Fejezetek a Magyar-Lengyel barátság vészterhes éveiből ( ) Uchodźcy polscy u przyjaciół Węgrów w okresie pożogi wojennej ( )

Átírás

1 Fejezetek a Magyar-Lengyel barátság vészterhes éveiből ( ) Uchodźcy polscy u przyjaciół Węgrów w okresie pożogi wojennej ( ) Niech żyją Polacy! Autor: Ferenc Fehér Żyjcie Polacy w dumie i sławie Za krew przelaną i Ojczyzny ratowanie Za dzielne walki z wrogiem mnogim I miłość do Polski sercom drogiej Walczyli Polacy o węgierską wolność I krew przelali za ich sprawiedliwość Z Węgrami razem tak długo czekali By na granicy wspólnej razem czuwać mogli Chrobry narodzie! Tyś krwią naszą, sercami! W niedoli naszej racz zostać z nami Polakom, Węgrom pobłogosław Panie A wielkie Węgry na nowo powstaną! Wiersz nagrodzony w Polsko-Węgierskim konkursie ogłoszonym przez Towarzystwo Tinódi. 23 marca 1939 roku A kiállítást készíttette: Csongrád Megyei Önkormányzat a Csongrád Megyei Levéltár, a Móra Ferenc Múzeum a Csongrád Megyei Önkormányzat Megyei Múzeuma intézmények közreműködésével Készült a Csongrád Megyei Lengyel Év eseménysorozat keretében. A kiállítás elkészítéséhez Szanka József, Várnai Szilárd és Sallai János kölcsönöztek magángyűjteményükből anyagokat. A kiállítást tervezte: dr. Karol Biernacki, dr. Tóth István Szöveg: dr. Biernacki Karol Közreműködtek: phd Bagi Zoltán, dr. Berta Tibor Digitális terv, nyomtatás: Profi Foto Stúdió ifj. Dömötör Mihály Kivitelezte: dr. Tóth István Wystawa powstała dzięki wsparciu finansowemu Sejmiku woj. Csongrád przy współpracy Archiwum Wojewódzkiego woj. Csongrád oraz Muzeum Wojewódzkiego im. Móra Ferenc Wystawa powstała z okazji Roku Polskiego w województwie Csongrád. Przy realizacji wystawy wykorzystano materialy min. ze zbiorów prywatnych Jozefa Szanka, Szilárda Varnai oraz Janosa Sallai. Projekt wystawy: dr Biernacki Karol, dr Tóth István Tekst: dr Biernacki Karol Współpraca: phd Bagi Zoltán, dr Berta Tibor Redakcja techniczna i druk: Profi Foto Studio Dömötör Mihály jr Wykonanie: dr Tóth István Szeged, 2009 SZEGED,

2 Lengyelország és Magyarország térképe Mapa Polski i Węgier Po ponad stuletnim niebycie na politycznej mapie Europy Rzeczpospolita Polska ponownie wróciła na należne jej miejsce wśród narodów starego kontynentu. Stało się to w listopadzie 1918 roku w wyniku nie tylko sprzyjającej sytuacji politycznej i wojskowej panującej w zniszczonej wojnami Europie, ale również dzięki woli i myśli politycznej ówczesnych elit polskich. Żadne z nowopowstałych państw europejskich nie rodziło się z takim bólem i kosztem dziesiątek tysięcy istnień ludzkich. Ofiarę na ołtarzu Ojczyzny złożyli nie tylko żołnierze Wojska Polskiego ale i ludność cywilna, ramię w ramię walcząca obok żołnierza polskiego. Już na samym początku istnienia Rzeczpospolita skazana była na prowadzenie sześciu wojen ( ), wymuszonych przez załamanie się systemu i ładu politycznego w Europie Środkowej i Wschodniej. Część konfliktów zbrojnych znalazło rozwiązanie bądź za sprawą traktatu wersalskiego (wojna w Wielkopolsce) bądź po podpisaniu w Genewie w 1922 roku konwencji w sprawie Śląska. Najbardziej tragicznym konfliktem tego okresu była wojna polsko sowiecka, której wynik zaważyć mógł nie tylko na losie młodego państwa polskiego, ale również całej Europy. Pierwsze starcia pomiędzy Wojskiem Polskim i bolszewikami nastąpiło 14 lutego 1919 roku pod Berezą Kartuską. W pierwszej fazie wojny szczęście sprzyjało Polakom, aż do zajęcia Kijowa. W drugiej fazie konfliktu losy się odwróciły, wojska bolszewickie doszły aż pod Warszawę. Geniusz wojskowy Józefa Piłsudskiego szalę zwycięstwa przeważył na stronę Rzeczypospolitej, Rosjanie zostali pobici i odparci. Traktat pokojowy podpisano w Rydze, w marcu 1921 roku. Na mocy traktatu ryskiego kwestie granic wschodnich państwa polskiego zostały ostatecznie zamknięte (jak się okazało tylko na 18 lat). Jednym z największych wyzwań jakie pokonać musiało młode państwo polskie było doprowadzenie do integracji w całość trzech dzielnic kraju, które do 1918 roku były pod zaborem Austro- Węgier, Rosji i Niemiec. Scalenie odmiennych systemów administracyjnych, wojskowych, sądowniczych, celnych, walutowych, gospodarczych i kulturowych wymagało nie lada wysiłku i nakładów finansowych, jednakże już pierwsze lata powojenne dowiodły, że Rzeczpospolita zarówno na polu gospodarki jak i kultury staje się pełnoprawnym i niepodległym członkiem międzynarodowej społeczności. II Rzeczpospolita nie była państwem jednolitym pod względem etnicznym: na podstawie spisu według kryteriów językowych Polacy stanowili 68,9% ogółu ludności, Ukraińcy 13,9%, Żydzi mówiący jidisz 8,7%, Białorusini 3,1% i Niemcy 2,3%. Trudną sytuację finansową Polski w 1924 roku rozwiązał Władysław Grabski przeprowadzając reformę walutową. Zamiast Marki Polskiej wprowadził Złotego Polskiego, co przyczyniło się do trwałego wzmocnienia waluty polskiej. W ciągu kilku lat od podstaw zbudowano port morski w Gdyni, co w pełnym stopniu uniezależniło państwo polskie od portów w Wolnym Mieście Gdańsk. Ważną inwestycją była budowa magistrali węglowej (prawie 500 km) między śląskiem a polskim Wybrzeżem. Doceniając rolę oświaty w krótkim czasie odtworzono zlikwidowane kiedyś przez okupantów uniwersytety w Warszawie i Wilnie, zakładano nowe. W chwili wybuchu wojny Polska dysponowała 28 uczelniami na wysokim poziomie. Do najbardziej nowoczesnych roziązań na świecie należały regulacje praw socjalnych i pracowniczych (46 godzinny tydzień pracy, ubezpieczenia pracowników, płatne urlopy, prawa do zrzeszania się w związkach zawodowych itd.) Harmonijny rozwój kraju przerwany został przez światowy kryzys gospodarczy w 1929 roku. Dopiero w połowie lat 30. udało się zmniejszyć jego oddziaływanie na gospodarkę Polski dzięki inicjatywie i staraniom ówczesnego ministra skarbu i wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego. Na wielką skalę przystąpiono do budowy tzw. Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP), co łączyło się z rozbudową infrastruktury komunikacyjnej i energetycznej. Obszar II Rzeczpospolitej stał się wielkim placem budowy, powstawały huty, elektrownie wodne, drogi, wszelkiego rodzaju fabryki i co najważniejsze, modernizowano już istniejący przemysł zbrojeniowy oraz budowano od podstaw niektóre jego sektory. Nie zapomniano o skarbach kultury narodowej, o sieci muzeów i galerii, bibliotekach i innych instytucjach kulturalnych. Lata 20-e i 30-e przepełnione były optymizmem i wiarą w lepsze jutro, społeczeństwo polskie organiczną i wytężoną pracą podniosło z ruin i zapaści gospodarczej i kulturalnej swoją ojczyznę. Agresja państw ościennych w drastyczny sposób przerwała jednak ten proces. Polska musiała po raz kolejny w swojej historii zmierzyć się z bodaj największym wyzwaniem novemberében több mint száz évig tartó szünet után Lengyelország újra viszszatért Európa politikai térképére, a neki járó méltó helyre. A lengyel állam újjászületése nemcsak a háborúk által elpusztított Európában uralkodó kedvező politikai és katonai helyzetnek volt köszönhető, hanem a lengyel elit és társadalom erőfeszítéseinek is. Az akkori Európa egyik állama sem született oly sok szenvedés és több tízezer áldozat árán mint Lengyelország. A civil lakosság is mindig ott volt a lengyel katona mellett, ahol a Haza oltárán vért kellett áldozni. A II. Lengyel Köztársaság mindjárt újjászületésének elején ( ) kénytelen volt hat háborút folytatni, amelyeket a Közép-Kelet-Európában uralkodó politikai rendszer összeomlása kényszerített ki. A háborús konfliktusok egy része (Nagy-lengyelországi háború) a Versaillesiszerződéssel ért véget, egy másik, mint például a sziléziai konfliktus a genfi konvenció aláírásával fejeződött be 1922-ben. A legtragikusabb a lengyel bolsevik háború volt, amelynek végeredménye nem csak Lengyelország, de egész Európa sorsát határozhatta volna meg. Az első összecsapás a két fél között február 19-én Bereza Kartuska mellett történt. A háború első szakaszában egészen Kijev elfoglalásáig a hadi szerencse a lengyelek oldalán állt. A második fázisban a szovjetek felülkerekedtek és eljutottak egészen a lengyel fővárosig, Varsóig. Józef Piłsudski stratégiai zsenialitása és a lengyel hadsereg harci elszántsága eldöntötte a csata sorsát. Legyőzték és visszaszorították a bolsevik seregeket márciusában, Rigában aláírták a békeszerződést és véglegesen kitűzték a közös határt (ahogy ez később kiderült, csak 18 évre). A fiatal lengyel állam előtt számos kihívás állt, a legfontosabbak egyike az 1918-ig idegen fennhatóság (osztrák-magyar, német és orosz) alatt működő országrészek egyesítése volt. A különböző közigazgatási, katonai, bírósági, vám, pénzügyi, gazdasági és kulturális rendszerek összekapcsolása igen nagy erőfeszítést és anyagi ráfordítást igényelt, de a háború utáni első években már érezhető volt, hogy a független Lengyel Köztársaság úgy a gazdaság, mint a kultúra területén a nemzetközi közösség teljes jogú tagjává vált. Etnikailag a II. Köztársaság nem volt egységes: az összeírás alapján (nyelvi kritériumok szerint) a népesség 68,9%-át a lengyelek, 13,9%-át az ukránok, 8,7%-át a jiddisül beszélő zsidók, 3,1%-át a fehéroroszok és 2,3%-át a németek tették ki. A Władysław Grabski által 1924-ben végrehajtott monetáris reform megoldotta az ország nehéz pénzügyi helyzetét. A Lengyel Márka helyett bevezette a Lengyel Złotyt, ami stabilizálta az állam nemzeti fizetőeszközét. Néhány év alatt felépítették Gdyniaban a tengeri kikötőt, ami teljes mértékben függetlenítette az országot Gdańsk Szabad Város kikötőjétől. Fontos beruházásnak számított a Sziléziát és a lengyel tengerpartot összekötő vasútvonalnak (közel 500 km) a megépítése. Érezték az oktatás fontosságát, rövid időn belül újra megnyitották a megszállók által bezárt varsói és vilniuszi egye temeket, újakat alapítottak. A II. világháború kitörése napján Lengyelországban 28 magas színvonalú felsőoktatási intézmény működött. A szociális rendszer a világon a legmodernebbek közé tartozott (46 órás munkahét, biztosítások, fizetett szabadság, szabad szakszervezetek stb.). Az ország harmonikus fejlődését félbeszakította az 1929-es világválság. Csak a 30-as évek közepe táján, az akkori gazdasági miniszter, miniszterelnök-helyettes Eugeniusz Kwiatkowski kezdeményezésének köszönhetően sikerült csökkenteni a válság hatását a lengyel gazdaságra. Nagy lendülettel elkezdték építeni az ún. Központi Ipari Övezetet (COP), ami lényegesen javította a kommunikációs és energetikai infrastruktúrát. A II. Köztársaság területe egy nagy építkezési területté vált, építették a vaskohókat, vízi erőműveket, utakat, gyárakat, és ami a legfontosabb, modernizálták a már meglévő hadiipart, némelyik szektorát pedig az alapoktól kezdve hozták létre. Nem feledkeztek meg a nemzeti kultúra kincseiről, a múzeumok és galériák hálózatáról, könyvtárakról és kulturális intézményekről sem. A 20-as és 30-as évek tele voltak optimizmussal és a jobb jövőbe vetett hittel. A lengyel társadalom organikus, hatalmas munkával és erőfeszítéssel felemelte hazáját a gazdasági és kulturális elmaradottságból. Két szomszédjának kíméletlen agressziója drasztikus módon félbeszakította e folyamatot. Lengyelországnak szembe kellett néznie az eddigiek közül talán a legnagyobb kihívással. 2

3 Magyar-lengyel közös határ térképe márciusa után Mapa wspólnej granicy węgiersko-polskiej z 1939 r. Kézfogás a közös határon Uzsoki hágó március Marzec 1939 r. uścisk dłoni na wspólnej granicy 1938-ban számos olyan politikai esemény zajlott le, amelyek jelentős mértékben meghatározták az európai erőviszonyok kialakulását. A két nagyhatalom Franciaország és Anglia kielégítették Hitler területi követeléseit egy olyan állam kárára, amely egyértelműen a versaillesi békéhez kötődött. A hitlerista Németország első áldozata tehát Csehszlovákia lett, amely kénytelen volt lemondani a III. Birodalom részére a Szudéta vidékről. Ez mind a müncheni egyezmény (1938. szeptember 30.) alapján történt. A lengyel-csehszlovák viszony a két világháború közötti időszakban nem volt a legjobb, a kapcsolatot a Párizs kegyeiért vívott versengés, valamint a lengyelek által lakott Zaolzie hovatartozása determinálta. A többségben lengyel lakosságú területet a csehek akkor foglalták el, amikor Lengyelország élet-halál harcot vívott 1920-ban a bolsevik sereggel. Prága gyengülő pozícióját a varsói kormány ki akarta használni a vitás területi és nemzetiségi kérdések megoldásához, ezért többek között Magyarországban amely 1918 után hatalmas területi és emberi veszteséget szenvedett Szlovákia javára keresték a potenciális partnert. Miután Csehszlovákia egyre inkább kiszolgáltatott helyzetbe került, kárpátaljai függetlenségi frakciói október 8-án autonómiát hirdettek ki a Csehszlovák Köztársaság keretein belül. Nem sokkal utána Magyarország támaszkodva az I. bécsi döntésekre elfoglalta Kárpátalja déli részét, benne a két legnagyobb városával: Munkáccsal és Ungvárral. Három héttel később a Csehszlovák Köztársaság Nemzetgyűlése odaítélte Kárpátaljának (mint Kárpátaljai Ukrajnának) az autonómiát márciusában a magyar hadsereg elfoglalta Kárpátalja maradék területét s így újra közös lengyel-magyar határ keletkezett. Jelentés részlet a határőrizeti szervek kapcsolatfelvételéről Fragment relacji o podjęciu współpracy przez polskie i węgierskie służby graniczne Jelentés részlet a határőrizeti szervek kapcsolatfelvételéről Fragment relacji o podjęciu współpracy przez polskie i węgierskie służby graniczne W roku 1938 nastąpił szereg ważnych wydarzeń politycznych, które odegrały niebagatelną rolę w kształtowaniu się układu sił w Europie. Dwa mocarstwa europejskie Anglia i Francja zaspokoiły żądania terytorialne Hitlera kosztem państwa, które jednoznacznie związane było z ładem wersalskim. Pierwszą ofiarą hitlerowskich Niemiec padła więc Czechosłowacja, która na rzecz III Rzeszy straciła Sudety. Stało się to na podstawie postanowień układu monachijskiego z 30 września 1938 roku. Stosunki Polski z Czechosłowacją w całym 20 leciu międzywojennym nie należały do najlepszych, zdominowane były rywalizacją o względy Francji, jak również sporem o Zaolzie zamieszkanym przez ludność polską. Dodać należy, że ziemie z przeważającą liczbą Polaków Czesi zdobyli wykorzystując niesamowicie trudną sytuację Polski w 1920 roku, kiedy to skazana na pożarcie przez bolszewików Polska broniła swej niepodległości. Słabnącą pozycję Pragi rząd w Warszawie starał się więc wykorzystać w celu rozwiązania spornych kwestii terytorialnych i mniejszościowych poszukując partnera również na Węgrzech, które po 1918 roku poniosły ogromne straty ludnościowe i terytorialne na rzecz Słowacji. Po osłabieniu Czechosłowacji stronnictwa niepodległościowe Rusi Zakarpackiej 8 października 1938 roku ogłosiły autonomię w ramach Republiki Czesko-Słowackiej. Niedługo po tym Węgrzy Szemle a közös határon Przegląd na wspólnej granicy działając na podstawie ustaleń pierwszego arbitrażu wiedeńskiego zajęli południową część Rusi Zakarpackiej z dwoma największymi miastami Munkaczewem i Użhorodem. Trzy tygodnie później Zgromadzenie Narodowe Republiki Czesko-Słowackiej przyznało Rusi Zakarpackiej (jako Ukraina Zakarpacka) autonomię. W marcu 1939 roku Węgrzy zajęli pozostałą część Rusi Zakarpackiej, co doprowadziło do powstania wspólnej granicy polsko węgierskiej. 3

4 Edward Rydz Śmigły marsall Marszałek Edward Rydz-Śmigły Molotov Ribbentrop paktum aláírása Podpisanie paktu Ribbentrop Mołotov Sztálin és Németország tánca Lengyelország holttestén. (Korabeli svájci karikatúra) Taniec Stalina i Germanii na trupie Polski. (karykatura z ówczesnej prasy szwajcarskiej) E. Rydz Śmigły marsall Marszałek E. Rydz-Śmigły augusztus 23-án Joachim von Ribbentrop német és Vjacseszlav M. Molotov szovjet külügyminiszter Sztálin jelenlétében kormányaik nevében aláírták a megnemtámadási szerződést, valamint a titkos záradékot, amelyben felosztották egymás között Lengyelországot. Miután Berlin megnyerte terveinek Moszkvát, szeptember 1-jén Adolf Hitler Németországa előzetes hadüzenet nélkül lerohanta Lengyelországot. Szovjet unió pedig szeptember 17-én hátba támadta a védekező Lengyelországot. Az agresszorok és a lengyel hadsereg hadi ereje nem volt egyenlő: a lengyelek mozgósítás után hozzávetőlegesen 1 millió katonát, 880 harckocsit és 400 repülőgépet tudtak harcba vetni. Németország ezer katonát, 2800 harckocsit és 2100 repülőgépet, míg a Szovjetunió a lengyel hadjárat végére katonát, közel 5500 harckocsit és 1000 repülőgépet vetett harcba. A meglepetésszerű szovjet támadás után a lengyel hadsereg főparancsnoka Edward Rydz-Śmigły a következő parancsot adta ki: A szovjetek bevonultak. Elrendelem az általános visszavonulást a legrövidebb utakon Románia és Magyarország irányába. A szovjetekkel nem harcolunk, csak abban az esetben, amikor támadnak, vagy ha le akarják fegyverezni alakulatainkat. A Varsónak és Modlinnak kiadott feladat, mely szerint védekezniük kell a németek ellen, változatlan maradt. Azoknak a városoknak, amelyekhez a szovjetek közelednek tárgyalniuk kell annak érdekében, hogy a helyőrségek távozhassanak Romániába vagy Magyarországra. A magyar határ átlépését érintő tárgyalások már szeptember közepén elkezdődtek. Október 12-ről 13-ra a magyar vezérkar képviselőivel Adam Rudnicki alezredes, a Kárpáti Hadsereg Jasło Operatív Csoportjának vezérkari főnöke tárgyalt. Ezzel majdnem egyidőben Budapesten a Lengyel Köztársaság követe Leon Orłowski és a lengyel katonai attasé Jan Pindela-Emisarski folytattak tárgyalásokat a magyar hatóságokkal. A magyarok biztosították a lengyeleket, hogy Budapest tiszteletben tartja a nemzetközi konvenciókat, így szeptember 18-tól kezdve a lengyel egységek átlépték a rövid lengyel-magyar határszakaszt. 23 sierpnia 1939 roku ministrowie spraw zagranicznych Niemiec i Związku Sowieckiego, Joachim von Ribbentrop oraz W. M. Mołotow w obecności J. Stalina podpisali w imieniu swoich rządów pakt o nieagresji opatrzony tajnym aneksem, na podstawie którego dokonano podziału II. Rzeczpospolitej. Po tym jak Berlin dla wykonania swoich planów pozyskał Moskwę armia niemiecka 1 września 1939 roku bez wypowiedzenia wojny napadła na Polskę (Sowieci uczynili to 17 września zadając wojskom polskim cios w plecy). Potencjał wojenny agresorów i Polski był nieporównywalny: po mobilizacji Polska mogła wystawić do walki około 1 miliona żołnierzy, 880 czołgów i samolotów. Niemcy dysponowali tysiącami żołnierzy, 2800 czołgów 2100 samolotami. Sowieci pod koniec kampanii wrześniowej dysponowali tysiącami żołnierzy, 5500 czołgami i 1000 samolotami. Po niespodziewanej agresji Związku Sowieckiego Naczelny Wódz Edward Rydz-Śmigły wydał następujący rozkaz: Sowiety wkroczyły. Zarządzam ogólne wycofanie na Rumunię i Węgry najkrótszymi drogami. Z Sowietami nie walczyć, tylko w razie natarcia z ich strony lub próby rozbrojenia naszych oddziałów. Zadanie dla Warszawy i Modlina, które mają bronić się przed Niemcami, bez zmian. Miasta, do których doszły Sowiety, powinne pertraktować z nimi w celu wyjścia z garnizonów do Rumunii lub na Węgry. Rozmowy dotyczące przekroczenia granicy z Węgrami rozpoczęły się już w połowie września. Z przedstawicielami węgierskiego Sztabu Generalnego pertraktował ppłk Adam Rudnicki szef sztabu Grupy Operacyjnej Jasło z Armii Karpaty. W tym samym czasie w Budapeszcie poseł RP Leon Orłowski i attaché wojskowy przy poselstwie RP ppłk dypl. Jan Pindela-Emisarski prowadzili rozmowy z władzami węgierskimi. Węgrzy zapewnili stronę polską, że uszanują postanowienia konwencji międzynarodowych. Począwszy od 18 września oddziały polskie zaczęły przekraczać krótki odcinek granicy polsko-węgierskiej. A Wehrmacht támadást indít Lengyelország ellen. Atak Wehrmachtu na Polskęm. A német hadsereg átkelése a Visztulán Przeprawa wojsk niemieckich przez Wisłę A szovjet hadsereg bevonul Lengyelországba Armia Czerwona wkracza do Polski 4

5 Fejezetek a Magyar-Lengyel barátság vészterhes éveiből ( ) Magyar-lengyel határállomás és átkelő március Magyar-lengyel határállomás és átkelő március Węgiersko-polska strażnica i przejście graniczne. Marzec Węgiersko-polska strażnica i przejście graniczne. Marzec Maczek ezredes gépesített alakulatai átlépték a Magyar-lengyel határt Formacje 10 Brygady Kawalerii Pancernej płk. Maczka przekraczają granicę węgierską Magyar-lengyel határállomás és átkelő Jelentés a külügyminiszter és a lengyel követ találkozójáról szeptember 17. Węgiersko-polska strażnica i przejście graniczne 17 września 1939 r. Relacja ze spotkania posła polskiego z min. spraw zagr. Węgier A menekült áradat első hulláma szeptember 24-ig lépte át a határt. A Tatár Hágón vezető átkelést Juliusz Kleeberg tábornok irányította. A lengyel egységek közül elsőként az ország déli részén harcoló és állomásozó alakulatok lépték át a határt, köztük ott volt a híres 10. Gépesített Lovassági Dandár Stanisław Maczek alezredes vezetésével, amely a háború első napjától kezdve végigharcolta az előző három hetet. Elvérezve, de harcra készen vonultak a 3. Hegyi Lövész Dandár egységei és sok más alakulat katonái. Szeptember 28-án a németek és szovjetek Moszkvában aláírták a Német Szovjet Barátságról és Határokról szóló szerződést, amely véglegesen kialakították az érdekszférákat. Ugyanazon a napon Berlin nyomására a magyarok lezárták a határt, de az átkelés, bár kissé lelassult, folytatódott január 25-én a szovjet német magyar bizottság kijelölte a hármas határt. Ezzel megszűnt a történelmi lengyel-magyar határ. Nem lehet tudni pontosan, hogy hány lengyel menekült került Magyarországra. Nagy része nem a hivatalos átkelőkön, hanem a zöldhatáron át került magyar földre. Egyes becslések szerint ez a szám 50 és ezer közé tehető. Magyar források alapján a menekültek számát ezerre lehet becsülni. P Magyar-lengyel határállomás és átkelő Węgiersko-polska strażnica i przejście graniczne ierwsza fala uchodźstwa trwała do 24 września 1939 roku. Nad przeprawą przez Przełęcz Tatarską czuwał generał Juliusz Kleeberg. Spośród jednostek polskich jako pierwsze przeszły na stronę węgierską te, które walczyły lub stacjonowały w południowych regionach Polski. Wśród nich była sławna 10 Brygada Kawalerii Pancernej (Zmotoryzowanej) pod dowództwem płk. Stanisława Maczka, która od pierwszego dnia wojny toczyła ciężkie boje z Niemcami. Skrwawieni, ale w zwartym szyku maszerowali żołnierze 3 Brygady Strzelców Górskich i wielu innych jednostek. 28 września w Moskwie Niemcy i Sowjeci podpisali Układ o Przyjaźni i Granicach na podstawie którego ostatecznie wytyczono strefy interesu. W tym samym dniu wskutek nacisków Berlina Węgrzy zamknęli granicę, ale ruch chociaż w mniejszym stopniu odbywał się dalej. 25 stycznia 1940 roku sowjecko niemiecka węgierska komisja wytyczyła granicę. Tym samym historyczna granica polsko węgierska, która w dziejach odgrywała tak ważną rolę przestała istnieć. Dokładnie nie można wiedzieć ilu uchodźców polskich znalazko się na Węgrzech. Duża ich część korzystała nie z oficjalnych przejść granicznych, ale przechodziła przez zieloną granicę. Według niektórych szacunków liczba ta waha się od minimalnych 50 tysięcy do nawet tysięcy. Najbardziej poprawną liczbą wydaje się być tysięcy. Maczek ezredes gépesített alakulatai átlépték a Magyar-lengyel határt Formacje 10 Brygady Kawalerii Pancernej płk. Maczka przekraczają granicę węgierską Maczek ezredes gépesített alakulatai átlépték a magyar-lengyel határt Formacje 10 Brygady Kawalerii Pancernej płk. Maczka przekraczają granicę węgierską 5

6 Wladyslaw Sikorski tábornok ( ) Generał Władysław Sikorski ( ) Baló Zoltán ezredes Płk. Baló Zoltán Stefan Jacek Dembiński ( ) Evakuálás Már szeptemberben nyilvánvalóvá vált, hogy a Magyarországon tartózkodó lengyel katonák ezreit ki kell juttatni Nyugatra, Franciaországba, ahol Władysław Sikorski tábornok elkezdte szervezni a Lengyel Hadsereget. A Magyarországról történő evakuálással kapcsolatos teendőket a budapesti lengyel képviselet katonai attaséjára, Jan Pindela-Emisarski alezredesre bízták (segítségére voltak: S. Dembiński tábornok, Adam Rudnicki, Adam Bogorya-Zakrzewski ezredes). Hivatalosan mezőgazdasági munkásokat szerveztek a franciaországi munkálatokra, a magyar hatóságok napi 70 főt engedélyeztek. Amikor kiderült, hogy a Bogorya Iroda lényegesen átlépi a napi limitet, Baló Zoltán ezredes a Honvédelmi Minisztériumból annyit mondott, hogy: legalább ne százasával vigyék ki a menekülteket, hanem kisebb csoportokban. Az evakuálási útvonalak Dél-Európa államain keresztül vezettek. E nagyméretű konspirációs akció sikeres kivitelezésének érdekében a lengyelek létrehozták a titkos Evakuációs Irodát, EWA fedőnévvel. Az Iroda négy osztályból állt: a pénzügyi, az útlevél- (legalizációs), a szállítási és az ellátmányozóból. Az akció lendületét (az internáló táborokból tömeges szökéseket és a tilos határátlépéseket) a magyar hatóságok határozott fellépése és a jugoszláv kormány intézkedései (németek nyomására) fékezték meg, de csak rövid időre tavaszáig a katonák zöme a következő útvonalat használta: magyar-szerb határ, Jugoszlávia, Olaszország (Milánó Torinó vasútvonalon át a modenai és mentanai francia határállomásig, ahol a felvevő állomások működtek). Miután Franciaország elesett, a lengyelek kénytelenek voltak az ún. B evakuációs tervet alkalmazni (az útvonal: Split és a görög Pireusz kikötőjéből hajóval Bejrútba, onnan pedig tovább a szíriai kiképző táborokba). A magyar elhárítás sikeres akciója miatt, amely során több letartóztatást hajtott végre az evakuálást irányító és szervező lengyelek (és őket segítő magyarok) között, valamint az, hogy kezükbe került a konspirációra vonatkozó számos dokumentum, azt eredményezte, hogy a Lengyel Hadsereg Képviseletét néhány hónapra be kellett zárni. Az evakuálás ugyan lassabban, de tovább folytatódott a Lengyel Hadsereg újjáalakított Képviseletének és Polgári Bizottságnak irányításával ben az európai helyzet alapos változása miatt (Németország elfoglalta Jugoszláviát) az evakuációs útvonalak a németek ellenőrzése alá kerültek, aminek eredményeként a majdnem két évig tartó akciót be kellett fejezni. Ez idő alatt mintegy 30 ezer lengyel katona jutott ki a Franciaországban és a Közel-Keleten szerveződő Lengyel Hadseregbe. Ewakuacja Już we wrześniu 1939 roku stało się oczywiste, że tysiące żołnierzy polskich przebywających na Węgrzech należy ewakuować dalej, na Zachód, (do Francji), gdzie generał Władysław Sikorski rozpoczął organizację Wojska Polskiego. Czynności związane z organizacją ewakuacji i nadzór powierzono attaché wojskowemu poselstwa ppłk Janowi Pindela-Emisarskiemu. Współpracowali z nim gen. S. Dembiński, Adam Rudnicki, płk. Adam Bogorya-Zakrzewski i inni. Drogi ewakuacyjne prowadziły przez kraje Europy Południowej. W celu powodzenia tej szeroko zakrojonej akcji Polacy stworzyli tajne Biuro Ewakuacyjne o kryptonimie Ewa składające się z czterech referatów: finansowego, paszportowego (legalizacyjny), transportu i zaopatrzenia. Oficjalnie werbowano (Biuro Dyrektora Bogorya) robotników do prac polowych we Francji, a władze węgierskie udzieliły limitu dziennego w liczbie 70 osób dziennie, który to oczywiście nagminnie przekraczano. Płk Baló Zoltán, widząc co się dzieje, prosił jedynie Polaków, by internowanych nie uprowadzano setkami, lecz w mniejszych grupach W milczący sposób większość przedstawicieli władz węgierskich tak oto sprzyjała Polakom. Rozmach akcji zahamowany został przez działania rządu węgierskiego i jugosłowiańskiego (pod naciskiem Niemiec) stworzono nawet obozy karne w Siklós, Gánt, Nagykanizsa i Budapest-Citadella dla złapanych uciekinierów ale nie trwało to długo. Do wiosny 1940 roku większość żołnierzy korzystała z następującego szlaku: węgiersko-serbska granica, Jugosławia, Włochy (koleją na trasie Mediolan Turyn i dalej do granicy z Francją). Po upadku Francji, kiedy Niemcy przekonali się o nielojalności sojusznika węgierskiego widząc jak wielu Polaków internowanych nad Dunajem brało udział w walkach, naciskali na zamknięcie polskich przedstawicielstw dyplomatycznych na Węgrzech. Konsulaty zamknięto, ale poselstwo działało aż do połowy stycznia 1941 roku. Po chwilowych problemach zastosowano nowy wariant ucieczek, tzw. B, do Syrii, przez Jugosławię, grecję, Cypr. Największe nasilenie trwało do wiosny 1941 r. W tym samym roku nastąpiła zmiana w sytuacji politycznej i wojskowej Europy, Niemcy zajęli Jugosławię i tym samym opanowali trasy ewakuacyjne polskich żołnierzy, co spowodowało zaprzestanie trwającej blisko 2 lata akcji ewakuacyjnej. W okresie tym ponad 30 tysięcy żołnierzy polskich zdołało dotrzeć do Wojska Polskiego organizowanego we Francji i na Bliskim Wschodzie. Nie byłoby to możliwe również bez pomocy zwykłych obywateli węgierskich, którzy dostarczali uchodźcom cywilne ubrania, żywność i wszelką inną pomoc. Lengyel katonák civilben Magyarország nyugati határán Polscy żołnierze w cywilu na zachodniej granicy Węgier Balról-jobbra: Emisarski-Pindelli alezredes Doró Gábor társaságában Od lewej: ppłk. Emisarski-Pindelli w towarzystwie Gábora Doró A Magyarországon át menekülő lengyel katonák útban Anglia felé (1940. július) Lipiec 1940 roku: polscy żołnierze w drodze do Anglii 6

7 Jan Mazurkiewicz őrnagy Major Jan Mazurkiewicz A lengyelek viszonylag gyorsan megszervezték Magyarországon a titkos katonai és politikai szervezeteket szeptember 17-én még Stanisławówban megalakult az egyik legfontosabb és legnagyobb konspiratív egység, a Titkos Katonai Szervezet ( Jan Mazurkiewicz őrnagy vezetésével). Megalakulását a magas rangú hírszerzési és diverzáns tisztek kezdeményezték. Az internáló táborokban is keletkezett számos földalatti szervezet ezek idővel Alfred Krajewski ezredes irányítása alatt csatlakoztak a Fegyveres Harci Szövetséghez. Az egyik legkomolyabb Magyarországon működő konspirációs szervezet a Julian Piasecki által létrehozott Harcoló Lengyelország Tábora (OPW) volt. A HLT szervezte meg Edward Rydz-Śmigły marsall közel egyévi magyarországi tartózkodását, aki ide szökött egy romániai internáló táborból kezdetén Magyarországon két független konspirációs központ működött (egy politikai és egy katonai). Ezek feladata az e célra létrehozott bázisok és képviseletek segítségével fenntartott futár- és rádiókapcsolat működtetése volt a Honi Hadsereg Fegyveres Harci Szövetsége (Związek Walki Zbrojnej Armia Krajowa ZWZ-AK) Főparancsnoksága, Lengyel Köztársaság Honi Kormányküldöttsége, valamint az emigrációban tartózkodó kormány és Főparancsnoksági vezérkar között januárjától elkezdte tevékenységét az 1. számú Összekötő-Hírszerzési Bázis Budapesten Romek, Liszt, majd Pestka fedőnevek alatt. Feladataihoz tartozott többek között: a futár- és rádióösszeköttetés megszervezése a német és a szovjet megszállás alatti területeken működő vezérkarokkal, a Budapest és anyaország között kialakított futárútvonalak biztosítása, a párizsi, majd később a londoni központtal való összeköttetés fenntartása, valamint a magyarországi és a szomszéd államokban működő hírszerzés irányítása májusától a Bázis teljes egészében a Honi Hadsereg parancsnoksága alá került. Még 1939 októberében életre hívták a W Kirendeltséget, amely a Főparancsnokság II. területi egysége volt. Az elején a futárvonalak megszervezésével foglalkozott, később pedig a III. Birodalom által elfoglalt területeken Magyarországról folytatott hírszerzési tevékenységet. Ezen felül a Kirendeltség a Bázis és az alárendelt területi képviseletek védelmével (kémelhárítás) is foglalkozott március 19-én a németek bevonultak a Magyar Királyság területére és igazi pogromot rendeztek a lengyel menekültek között. A konspiráló lengyelek egy részét letartóztatták, a többieket megölték. A kezdeti nehézségek ellenére a lengyel (a Gestapo által betiltott) intézmények és földalatti szervezetek megújították működésüket. Pilsudski marsall ünneplése. B-j.: Okolicsányi László, gr. Széchényi Károly, Lipcsey-Steiner Mihály lengyel százados. (1935. III. 21.) U marszałka J. Piłsudskiego: od lewej: Okolicsányi László, hr Széchenyi Károly, kapitan Lipcey-Steiner Mihály ( r.) Balról jobbra: Zbigniew Zaleski, budapesti lektor, Edmund Fietowicz, a lengyel földalatti mozgalom vezetője, akit a németek kivégeztek. Od lewej: lektor z Budapesztu Zbigniew Załęski, zamordowany przez Niemców szef podziemia polskiego na Węgrzech Edmund Fietowicz. Armia Krajowa Honi Hadsereg jelvénye Odznaka Armii Krajowej Tadeusz Bór-Komorowski tábornok Generał Tadeusz Bór-Komorowski Armia Krajowa Honi Hadsereg karszalagja Opaska Armii Krajowej Karikatúra a magyar internáló táborokról Węgierskie obozy dla internowanych karykatura Németeket karikírozó rajz Isten velünk Gott mit uns Karykatura Niemców: Bóg jest z nami Na Węgrzech stosunkowo szybko i sprawnie powstały tajne polskie organizacje konspiracyjne, wojskowe i polityczne. Do jednych z najważniejszych organizacji należała Tajna Organizacja Wojskowa (mjr Jan Mazurkiewicz), powstała jeszcze w Stanisławowie 17 września 1939 roku z inicjatywy polskich oficerów specjalizujących się w dywersji i wywiadzie. Nie mniej ważną organizacją był stworzony przez Juliana Piaseckiego Obóz Polski Walczącej, który odegrał niebagatelną rolę w ukrywaniu przez ponad rok na Węgrzech zbiegłego z Rumunii marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego. Na jesień 1943 roku OPW podporządkował się Oddziałom Armii Krajowej (OAK) na Węgrzech. Już na początku 1940 roku działały tu dwa niezależne ośrodki konspiracyjne (polityczny i wojskowy), które za pośrednictwem stworzonych do tego celu baz i placówek utrzymywały łączność radiową i kurierską z KG ZWZ-AK i Deelegaturą Rządu RP na Kraj oraz rządem i sztabem Naczelnego Wodza na emigracji. Od stycznia 1940 r. rozpoczęła pracę Baza Łącznikowo-Wywiadowcza nr 1 w Budapeszcie o kryptonimach: Romek, Liszt, Pestka. Jej zadania to: organizacja łączności kurierskiej, później radiowej z komendantami obu okupacji (niemieckiej i sowieckiej), organizacja przejść dla emisariuszy wysyłanych z kraju i do kraju na odcinku kraj Baza, łączność z Centralą w Paryżu, później w Londynie, kierowanie wywiadem na terenie Węgier i państw ościennych. Od maja 1943 r. Baza przeszła pod rozkazy Komendanta Gkównego Armii Krajowej. W październiku 1939 roku utworzono Ekspozyturę W, jako agendę Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza. W początkowym okresie działalności Ekspozytura organizowała szlaki kurierskie między Budapesztem a krajem, a szczególnie terenem okupacji sowieckiej. Łączność utrzymywano drogą kurierską (via kraj) oraz radiową i kurierską (via Angers, Londyn lub Sawa przez Belgrad do maja 1941 roku). Pracami kurierskimi kierowali Wacław Felczak i Paweł Zaleski. Jednak przez cały okres wojny praca jej ukierunkowana była na prowadzenie z terenu Węgier działań wywiadowczych w kraju i na terenach zajętych przez III Rzeszę. Zajmowano się też ochroną kontrwywiadowczą odnośnie Bazy. Działalność konspiracyjna Polaków na Węgrzech zaburzona została z czasem zlikwidowana po wkroczeniu wojsk niemieckich na Węgry 19 marca 1944 roku. 7

8 Lengyel katonai internálótáborok Magyarországon 1939 és 1945 között A mintegy lefegyverzett lengyel tisztet és közkatonát elkülönítő 140 internáló tábor négy nagy területre koncentrálódott: Budapest és a Dunakanyar környéke; Zala és Somogy megye; az ország északi és északnyugati megyéi; Sopron és környéke. A táborokban magyar parancsnokság és őrség működött, de itt is léteztek önkormányzatok, lelkészségek, valamint becsületbíróságok májusáig az összes magyar hadtesthez kijelöltek tiszteket, akik összekötő szerepet töltöttek be az internáltak, a tábor területének megfelelő magyar hadtest vezetése és a Lengyel Hadsereg Budapesti Képviselete között. A magyar Honvédelmi Minisztérium és a Lengyel Külügyminisztérium külön egyezménye alapján a HM-ben létrehozták a 21. Ügyosztályt, amelynek munkáját szeptember 25-től Magyarország német megszállásáig (1944. március 19.) Baló Zoltán, majd Utassy Lóránd ezredes irányította szeptemberében megalakult az Internált Lengyel Katonák Képviselete a Magyar Királyságban nevű összekötő szerv, amelynek élén kezdetben Stefan Dembiński tábornok állt, akit Dr. Marian Steifer ezredes, majd Aleksander Król alezredes váltott. Voltaképpen a Lengyel Hadsereg Magyarországi Képviseletének misszióját vezette, s feladatai közé tartozott, hogy segítse a magyar hatóságokat a táborokban a fegyelem és a rend fenntartásában, de ugyanakkor érdekeiket is képviselte. Emellett részt vett a Lengyel Hadsereg franciaországi alakulataihoz történő evakuálásban is, amely Jugoszlávián keresztül igen sikeresen és tömegesen folyt. Így hagyta el az országot Dembiński is 1940 áprilisában. A magyar kormányzati szervezet felépítése, amelyek a lengyel ügyekkel és menekültekkel foglalkoztak (1939) Struktura instytucji rządowych zajmujących się uchodźcami polskimi w 1939 r. Lengyel katonai menekült tábor Mosonmagyaróváron Obóz dla internowanych wojskowych polskich w Mosonmagyaróvár Angelo Rotta a gyöngyösapáti lengyel tiszti táborban (1943 táján) Nuncjusz papieski Angelo Rotta w polskim obozie oficerskim w Gyöngyösapáti, ok r. Obozy dla internowanych żołnierzy polskich na Węgrzech obozów dla internowanych, rozbrojonych żołnierzy polskich skoncentrowano w czterech regionach kraju: Budapeszt i okolice Zakola Dunaju, komitaty Zala i Somogy, komitaty w północnej i północno-zachodniej części kraju, Sopron i okolice. Działające w obozach dowództwo i straż były węgierskie, ale zezwolono też na działalność organów samorządowych, kapelanów i sądów honorowych. Do maja 1940 roku przy każdym z korpusów węgierskich działał oficer łącznikowy dla obozów z danego regionu a Przedstawicielstwem Wojska Polskiego w Budapeszcie. Na podstawie osobnej umowy zawartej między Ministerstwem Spraw Zagranicznych RP a Ministerstwem Obrony Węgier powołano do życia 21 Departament, którego pracę od 25 września 1939 r. aż do 19 marca 1944 r. (inwazja Niemiec) nadzorował płk Baló Zoltán, później płk Utassy Lóránd. We wrześniu 1939 roku jako organ 21 Departamentu powstało Przedstawicielstwo Polskich Żołnierzy Internowanych w Królestwie Węgier na czele którego w okresie początkowym stanął gen. Bryg. Stefan Dembiński. Zastąpili go później płk dr Marian Steifer i ppłk Aleksander Król oraz ppłk Witold Cieśliński i major Włodzimierz Bem de Cosban. Generał Dembiński dyrektywy otrzymywał od emigracyjnych władz z Paryża, pomagał w utrzymywaniu dyscypliny i porządku w obozach dla internowanych, reprezentował interesy Polaków wobec władz węgierskich. Oprócz wyżej wymienionych zadań wielką rolę odegrał w ewakuacji polskich żołnierzy do Francji. W kwietniu 1940 roku zmuszony został do ucieczki z Węgier. Lengyel katonai és polgári menekültek munkán a Bergec majorban Polscy uchodźcy cywilni i wojskowi podczas pracy w folwarku Bergec Lengyel katonai díszszemle, Sárvár (1939) Parada wojskowa Polaków w Sárvár, 1939 r. Angelo Rotta győri lengyel kórház munkatársaival (1943) Nuncjusz papieski Angelo Rotta z pracownikami polskiego szpitala w Győr, 1943 r. Az átadott Renault harckocsik Sárvárott (1939) Przekazane przez Polaków tankietki Renault w Sárvár Gyöngyösapáti (beszédet mond: Piotr Wilk Witoslawski) Przemowa Piotra Wilka Witosławskiego w Gyöngyösapáti A pápai nuncius Gyöngyösapátiban Nuncjusz papieski w Gyöngyösapáti A pápai nuncius Gyöngyösapátiban Nuncjusz papieski w Gyöngyösapáti Angelo Rotta a gyöngyösapáti lengyel tiszti táborban (1943 táján) Nuncjusz papieski Angelo Rotta w polskim obozie oficerskim w Gyöngyösapáti, ok r. 8

9 Fejezetek a Magyar-Lengyel barátság vészterhes éveiből ( ) Lengyel katonai internálótáborok Csongrád megyében A Dél-Alföldön, Szeged körzetében három lengyel katonai internálótábor létesült: egy Magyarcsanádon, egy SzegedAlsóközpontban (a mai Mórahalmon) és egy Tompán. Magyarcsanád A Alsóközpont (ma Mórahalom) temploma IX. 22. Kościół w Alsóközpont (Mórahalom), r. Lengyel internáló tábor Alsóközpontban (ma Mórahalom) IX. 22. Obóz dla internowanych w Alsóközpont (dziś Mórahalom), r. magyarcsanádi határvadász őrs laktanyáját alakították át katonai internáló-tábornak október 6-án mintegy nyolcvan lengyel menekült katona érkezett Magyarcsanádra. A menekültek saját járművel rendelkeztek. A Tatár-hágón léptek magyar földre, és Kőrösmezőn, Huszton, Beregszászon át a miskolci huszárlaktanyában szállásolták el őket. Innen néhány napos pihenő után zárt konvojban indították őket Magyarcsanádra. A tábor parancsnoka Mihály Sándor főhadnagy volt. A táborrend kialakítása után viszonylag szabad mozgást engedélyeztek a menekülteknek, bár előírták, hogy a faluba csak kísérővel, vagy csak csoportosan mehettek ki. A tábor parancsnokának szimpátiája miatt a katonák könnyen eltávozhattak és érintkezhettek a környező lakossággal, akik élelemmel, ruhával, cigarettával, gyógyszerekkel látták el a hazájukból elűzött lengyeleket. A normalizálódó táboréletet a visszaemlékezések szerint a jó koszt, a hetenkénti fürdés, a vetett ágy, a tábori cipészműhely és mosoda jelentette. Vasárnaponként a lengyel katonák csoportosan vettek részt szentmisén, vagy a csanádi, vagy az apátfalvi templomban október közepén a budapesti központból lengyel betűs írógép és egy láda lengyel könyv érkezett. Megindult Wojskowe obozy dla internowanych w województwie Csongrád Na Nizinie Południowej w okolicach Szegedu utworzono trzy obozy dla uchodźców: w Magyarcsanád, w SzegedAlsóközpont (dzisiaj Mórahalom) oraz w Tompa. Magyarcsanád 6 Lengyel internáló tábor Alsóközpontban (ma Mórahalom) IX. 22. Obóz dla internowanych w Alsóközpont (dziś Mórahalom), r. Lengyel internáló tábor Alsóközpontban (ma Mórahalom) IX. 22. października 1939 roku około 80 polskich żołnierzy przybyło do Magyarcsanád. Ulokowano ich w byłych koszarach Wojsk Ochrony Pogranicza. Żołnierze dysponowali własnymi pojazdami, na ziemię węgierską wkroczyli przez przełęcz Tatarską, następnie jadąc przez Kőrösmező, Huszt i Beregszász dotarli do Miskolca. Stąd po kilku dniach odpoczynku w zamkniętym konwoju wyruszyli do Magyarcsanád. Dowódcą obozu był porucznik Sándor Mihály. Po ustanowieni regulaminu obozowego okazało się, że nie jest bardzo surowy, aczkolwiek do wioski żołnierze mogli chodzić tylko grupowo bądź z eskortą. Dobra wola dowódcy obozu i jego sympatia dla Polaków przyczyniła się do tego, że okoliczna ludność łatwo mogła kontaktować się z żołnierzami, wspierając ich żywnością, lekarstwami, papierosami czy odzieżą. Warunki obozowe z czasem uległy normalizacji, co oznaczało (na podstawie wspomnień) dobre jedzenie, kąpiel raz w tygodniu, łóżka, warsztat szewski i pralnię. W każdą niedzielę żołnierze polscy grupowo brali udział w mszy świętej bądź w kościele w Magyarcsanád bądź w Apátfalva. a tábori újság szerkesztése. A lengyel katonák nem kívántak hosszú távon berendezkedni a táborban, mivel a Franciaországban Sikorski tábornok vezetésével megalakult lengyel hadsereg már toborozta a volt katonákat. Így hamarosan megindult az evakuáció. A Franciaországban megalakult lengyel hadseregbe önként jelentkezők négy-öt fős csoportokban éjjelenként elhagyták a tábort. Az országút egy előre megbeszélt helyén várta őket a gépkocsi, mellyel Szegedre utaztak. Alexander Pikorski szállította Szegedre őket, majd lakásáról pihenés és átöltözés után immár civil ruhában a pesti vonattal utaztak el az önkéntesek. A fővárosban útlevelet, vonatjegyet, és némi pénzt kaptak és a nemzetközi gyorssal Olaszországon keresztül elindultak Franciaország felé. A német elhárítás hamar felfigyelt az utazásokra. Új módszert kellett tehát kitalálni, így ezután csak Déldunántúli táborokig vonatoztak a lengyelek, és innen szöktették át őket Jugoszláviába. A Magyarcsanádon maradottak egyre inkább beépültek a község életébe ben a tábor lakói műsoros estet szerveztek karácsony tiszteletére. Táncokkal, szavalatokkal, akrobata mutatványokkal szórakoztatták az érdeklődő csanádiakat. Az est végén, a közelgő szentestére gondolva, a lengyelek ajándékcsomagokat kaptak a hallgatóságtól. Az evakuáció 1941-re szinte teljes egészében befejeződött. Ekkor már csak húszan maradtak a táborban. A lengyel katonai menekültek emlékét őrzi a magyarcsanádi templomban a katonák által október 29-én adományozott szentkép. W pokowie października 1939 r. przywieziono z Budapesztu skrzynię książek oraz maszynę do pisania.rozpoczęto redagowanie gazetki obozowej. Polacy nie mieli zamiaru przez dłuższy cza sprzebywać w obozie, bowiem we Francji gen. Sikorski rozpoczął już werbunek do Armii Polskiej. Ewakuacja rozpoczęła się stosunkowo szybko. 4-5 osobowe grupy żołnierzy nocą opuszczały obóz, w umówionym miejscu czekał na nich samochód, który zabierak ich do Szegedu. Aleksander Piskorski przechowywał zbiegów u siebie w mieszkaniu, skąd po odpoczynku i zmianie mundurów na ubranie cywilne dalej jechali pociągiem do Budapesztu. W stolicy Węgier ochotnicy otrzymywali paszporty, pieniądze, bilety i pociągiem przez Włochy jechali dalej, do Francji. Wywiad niemiecki bardzo szybko zwrócił uwagę na werbunek żołnierzy polskich. Musiano zmienić drogę przerzutu. Od tej pory ochotnicy przejeżdżali koleją do obozów zadunajskich, stamtąd przez granicę przerzucano ich do Jugosławii i dalej. Ci, którzy zostali w Magyar csanád coraz bardziej zżyli się z miejscową społecznością. W 1939 roku mieszkańcy obozu zorganizowali dla miejscowych Wigilię połączoną z programem artystycznym. Pod koniec wieczoru publiczność prezentami obdarowała żołnierzy. W 1941 rou ewakuacja została prawie całkowicie zakończona. W obozie pozostało tylko 20 żołnierzy polskich. W podzięce za przyjaźń i opiekę Polacy umieścili w miejscowym kościele obraz święty, który do dzisiaj wisi w bocznej nawie kościoła w Magyarcsanád. Obóz dla internowanych w Alsóközpont (dziś Mórahalom), r. Magyarcsanádi laktanya épület az emléktáblával Tablica pamiątkowa na ścianie koszar w Magyarcsanád Tompai lengyel tiszti tábor (1940) Tompai lengyel tiszti tábor (1940) Obóz oficerski w Tompa, 1940 r. Obóz oficerski w Tompa, 1940 r. 9

10 Fejezetek a Magyar-Lengyel barátság vészterhes éveiből ( ) Szeged-Alsóközpont (a mai Mórahalom) októberében szintén a miskolci huszárlaktanyában elhelyezett lengyel menekült katonák egy csoportját (kb főt) SzegedAlsóközpont határőr laktanyájába irányították. Szeged város vezetői, a főispán, a polgármester a megyei szervekkel egyeztetve szervezetten és érdemben igyekeztek segítséget nyújtani a lengyel menekülteknek. A lengyel menekültek ügyét felkarolták az egyház és a jótékonysági szervezetek is. Takács Endre szegedi hittanár a szegedi Szent Vince Szeretet Egyesület hölgyeinek segítségével az alsóközponti laktanyában elhelyezett 116 lengyel menekült katona számára fehérneműt varratott addig is, amíg róluk intézményesen nem gondoskodnak. Az alsóközpontiak mélyen együtt éreztek a menekültekkel karácsonyát közösen ünnepelték meg. Olyan lengyel fiatal is volt, aki a hazájában megkezdett orvosegyetemi tanulmányait Szegeden fejezte be, miután lehetőséget kapott erre az egyetemtől. Az egyetem Belgyógyászati Klinikája, amely akkor dr. Rusznyák István professzor vezetése alatt állt, felvállalta ingyen a katonák egészségügyi felügyeletét. Korányi professzor szintén sok lengyel menekültet gyógyított, sőt később átmenetileg több lengyelt bújtattak és szállásoltak el a klinika épületében. A lengyel hadsereg megszervezése után az evakuáció az alsóközponti tábort is érintette. A lakosság segítségével Jugoszlávián keresztül menekítették ki a lengyel katonákat, hogy csatlakozni tudjanak a Sikorski tábornok vezetésével megalakult lengyel hadsereghez. Lengyel internálótábor Szeged-Alsóközpont (Mórahalom) (1939. IX. 22.) Obóz dla internowanych Polaków w Szeged-Alsóközpont (Mórahalom), r. Lengyel internálótábor Alsóközpont (Mórahalom) (1939. IX. 22.) Obóz dla internowanych Polaków w Szeged-Alsóközpont (Mórahalom), r. Lengyel internálótábor Szeged-Alsóközpont (Mórahalom) X. 31. Polski obóz zbiorczy w Szeged-Alsóközpont (Mórahalom), r. Szeged-Alsóközpont (Mórahalom) W październiku 1939 roku część żołnierzy polskich (ok osób) internowanych w Miskolcu przeniesiono do koszar Wojsk Ochrony Pogranicza w Szeged-Alsóközpont. Rada Szegedu na czele z burmistrzem i żupanem starała się zapewnić godne warunki dla internowanych Polaków. Sprawą internowanych żołnierzy zainteresował się również Kościół i organizacje charytatywne. Endre Takács, katecheta szegedyński za sprawą kobiet należących do Związku św. Wincentego zorganizował bieliznę i inne najbardziej potrzebne artykuły dla 116 żołnierzy przebywających w obozie w Alsóközpont. Również miejscowa ludność otoczyła opieką internowanych. Wigilię 1939 roku spędzili razem z żołnierzami. Wśród żołnierzy był również taki, który rozpoczęte w Polsce studia medyczne za zgodą Uniwersytetu mógł kontynuować w Szegedzie. Klinika Chorób Wewnętrznych prowadzona przez profesora Istvána Rusznyáka za darmo podjęła się opieki medycznej nad żołnierzami. Profesor Korányi nie tylko leczył żołnierzy polskich, ale w razie potrzeby wielokrotnie przechowywał zbiegłych Polaków w budynkach kliniki. Po rozpoczęciu organizacji Armi Polskiej na Zachodzie plan ewakuacji żołnierzy objął również obóz w dzisiejszym Mórahalom. Przy pomocy ludności przeprowadzano ochotników przez granicę z Jugosławią, aby mogli jechać dalej do Francji, do wojska generała Sikorskiego. Lengyel internálótábor Alsóközpont (Mórahalom) (1939. IX. 22.) Obóz dla internowanych Polaków w SzegedAlsóközpont (Mórahalom), r. Lengyel internálótábor SzegedAlsóközpont (Mórahalom) X. 31. Lengyel internálótábor SzegedAlsóközpont (Mórahalom) XI. 6. Polski obóz zbiorczy w Szeged-Alsóközpont (Mórahalom), r. Polski obóz zbiorczy w SzegedAlsóközpont (Mórahalom), r. Lengyel internálótábor Szeged-Alsóközpont (Mórahalom) (1939. IX. 22.) Lengyel internálótábor Szeged-Alsóközpont (Mórahalom) (1939. IX. 22.) Lengyel internálótábor Szeged-Alsóközpont (Mórahalom) (1939. IX. 22.) Obóz dla internowanych Polaków w Szeged-Alsóközpont (Mórahalom), r. Obóz dla internowanych Polaków w Szeged-Alsóközpont (Mórahalom), r. Obóz dla internowanych Polaków w Szeged-Alsóközpont (Mórahalom), r. 10

11 Lengyel civil menekült táborok Magyarországon Obozy dla polskich uchodźców cywilnych na Węgrzech w1939 r. gróf Teleki Pál hrabia Teleki Pál Lengyel katonai internáló-táborok Magyarországon 1939-ben Obozy internowania dla polskich wojskowych na Węgrzech w 1939 r. A katonákkal együtt szeptember 18. után mintegy lengyel polgári személy is átlépte a magyar-lengyel határt. Az első napokban, amikor az ideérkezetteknek nyújtandó segítség intézményesített formái még nem léteztek, a segítséget maguk a magyar lakosok szervezték meg. A lengyelek nyomorúságos helyzetének orvoslásában jelentős szerepet játszottak a Magyar-Lengyel Társaságok Szövetségébe tömörült magyarok. Ők szervezték meg a Szapáry Erzsébet grófnő vezette Menekülteket Gondozó Lengyel-Magyar Bizottságot is, amely a határmenti magyar településeken tizenegynéhány gondozóállomást nyitott. Tagjai között volt Doró Gábor, aki Teleki Pál magyar miniszterelnök személyes képviselőjeként tevékenykedett a bizottságban, s magyar cserkészparancsnokként értékes szolgálatot végzett. Emellett jelentős és sokrétű szolgálatot nyújtott a lengyeleknek több magyarországi lengyelbarát intézmény, szervezet, társaság, valamint az itt működő angol és amerikai szervezetek is szeptemberétől Teleki Pál javaslatára a Belügyminisztérium gondoskodott a lengyelek elhelyezéséről és ellátásáról. Keresztes-Fischer Ferenc belügyminiszter a feladatot a dr. Antall József miniszteri titkár által irányított IX. Közjóléti és Szegényügyi Osztály hatáskörébe utalta. Az ügyosztályon rövidesen megnyitották az ún. Lengyel Szekciót, amelyet lengyel alosztálynak is neveztek. Tevékenységi körébe tartozott a polgári menekültek iratainak elkészítése és kezelése, foglalkoztatásuk, a támogatások és segélyek biztosítása. A menekültek táborokban való elhelyezését is feladatul kapta Antall József végéig Budapesten és főleg a Balaton környékén 47 ilyen intézmény jött létre. A katonai internálótáborokkal ellentétben a polgáriakban nem volt magyar parancsnok, s felügyeletüket az adott közigazgatási hatóság látta el. A táborokon belül önkormányzatot szervezhettek, amelynek tagjait a közösség egésze választotta meg. A menekültek közül pedig mintegy ezer ember állandó budapesti lakhellyel rendelkezett. A Belügyminisztérium IX. Osztálya, kétoldalú megegyezés alapján, a polgári menekültek életének megszervezésében és ellátásában 1941 januárjáig Leon Orłowski követtel, majd a diplomáciai képviselet megszűnése után a Lengyel Menekülteket Gondozó Polgári Bizottság vezetőjével, Henryk Sławikkal működött együtt, aki először angers-i, majd a londoni emigráns kormány Népjóléti Minisztériumának megbízottjaként dolgozott. Idősebb Antall József, akit a Gestapo Magyarország német megszállása után letartóztatott és fogságban tartott, áldozatos munkájáért gondozottjaitól megkapta a Lengyelek Atyja elnevezést. Obozy cywilne. Po 18 września 1939 roku wraz z żołnierzami około osób cywilnych przekrozyło granicę polsko węgierską. Na samym początku, kiedy instytucje mogące udzielić pomocy uchodźcom dopiero były organizowane, akcję pomocową organizowali sami mieszkańcy węgierscy. Wielką rolę w poprawie smutnego losu szukających na Węgrzech schronienia Polaków odegrali obywatele węgierscy skupieni przy Związku Stowarzyszeń Przyjaźni Polsko Węgierskiej. To oni właśnie zorganizowali Węgiersk Polski Komitet Opieki nad Uchodźcami, którym bardzo sprawnie kierowała hr. erzsébet Szapáry. Komitet w krótkim czasie otworzył kilkanaście stacji opiekuńczych w przygranicznych miejscowościach. Wśród działaczy Komitetu znajdował się Gábor Doró, osobisty przedstawiciel premiera Królestwa Węgier Pála Teleki, a zarazem komendant skautów węgierskich, którzy również wnieśli duży wkład w akcję pomocy Polakom. Pomoc niosły też ramię w ramię inne instytucje i organizacje przyjazne Polsce i Polakom oraz organizacje angielskie i amerykańskie działające na Węgrzech. Na wniosek premiera Pála Teleki od września 1939 roku opiekę nad uchodźcami odnośnie zakwaterowania i zaopatrzenia objęło Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Minister SW Ferenc Keresztes- Fischer zadanie to zlecił dr Józsefowi Antallowi, który kierował IX Departamentem Społecznym MSW. W krótkim czasie utworzono tzw. Sekcję Polską. W jej gestii leżało przygotowanie dokumentów dla uchodźców, prowadzenie ewidencji, przyznawanie zasiłków i obsługa socjalna. Lokowaniem uchodźców w obozach również zajmował się dr József Antall. Pod koniec 1939 roku na całych Węgrzech, w okolicach Budapesztu, a głównie nad Balatonem istniało 47 obozów. W przeciwieństwie do obozów dla wojskowych w cywilnych nie było komendantów węgierskich, ich nadzór sprawowały adekwatne do miejsca pobytu władze administracyjne. W obrębie obozów uchodźcy sami powoływali rady obozowe, komisje kulturalne i gospodarcze, przedstawiciela do kontaktów z władzami węgierskimi. IX Departament MSW na podstawie porozumienia dwustronnego w sprawach organizacji życia uchodźców polskich współpracował z posłem RP Leonem Orłowskim aż do chwili istnienia polskiej placówki w Budapeszcie. Po likwidacji polskich placówek dyplomatycznych w 1941 roku pieczę nad uchodźcami objął powołany jeszcze w styczniu 1940 r. uchwałą rządu RP w Angers Komitet Obywatelski do Spraw Opieki nad Polskimi Uchodźcami. Komitetem kierował Henryk Sławik, a instytucja prowadzona przez niego uznawana była przez rząd węgierski jako oficjalny przedstawiciel rządu polskiego na emigracji. Po zajęciu Węgier przez Niemcy w marcu 1944 roku aresztowano między innymi dr Józsefa Antalla za jego pracę na rzecz Polaków. Dzięki bohaterskiej postawie brutalnie przesłuchiwanych Polaków odmawiających jakichkolwiek zeznań obciążających J. Antalla uniknął on surowych konsekwencji. Polacy nazywali go Ojczulkiem Polaków. id. Antall József menekült tábort látogat Wizyta Antalla Józsefa w obozie dla uchodźców id. Antall József Antall József senior Szapáry Erzsébet grófnő Hrabina Szapáry Erzsébet Henryk Slawik 11

12 Lengyel sajtó Magyarországon 1939 és 1945 között A Magyarországra menekült lengyelek életének egyik igen gazdagon virágzó területének számított a kiadói tevékenység. A hazánkban folyamatosan megjelenő lengyel sajtó tudósított a világban zajló aktuális politikai és hadi eseményekről, a Párizsban, majd Londonban működő emigráns kormány lépéseiről, a megszállt Lengyel Köztársaság életéről, valamint a menekültek életéről. Így a magyarországi lengyelek integrációjának jelentős tényezőjévé emelkedett. Az első lengyel kiadók már 1939-ban létrejöttek. Október 10-én jelent meg a hivatalos újságírók által szerkesztett Tájékoztató hírlevél a lengyel menekültek részére (Biuletyn Informacyjny dla Uchodżcow Polskich) című kiadvány. A lap összesen hat kiadást ért meg, s október 28-án került az utcára utolsó száma. A következő hónapokban a Lengyel Követség katonai attasé irodája adott ki sokszorosított példányban Hírlevelet négy nyelven november 2-tól jelent meg a Lengyel Hírek (Wieści Polski) a magyarországi lengyelek hivatalos sajtóorgánuma. Mivel ez a lap Magyarországon hivatalos engedéllyel jelent meg, így eljutott az összes lengyel közösséghez Európában, beleértve a németországi fogolytáborokat is. Hasonlóan általános vonatkozású, ám tartalmában szerényebb kiadású volt az 1944 augusztusától decemberéig, havonta háromszor megjelent Słowo című lap, amely a magyar hatóságoknak a menekültekre vonatkozó rendelkezéseit, s a hivatalos frontvonali közleményeket adta közre től a Karol Radoński püspök által szervezett Lengyel Lelkipásztori Hivatal is, egyéb feladatai mellett, kiadói tevékenységet is folytatott. A budapesti Lengyel Intézet, amelynek koordinációját Zbigniew Załęski professzor, egyetemi lektor látta el, szintén jelentős szerepet vállalt lengyel kiadványok napvilágra kerülésében júliusától márciusától kezdődően pedig a Biblioteka Polska sorozatban mintegy 80 lengyel nyelvű kiadványt jelentett meg. Legjelentősebb kiadványuknak a Lengyel Évkönyv. A magyarországi lengyelek kalendáriumát (Rocznik Polski. Kalendarz Polaka na Węgrzech) tekinthetjük, amely az emigrációban élő lengyel íróknak és költőknek biztosított publikálási lehetőséget. Mindezek mellett számtalan, a helyi lengyel közösségek által kiadott, legtöbb esetben sokszorosított napilap, újság és közlemény is napvilágot látott Magyarország területén. Polska prasa na Węgrzech w latach Uchodźcy polscy na Węgrzech prowadzili bardzo bogatą działalność kulturalno-oświatową, a w szczególności wydawniczą. Prasa polska systematycznie zajmowała się aktualnymi wydarzeniami politycznymi i wojennymi, działalnością emigracyjnego rządu polskiego w Paryżu i później w Londynie oraz życiem w okupowanej Polsce i uchodźcami na Węgrzech. Prasa spełniała bardzo ważną rolę w procesie integracji środowisk polskich nad Dunajem. Pierwsze wydawnictwa powstały już w 1939 roku. 10 października ukazał się redagowany przez zawodowych dziennikarzy Biuletyn Informacyjny dla Uchodźców Polskich (do 28 października ukazało się 6 numerów). Przez następne miesiące w ataszacie wojskowym redagowano Biuletyn ukazujący się w czterech językach (polskim, węgierskim, niemieckim i francuskim). Od 2 listopada 1939 r. zaczęły się ukazywać Wieści Polskie, oficjalny organ prasowy uchodźstwa polskiego na Węgrzech. Dzięki temu, że Wieści wydawane były na podstawie oficjalnego zezwolenia władz mogły być rozprowadzane po całej Europie, dotarły do prawie wszystkich środowisk polskich (również do obozów jenieckich w Niemczech). Od sierpnia do grudnia 1944 roku trzy razy w miesiącu ukazywało się Słowo, w którym drukowano przeważnie wieści z frontu oraz zarządzenia władz węgierskich. W 1939 roku ks. biskup Karol Radoński zorganizował Katolickie Duszpasterstwo Polskie, które oprócz pracy duszpasterskiej prowadziło również działalność konspiracyjną i wydawniczą ( Biuletyn Duszpasterski, dodatek Życie Religijne ). Znaczny udział w działalności wydawniczej posiadał Instytut Polski w Budapeszcie kierowany przez lektora tutejszego uniwersytetu prof. Zbigniewa Załęskiego. Instytut wydawał Rocznik Polski, Kalendarz Polaka na Węgrzech, dla dzieci Jestem Wasza pisemko, a w serii Biblioteka Polska około 80 pozycji książkowych w języku polskim. Oprócz ważniejszych pozycji prasowych czy książkowych licznie wydawano druki, jednodniówki powielane na maszynie i ręcznie, gazetki i komunikaty. Ilość tytułów tego rodzaju wydawnictw wynosi około

13 Lengyel oktatás Magyarországon között A lengyel menekültek kulturális életét az iskoláztatás lehetősége egészítette ki ben az elsők között Balatonzamárdiban és Nagykanizsán két lengyel elemi iskola kezdte meg működését. Előbbi novembertől Lengyel Iskola és Gimnáziumként működött, majd júliusában Balatonboglárra költözött. A Varga Béla helyi plébános és országgyűlési képviselő által támogatott, segített intézmény Magyarország német megszállásáig működött, s ez volt Európa egyetlen középfokú lengyel tannyelvű iskolája, amelyben összesen 600 diák tanulhatott. Az itt végzettek engedélyt kaptak arra a hatóságoktól, hogy az összes magyar egyetemre, és politechnikai intézménybe felvételizhessenek. Ily módon 1943-ban 212 lengyel diák folytathatta tanulmányait a budapesti és debreceni egyetemen. A balatonboglári iskolán kívül számos lengyel tanintézmény is létrejött. Ilyen volt az egri, ahol a katonai és polgári táborok mellett elemi iskolai oktatást, majd felső osztályokat, fordulóján pedig középiskolai osztályokat is létesítettek. Számos líceumi-gimnáziumi osztályt is elindítottak, 1943-ban pedig Bényben (Bíňa) és Budapesten kertészeti, illetve kertészeti-mezőgazdasági képzés is folyt. A lengyel fiatalság képzését a Magyarországon összeállított és kiadott iskolai tankönyvek és tanterv segítette. Emellett a budapesti egyetem Lengyel Intézete a menekültek számára megnyitotta könyvtárát, amely több mint ezer kötetet számlált. A Magyarországra menekült lengyelek kulturális életében igen fontos központtá vált a Young Men's Christian Assiociation budapesti szervezete, amelynek védnöksége alatt 1943 őszén létrejött a Start irodalmi vitaklub. Tagjai a 19. századi magyar költészet darabjait fordították lengyelre, emellett Jerzy Wojtecki szervezésében és irányításával egy színházi csoportot is működtettek, amely repertoárjával a menekültek központjait járta. Balatonboglár az 1. évfolyam Pierwszy rocznik z Balatonboglár Varga Béla ( ) egykori balatonboglári plébános ksiądz Varga Béla ( ), ówczesny proboszcz w Balatonboglár Szkolnictwo polskie na Węgrzech w latach Życie kulturalne uchodźców polskich wzbogacone zostało przez możliwość organizacji oświaty polskiej na Węgrzech. Jako pierwsze w listopadzie 1939 roku powstało w Balatonzamárdi Gimnazjum i Liceum Polskie, które w czerwcu 1940 roku przeniesiono do Balatonboglár. Wspierane przez księdza i posła do Parlamentu Bélę Varga gimnazjum działało aż do zajęcia Węgier przez Niemcy w marcu 1944 roku. W tej jedynej w owym czasie w Europie polskojęzycznej instytucji szkolnej o polskim programie nauczania mogło się uczyć ok. 600 uczniów. Absolwenci gimnazjum w Balatonboglár otrzymali zgodę władz węgierskich na kontynuację nauki na wszystkich uczelniach wyższego stopnia na Węgrzech. Dzięki temu już w 1943 roku na Uniwersytetach w Debreczynie i Budapeszcie 212 polskich studentów skorzystało z tej możliwości. Oprócz ośrodka w Balatonboglár powstało mnóstwo innych placówek oświatowych. Między innymi w Eger obok obozów wojskowych i cywilnych zorganizowano nauczanie w zakresie szkoły podstawowej, później na poziomie klas gimnazjum i liceum. Uruchomiono też liczne klasy gimnazjalno licealne, w 1943 roku w Bény (dzisiaj Słowacja) i w Budapeszcie prowadzono kształcenie w zakresie ogrodniczo rolniczym oraz rolniczym. Naukę młodzieży polskiej wspomagano podręcznikami i programem nauczania wydanymi na Węgrzech. Oczywiście niebagatelną rolę w procesie kształcenia młodzieży polskiej odegrał Instytut Polski w Budapeszcie, który dla celów oświatowych udostępnił swoją bogatą, liczącą ponad tysiąc tomów bibliotekę. W życiu kulturalnym Polaków na Węgrzech swoiste zadanie spełniała budapesztańska filia organizacji Young Men s Christian Assiociation, pod egidą której jesienią 1943 roku powstał dyskusyjny Klub Literacki Start. Członkowie klubu tłumaczyli między innymi 19 wieczną poezję węgierską na język polski. Obok klubu pod kierownictwem Jerzego Wojteckiego działała grupa teatralna, która swój bogaty repertuar przedstawiała w licznych dla uchodźców polskich. Balatonboglár tanárok Grono pedagogiczne Balatonboglár Balatonboglár-táncegyüttes Grupa taneczna z Balatonboglár A Balatonboglári Gimnázium épülete Budynek Polskiego Gimnazjum w Balatonboglár Kiskunlacházi lengyel elemi iskola (1940) Polska szkoła elementarna w Kiskunlacháza, 1940 r. 13

14 Fejezetek a Magyar-Lengyel barátság vészterhes éveiből ( ) Lengyel zsidók Magyarországon 1939 és 1945 között 1 Angelo Rotta lengyel zsidó menekültekkel (Budapest, 1943) Angelo Rotta z polskimi Żydami, Budapest 1943 r. A pápai nuncius lengyel zsidó menekültekkel Tabon (1943) Nuncjusz papieski wśród polskich Żydów uchodźców w Tab, 1943 r. 939 őszén, a lengyel menekültek között mintegy zsidó is érkezett Magyarországra, akiknek a befogadását megnehezítette az évi IV. számú úgynevezett második zsidótörvény. Ez utóbbit a magyar földre lépettekkel szemben is alkalmazni kellett volna, amit a menekültügyi politika nem hajtott végre, nem törődve a szélsőjobboldali pártok és a budapesti német nagykövetség szüntelen tiltakozásával. Antall József már 1939 szeptemberében, felhatalmazása és az 1936-ban becikkelyezett második genfi egyezmény alapján utasította a menekülteket fogadó határkörzetek közigazgatási vezetőit, hogy zsidóként egyetlen személyt se vegyenek nyilvántartásba, mindenkit keresztény papírokkal lássanak el, amit a magyar katolikus papság meg is tett. Ez alól csak azok képeztek kivételt, akik kérték felekezetük bejegyzését. Megkülönböztetés nélkül mindenkit elhelyeztek az ideiglenes, majd végleges táborokban, a zsidóságukhoz ragaszkodókat pedig a budapesti és a vidéki zsidó közösségek gondjaira bízták. A már Magyarországon tartózkodókhoz 1941-ben újabb csoportok érkeztek, elsősorban a német megszállás alá került Lwów, Stanislawów és Kolomija környékéről. A magyar Belügyminisztérium IX. osztálya a Duna-kanyarban Esztergom környékén helyezett el jelentős számú zsidót. Számukra óvodákat (Szentedre, Leányfalu és Csobánka), Budapest környékén (Rákosfalva és Csillaghegy) pedig kollégiumi rendszerű iskolákat szerveztek. Balatonbogláron is sok zsidó fiatalnak nyújtott oktatási lehetőséget a Lengyel Ifjúsági Tábor, valamint az itt működő gimnázium. A magyar katonai hatóságok is elkülönítették az izraelita felekezethez tartozó tiszteket és katonákat. Számukra Vácon hoztak létre külön internáló tábort. A német tiltakozások végett 1943-ban változtatni kellett az iskolarendszeren Hivatalosan megszűntek a lengyel zsidó iskolák, viszont titokban Vácon megszervezték még ez év júliusában a 150 férőhelyes Lengyel Tiszti Árvák Otthonát, ahol valójában az izraelita felekezethez tartozó gyerekek éltek és tanultak. Elsősorban a németek által megszállt területekről származókat helyeztek el itt, sokukat szüleik a koncentrációs táborokba tartó vonatokból dobták ki. Az árvaház álcázása olyan jól sikerült, hogy a helyi hatóságok is csak Magyarország német megszállása után szereztek tudomást valódi rendeltetéséről március 19. után a magyarországi lengyel zsidók mentésében az illegalitásba vonult Henryk Sławik játszott meghatározó szerepet. Több ezer embert mentett meg, ő volt a lengyel Wallenberg. A Gestapo azonban tőrbe csalta, s feleségével együtt a mauthauseni koncentrációs táborban kivégezték. Emlékek, kegytárgyak cseréje Fajszon Wymiana pamiątek, dewocjonalii w Fajsz Angelo Rotta a fajszi lengyel zsidó menekült táborban (1939) Angelo Rotta w obozie dla polskich Żydów uchodźców w Fajsz Polscy Żydzi na Węgrzech w latach J Angelo Rotta mellett Piotr Wilk-Witoslawski, jobb szélen id. Antall József Obok nuncjusza papieskiego Piotr Wilk-Witosławski oraz Antall József senior A tabi látogatás egy pillanata Wizyta w Tab esienią 1939 roku wraz z uchodźcami polskimi przybyło na Węgry około 3 5 tysięcy Żydów polskich, których przyjęcie znacznie utrudniła tzw. druga ustawa żydowska (o ochronie rasy). Urzędnicy państwowi zajmujący się uchodźcami nie stosowali zaleceń zawartych w ustawie, nie reagowali na protesty partii ultrprawicowych i ambasady III Rzeszy w Budapeszcie. Antall József już we wrześniu 1939 roku polecił opierając się na Porozumieniach Genewskich z 1936 roku administracji granicznych okręgów przyjmujących uchodźców, aby w ewidencjach nikogo nie wpisywano jako Izraelitę, lecz każdemu wystawiono dokumenty chrześcijańskie, co kler katolicki bezwzględnie wykonywał. Wyjątek stanowiły te osoby, które na własne żądanie życzyły sobie wpisu do dokumentów własnego wyznania. Wszystkich ulokowano najpierw w tymczasowych, później w stałych obozach dla uchodźców. Izraelitów nie chcących innych dokumentów powierzono pod pieczę gmin żydowskich z Budapesztu i prowincji. W 1941 roku do przebywających na Węgrzech Żydów dołączyli inni, pochodzący z zajętych przez Niemców Lwowa, Kołomyji, Stanisławowa. Znaczną ilość Żydów IX Departament MSW rozlokował w okolicach zakola Dunaju i Esztergomu. Dla dzieci zorganizowano przedszkola (Szentendre, Leányfalu, Csobánka) oraz w okolicach Budapesztu szkoły z internatami. 123 dzieci żydowskich przechowano wśród polskiej młodzieży w działającym w Balatonboglár Gimnzjum Polskim. Węgierskie władze wojskowe w osobnych miejscach umieściły internowanych żołnierzy i oficerów wyznania mojżeszowego, w mieście Vác stworzono dla nich osobny obóz. Z powodu protestów Niemców w 1943 roku zreorganizowano system oświaty. Oficjalnie rozwiązano polskie szkoły dla żydowskich dzieci, ale w Vác powołano do życia Sierociniec dla dzieci oficerów polskich, w którym przebywały wyłącznie żydowskie dzieci. Dla zmylenia Niemców kierownictwo sierocińca powierzono księdzu katolickiemu. Manewr ten tak bardzo się powiódł, że nawet miejscowe władze nie znały prawdy. Innym przykładem dotyczącym ukrywania Żydów może służyć Rákóczifalva, gdzie Stanisław Vincenz w internacie polskim przechowywał 35 dzieci z polskimi dokumentami. Po 19 marca 1944 roku główną rolę w ratowaniu polskich Żydów na Węgrzech odegrał Henryk Sławik, wielka postać polskiego popdziemia na Węgrzech. Wiele tysięcy Żydów zawdzięcza mu życie, Sławik był polskim Wallenbergiem. Niestety Gestapo aresztowało go wraz z żoną i innymi działaczami, i zamordowało w obozie koncentracyjnym w Mauthausen. id. Antall József a titkos váci zsidó árvaházban (Vác, 1943) Antall József senior w tajnym sierocińcu dla żydowskich dzieci w Vác, 1943 Váci zsidó gyerekek egy csoportja (Vác, 1943) Grupa dzieci żydowskich w Vác, 1942 A titkos váci zsidó árvaház lakói (Vác, 1943.) A pápai nuncius kalocsai látogatásának egy pillanata Mieszkańcy tajnego sierocińca dla dzieci żydowskich w Vác, 1943 Wizyta nuncjusza w obozie w Kalocsa A titkos váci zsidó árvaház épülete Lengyel Tiszti Árvák Háza (1943) Budynek tajnego sierocińca dla dzieci żydowskich Sierociniec dla Polskich Dzieci Oficerskich,