Ahendukuévo, ahechakuaa mboy haipyvópa oguereko ha mba'épa ikóro Amoha'anga peteí mbyja'i pe haipyvo ojojoguáva ahendúvo ha petet kuarahy ra'anga pe kóro ojepurahéi jave. Upéi ahaíta peteí "A" oíhápe umi haipyvo ojojoguáva ha peteí tai "À" pe kóro oíhápe. Ñañemity Jahypyi ko yvy tome e hi'a, ñamboaty sapukái, yvytu vevére ñahendu iñe e ñande kóga purahéi. 1X1 Ko e pytamby, guyraita oñe e, ndaipóri mba'e mbyasy. Kuarahy omimbi, jasy opukavy, oso mboriahu apytí. X Ñañemity, taheñói yvy ári tory, tojope kuarahy avatiky, tomyasai mandyju panambi. Ñañemity, taheñói ñande kéra yvoty, A toguahe tetagua araite, topu'a Paraguái. Guarania de Carlos Federico Abente (Fragmento) Jahechakuaávo pe purahéi ryepype ojoavy umi haipyvo ha kóro ojuehegui, jahechakuaañaína, upéicharo, pe hérava estructura formal de la música. Purahéi "Ñemity"me jajuhu péicha oñemohendaha pe estructura formal: AA ÁÁ 62

63 1.4. Amoñe'e ha añomongeta che irunguéra ndive Paraguái purahéi. Ymami guive ñande ypykuéra guaraní oipuru opurahéi ha ojeroky hagua opáichagua mba'e iñinstrumentora: takuáragui ojapo flauta, hy'águi isonahara ha umi mymba pirégui katu, tambor. Umi iñistrumento apytépe ot avei mbaraka ha árpa, españolkuéra ogueruva'ekue oguahe ypyramoguare Amérikape. ko'ava ko'ágaite peve ojeipuru ñande apytépe. Pe árpa oñembopúva ñane retame niko ojoavy ambue hendápe ojepurúvagui. V ) 1.5. Aguenohe ha ahai moñe'eragui umi instrumentokuéra réra ojepurúva Paraguáipe Amongora umi instrumento ojepurúva Paraguái purahéipe 63

64 1.7 Amongora oí porava. a) Mba'eichagua instruméntopa pe árpa ha mbaraka. Ojepejúva ipu hagua oñekaraiva isa ipu hagua ojestiráva isa ipu hagua 1.8. Ahendu ambue purahéi Paraguaigua ha amoímba. Mba'éichapa héra... Mávapa ohai purahéi... Mba'e instruméntopa oñehenduve purahéipe 1.9. Ambosa'y mba'e temiandúpa omoguahese upe purahéi. Mba e mbyas Vy a Jepoyh Aikuaa: Ñande Paraguái Purahéi guasu niko, Francisco Acuña de Figueroa rembiapokue 1846me. Ha'e Uruguaigua ojapova'ekue avei Purahéi guasu hetame guara. Ñorairo guasúramo guare ndajeko okañyraka'e Ñande Purahéi guasu ypyva ipartiturakuéra ha katu ojekuaánte avei José Debalí ombopartiturava'ekue pe kuatia. Upévare mbo'ehára Remberto Giménez, heta ojeporeka rire oheka hagua opáichagua mba'e oipytyvotava chupe, ombopyahu jey pe purahéi ko'ága japurahéiva Amoímba pora. - Tai Himno Nacional Paraguaigua ha e...rembiapokue. - Purahéi Himno Nacional Paraguaigua ha e...rembiapokue. Himno Nacional oñepyru ojepuru...arype. Versión oficial ha e...rembiapokue. 64

65 1.11 Ahechakuaa mba'eichaguápa umi valores rítmicos pe Ñande Purahéi Guasu ohechaukáva pe frase peteíhápe. a. Ahechauka moopa añemokuambopu pya'eve (4 tiempo) a. Ahechauka moopa ajepopete mbegueve. ch. Péicha ikatu avei jajapo ambue pehengue Ñande Purahéi Guasu HIMNO NACIONAL DE LA REPÚBLICA DEL PARAGUAY Letra en guaraní: Dr Reinaldo Decoud Larrosa Música: Versión del maestro Remberto Giménez Te ta ngué - ra A - mé - ri - kay guá - - pe Mbo'ehára pytyvome ahendu Ñande Purahéi Guasu ha upéi apurahéi ajesarekokuévo mba'épa he'isénera'e ijapohare. 2. Expresión Plástica Circulo Cromático O Ko Círculo cromático oñemboja'ohína mbohapy atype colores primarios rehegua rehe ha umívagui ikatu ñaguenohe ichugui ambue sa ykuéra. Péicha jeguerekokuaa: Colores primarios: pyta, sa yju ha hovy. Ñambojehe'áro ko'ava ojuehe ose ichugui ambue sa ykuéra hérava colores secundarios 65

66 3o GRADO Oí niko sa'ykuéra jaguerekóva ñambojehe'áro ojuehe mokoi sa'y: sa'yju pyta rehe ose ichugui nara, ñambojehe'áro pyta hovy ndive ose chugui violeta ha katu sa'yju hovy ndive, ose ichugui hovyu. Colores terciarios: ko a sa ykuéra ose ñambojehe áro ojuehe sa ykuéra oíva aty primario apytépe umi aty secundario apytégui oíva ndive peteíchaite. Violeta nara Rojo violáceo Rojo violáceo SECUNDARIOS PRIMARIOS hovy Sa'yju hovyu 2.1. Ahai (A) añete oí poraramo ha (J) japúramo. - Sa'y hovyvahína color primario. I - Sa'y oseva ñambojehe'áramo sa'yju hovy ndive, color primario. I - Sa'y oseva ñambojehe'áramo sa'yju pyta ndive, color secundario. I - Sa'y oseva ñambojehe'áro mokoi colores secundarios ose ichugui sa'y violeta. - Sa'y ojehe'áva sa'yju hovy reheve color terciario. I I 2.2. Amoí sa'y réra ko'a kuádrope, upéi ambojoaju hu'ype umi sa'y oseva ichugui. Hovy ha Pyta ha Sa'yju ha 66 ' Sa'y ^ iñanaranjadova J r Sa'y iviolétava V J \ Hovyu J

67 2.3 Avy a amba'apóramo sa ykuéra reheve Mba'épa ñaikoteve: - Témpera: sa'y hovy, sa yju ha pytava. - Gaseosa ryru tapakue. - Elado palitokue. - Kartulína morottva. - Pincel ñambosa'y hagua. Ajesareko pora ko'a kuádro rehe ha añepyru amba apo. Pyta ha sa'yju Pyta ha hovy Sa'yju ha hovy Pyta, sa'yju ha hovy Hovyu ha pytarovy Tapítape ñambojehe'a sa ykuéra he'iháicha ñandéve umi kuádrope. Ñambojehe'a pora ojuehe, upeva'era jaipurúta elado palitokue. Jajesareko mba'e sa'ypa ose ichuguikuéra, romombe'u ha roñomongeta Rohai hu'ype umi sa'ykuéra réra oseva'ekue. Ambue tapítape ambojehe'a ambue sa'ykuéra aipotaháichaite Amoha anga kartulínape ha ambosa y umi sa'ykuéra ojapova'ekue rehe. Añomongeta che irunguéra ndive tembiapo ajapova'ekue rehe Ahai mba'éichapa héra umi sa'ykuéra ahayhuvéva, upéi amoha anga aipotáva ha upéva ambosa y. 67

68 GRADO 2.5. Ajesareko ko'a ta'anga rehe, upéi ambosa'y punto téra linea rupive upeva'era aipuru sa'y ahayhuvéva Amoha'anga umi mba'e ahayhuvéva ha ambosa'y aipuruvo punto, linea ha umi formakuéra opaichagua. 68

69 Aikuaave: ajapo hagua maqueta tekoteve aikuaa pora mba'emba'épa ikatu aipuru ajapo hagua upéva. Ani ñande resarái, iporava'era jaipuru umi mba'e ojerresiklava'ekue añangareko hagua che rekoháre. Mba'épa ñaikoteve Kuatia, cartulina ha cartón. Espuma rígida. Plastilina, ñai u Yvyra pehengue. Vidrio. Metales. Pinturas. " Umi mba e jajuhúva ñande rekoháre ha industriape. " Mba e michtva. Mbojaha, cinta adhesiva y papel autoadhesivo. Ko'a techapyrakueraichagua jajapokuaa ñane maquetara Karumbe ojejapóva cartulinagui Parque ojejapóva plastilinagui Pirámide ojejapóva tujúgui 2.7. Ajapo peteí maqueta aipuruhápe umi mba'e oje'éva ikatuha jaipuru upeva'era. 69

70 GRADO 3. EXPRESION CORPORAL 3.1. Amoñe'e mombe'ugua'u Ka'a KA'A Oikojeraka'e peteí karai ohayhuetereíva itajyra peteímíme. Pe mitakuña ipora ha imarangatu, itúva hakate'yeterei hese ha ndoikuaái mba'épa ojapóta ani hagua ojehu chupe mba'eve ivaíva, ha ha'e oikuaa ko yvy apére oíha heta tekove ñaña. Upévare pe karai ogueraha mombyry itajyrape okyhyjégui umi mba'e vaígui, oho avei hendive hembireko. Heta oguata rire oike hikuái peteí ka'aguy tuichávape ha upépe opyta oiko hagua. Upépe pe karai oñemity ha sapy'ánte oí ára ndoguerekoiha mba'eve ho'uva'era, upéicharamo oheka ka'aguyre yva térá eira ho'u hagua. Heta ára upéicha ohasa asy. Ko'a mba'e nomokangyi chupekuéra ha ko'e ko'erénte oñemityve hikuái. Peteí jey oguahe hogapekuéra karai tujami ha he i óga járape: ikatúpa apytami ko pyhare akemi pende rógape omoneí chupe óga jára, ha he'i itajyrape: téreho che rajy, umi mba'emimi jaguerekóva ñane rembi'ura eme'é ko karaípe, oime'ara niko iñembyahyi. Ha upéicha ome'emba umi mba'e oguerekomíva upe karai poriahúpe, upéi ko'e rire pe karai ojekuaauka óga járape, ha'e ha'eha Ñandejára remimbou, he i chupe - Ñandejára ohepyme'ese ndéve reñangareko pora rehe nde rajyre. Ani hagua ojehu chupe mba'eve ivaíva, ha omano'y hagua araka'eve, ajapóta chugui ka'avo. Ko ára guive ñahenóita chupe KA'A. Heta mba'e vai ha iporava ikatúva kóagui ojejapo. Nde rajy araka'eve nomanomo'ai, oñekytímbáramo jepe haka, heñói pyahu jeyta ha iporavéta. Ha péicha, ko mitakuña poragui oikoraka'e pe mba'e ojepurúva heta mba'era ha ojekuaáva opa rupi hérava KA'A. Oñeguenohe Guarani Mokoiha Pedro Moliniers rembiapokuégui. 70

71 3.2. Ahesa ÿijo aikumby hagua mombe'ugua'u "Ka'a" - Ñañembyaty mbohapy ñane iru ndive, jajapo hagua ojapoháicha umi mávagui oñeñe^va mombe'ugua'úpe: túva, tajyra ha Tupä. - Jaiporavo purahéi Paraguaigua jahechauka hagua jeroky rupive mombe'ugua'u "Ka'a". - Jajeroky jeyjey ikatu haguáicha osë porä jeroky ñanemandu'a mba'épa oikókuri mombe'ugua'u "Ka'a"pe. - Ñañomongeta ñane irunguéra ndive tembiapo jajapova'ekue rehe. 71

72 3.3. Aiporavo peteí polka ajeroky hagua ha añeha'a añemomyi mbo ehára pytyvo rupive. - Ikatu jaipuru ko'a ta'anga ohechaukaháicha ápe: o Ohechaukáva kuña oñemomyi hagua. 1/ Ohechaukáva kuimba'e oñemomyi hagua. o ^ o 4 O o O ^ Péicha jajapo aty Péicha ñañemoí ojoykére. Ambueve ta anga avei ikatúva jajapo: cadena formación de cuadrillas saludos avances retrocesos molinetes. 72

73 ARANDUKAKUÉRA OJEPURUVA'EKUE. ACOSTA, F. Mua Mua. Asunción, El autor, CENTURION SERVIN CELSA. Material de apoyo al maestro sobre experiencias innovadoras para el aprendizaje de la lectura y escritura con los niños y las niñas guaraní hablantes de la. Agosto FUNDACION FE Y ALEGRIA. Programa rural de Educación Bilingüe Intercultural por radio. Ñañehekombo'e ogapype. Educación Básica de Adultos. Agosto LIBROS AGUILA, Lenguaje 2.Gramática. Escritura creativa. Comprensión de lectura. Paraguay MARTINEZ RIQUELME E. Guaraní 1,2,3 Tikichuéla ha Ñemongeta". Todos los niños con sus libros" El Lector. ABC color "Todos los niños con sus libros" - PARAGUAY. MINISTERIO DE EDUCACION Y CULTURA. Guías para la implementación de la. Fascículos, 5, 9 y 12. Dirección de Currículum. Asunción-paraguay PARAGUAY. MINISTERIO DE EDUCACIÓN Y CULTURA. Ñane Ñe'e.Escuela Activa Mita IrQ. Unicef-Bid-1 y 2 grados PARAGUAY. MINISTERIO DE EDUCACIÓN Y CULTURA. Ykua. Serie Arandu. Asunción Paraguay, PARAGUAY. MINISTERIO DE EDUCACIÓN Y CULTURA. Momarandu 1 2 y 3 grados. MEC - BID. Asunción-Paraguay PARAGUAY. MINISTERIO DE EDUCACIÓN Y CULTURA. Tiquichuela. Castellano como segunda lengua. 4 grado. Asunción-Paraguay, PARAGUAY. MINISTERIO DE EDUCACIÓN Y CULTURA. Pasará Pasará. Castellano como segunda lengua. 6 grado. Asunción-Paraguay, PARAGUAY. MINISTERIO DE EDUCACIÓN Y CULTURA. Programa de Estudios del 3 grado de la. (1984). Asunción: El Ministerio. - MOLINIERS P. (1984)Guaranipetelha, mokoiha, mbohapyha. Lecciones de Guarani. Asunción: Comuneros. 73