1(6) MÁNÁIDE, NUORAIDE JA BEARRAŠI- IDDA HEIVVOLAŠ DOARJJA RIVTTES ÁIGÁI DAHKKOT MÁNÁID JA NUORAID BEARRAŠIIDDA BUORI ÁRGGA. Ovttas. Lahka. Ráđđehusa njunušfidnu ođasnuhttá mánáid, nuoraid ja bearrašiid bálvalusaid Mánás ja nuoras lea vuoigatvuohta eallit buori eallima. Dás atnet ávvira earenoamážit váhnemat, muhto sin doarjjan leat gielddat, stáhta, searvvit ja máŋggat eará doaibmit. Oaiveministtar Juha Sipilä ráđđehus háliida, ahte mánát, nuorat ja sin váhnemat ožžot servodagas bálvalusaid njuovžileappot go dál. Dát dieđihančálus muitala, mot ráđđehusa plánen Mánná- ja bearašbálvalusaid rievdadanprográmma MÁBE * buorida buot mánáid ja nuoraid eallima, geat orrot Suomas. Ráđđehusa plána vuođđuduvvá Ovttastuvvan našuvnnaid dahkan ja Suoma riikkabeivviid dohkkehan Máná vuoigatvuođaid soahpamuššii. Lassidieđut máná vuoigatvuođain suomagillii: www.lastensivut.fi Ráđđehusa plána váldá vuhtii maiddái olgoriikkain Supmii mutkon mánáid ja nuoraid. Earenoamáš olu oktasaš fuolahusa dárbbašit dat vuollel 18-jahkásaččat, geat leat boahtán Supmii váhnemiiddiset haga. Fidnu guoská maid nuoraid bálvalusaid. 18 jagi deavdán olmmoš lea lága mielde dievas agis. Rávásnuvvan ii goitge oaččo máksit nuoraide dárkkuhuvvon bálvalusaid nohkama, jos daidda lea ain dárbu. Eiseválddit galget ovttas doarjut nuora stuđeremis dehe bargosaji gávdnamis, dearvvašvuođaáššiin ja eará dehálaš áššiin nu, ahte nuorra ráves olmmoš gávdná iežas báikki eallimis. Mánná- ja bearašbálvalusaid rievdadanprográmma dehege MÁBE ovddida mánáid ja nuoraid buori eallima. Go rievdadanprográmma nohká, ulbmil lea, ahte: Mánát, nuorat ja bearrašat ožžot heivvolaš doarjaga rivttes áigái Mearrideaddjit ja ámmátolbmot máhttet deaivat mánáid ja nuoraid buorebut go dál Mearrideaddjit ja ámmátolbmot dovdet máná vuoigatvuođaid ja ámmátolbmot ovttasbarget eanet go dál Ráves olbmot váldet vuhtii mánáid ja nuoraid oaiviliid, go bálvalusat plánejuvvojit skuvllas, árabajásgeassimis, dearvvašvuođabálvalusain, mánáidsuodjalusas ja nuoraidbarggus Mearrideaddjit čilgejit mearrádusaideaset váikkuhusaid mánáide ovdal daid dahkama. * MÁBE lea sámáidahtton suomagiel oanádusas LAPE, mas MÁ dárkkuha mánáid BE bearrašiid (jorgaleaddji fuom.).
2(6) Ođđalágán doaibmavugiide ii sáhte sirdásit dakkaviđe, muhto daid duddjon ja atnuiváldin gáibida áiggi. Dál lea rivttes áigi doaibmagoahtit Gean buorrin dál bargojuvvo? Du buorrin! Juohke Suomas ealli máná ja nuora buorrin. Sáhtát eallit stuora gávpogis dehe unna gávpogaččas dehe dálonguovllus Sáhtát eallit ovtta, guovtti dehe eanet váhnemiid bearrašis Sáhtát eallit sadjásašbearrašis dehe mánáidruovttus Dus sáhttá leat áhčči ja eadni dehe váhnemat, geat leaba seamma sohkabeali Bearrašat sáhttet gullat váldoálbmogii dehe muhtin etnihkalaš unnitlohkui Don sáhtát leat riegádan Suomas dehe olgoriikkain Du eallimii sáhttá váikkuhit iežat dehe bearašlahtu váddu dehe buozalmas Dearvvašvuođafuolahusas, mánnábearraša ruovttubálvalusas, bearašbarggus ja bajásgeassin- ja bearašrávvehagain Mánáidrávvehagas ja árabajásgeassimis Skuvllas sihke skuvlla dearvvašvuođadikšu, doaktára, kuráhtora ja psykologa bálvalusain Mánáid ja nuoraid áiggeádjedoaimmas ja earás ovttas bargamis Nuoraidbarggus, girjerájus ja kulturbálvalusain Mánáid ja nuorra váhnemiid doarjumis dalle go čoavdá ovdamearkka dihte dearvvašvuohta-, alkohola-, veahkaválde- dehe ruhtaváttisvuođaid Váhnemiid earrodili bálvalusain Mánáidsuodjalusas Mas dál lea vátni? Mánát eai oaččo ipmirdahtti dieđu bálvalusain Ráves olbmot eai váldde čielgasa mánáid ja nuoraid oaiviliin Váhnemat eai veahkehuvvo jođánit sin váttisvuođain Bálvalusat leat bieđgguid duokkot dákko Mánná, nuorra ja bearaš eai álot gávnna heivvolaš bálvalusa rivttes áigái Eiseválddit eai máhte doaibmat nu, ahte mánát ja nuorat luohtáše sidjiide Eiseválddit eai bargga gaskaneaset dárbahassii buori ovttasbarggu eaige dieđe dárbahassii guđet guimmiideaset dahkamušain Mot MÁBE veahkeha áššis? Eiseválddit dorjot mánáid ja bearrašiid áiggebále Eiseválddit máhttet buorebut deaivvadit mánáiguin, nuoraiguin ja bearrašiiguin Sierra eiseválddit barget ovttasráđiid máná ja nuora buorrin Organisašuvnnaid ja searvegottiid mánná- ja nuoraidbargu dievasmahttá gielddaid bálvalusaid
3(6) Mearrideaddjit váldet visot áššiin vuhtii mearrádusaideaset váikkuhusaid mánáide ja nuoraide Eiseválddit fállet lasi bálvalusaid fierpmis Mot mánáid ja nuoraid bálvalusat galget ordnejuvvot? Servodat galgá ordnet bálvalusaid nu, ahte dat heivejit iešguđetlágan olbmuide ja iešguđetlágan diliide. Bálvalusaid oažžun galgá leat álki. Ráđđehusa plána mielde eiseválddit galget ovttasbargat gaskaneaset nu, ahte mánná ja su bearaš ii dárbbaš šat dikšut áššiid máŋggaid eiseválddiid luhtte sierra, muhto eiseválddit doibmet ovttas bálvalit máná ja bearraša. Lea dehálaš, ahte eiseválddit guldalit máná ja su váhnemiid oainnuid das, makkár doarjaga bearaš dárbbaša. Doarjja galgá buktojuvvo ruoktot, skuvlii ja máná eará birrasii dábálaš árgga oassin. Go mánná ja su bearašlahtut ožžot heivvolaš doarjaga rivttes áigái, sin iežaset resurssat nanusmuvvet ja sii sáhttet ieža buoridit dili. Eiseválddit galget váldet vuhtii máná dehe nuora buot lagaš olbmuid. Váhnemiid lassin dat sáhttet leat oappát, vieljat, ádját ja áhkut, eará fuolkkit dehe bearraša ustibat. Mánná dehe nuorra galgá maid ovdamearkka dihte beassat hupmat iežas eatnigiela, go son muitala eiseváldái iežas jurdagiin. Eatnigiella sáhttá leat hubmon dehe seavagiella. Jos mánná dehe nuorra ovdamearkka dihte váttu geažil ii sáhte hupmat, de su oainnu čielggadeapmái ferte atnit sutnje heivvolaš vugiid. Gos bálvalusat fállojuvvojit? Jagi 2020 maŋŋel sosiála- ja dearvvašvuođabálvalusaid lágidit eanangottit. Eanangoddi doallá sisttis máŋggaid gielddaid. Eanangotti ovddasvástádussan lea ovdamearkka dihte mánáidsuodjalusa, mielladearvvašvuođabálvalusaid, veajuiduhttima sihke iešguđetlágán doaktárbálvalusaid lágideapmi. Gielddaid ovddasvástádussan lea ain čuvgehusdoaimma bálvalusaid lágideapmi, dego ovdamearkka dihte árabajásgeassin, vuođđooahpahus, girjerádjo-, kultur- ja faláštallanbálvalusat sihke orrunguovlluid gárgeheapmi. Ruovttugielda mearrida nappo ain máŋggain mánáid ja nuoraid dáfus dehálaš bálvalusain. MÁBE-prográmma ulbmilin lea čohkket oktii iešguđetlágán mánáid bálvalusaid nu daddjojuvvon bearašguovddážiidda. Guđege suorggi ámmátolbmot doaimmašedje fierpmádahkan ovttas bearrašiid doarjjan. Bearašguovddážis sáhtášii oažžut maid spesiáladoaktára bálvalusaid. Muhtimin mánná ja bearaš divššošedje áššiid guovddášbuohcceviesus dego dálá áiggenai. Muhtin diliin dárbbašuvvo gáibideaddji sierramáhttu, mii ii leat gielddas iige juohke eanangottis. Dákkár sierra gáibideaddji doarjaga sáhttet dárbbašit ovdamearkka dihte lámis mánát ja sin bearrašat. Sierra doarjaga dárbbašit maid veahkaválddi dehe seksuálalaš ávkkastallamis muosáhan dehe ieža rihkkosiid dahkan mánát ja nuorat. Dallenai bálvalusat viggojuvvojit lágiduvvot vuosttažettiin nu, ahte ámmátolbmot bohtet máná ja nuora lahka. Nabe du mielas? Maid áššiid sáhtášedje mannat buorebutge?
4(6) Goas mánná ja bearaš galgá oažžut doarjaga? Mánná, nuorra ja bearaš galgá oažžut doarjaga áiggebále. Jos ovdamearkka dihte váhnen lea buohcci dehe váiban dehe sus lea gárrenávnnasváttisvuohta, de eiseváldi galgá veahkehit váhnema ájahalakeahttá. Mađi árat muttos bearaš oažžu veahki, dađi álkit buncaraggáid čoavdin lea. Eiseváldi galgá veahkehit maid, jos ruovttus leat vearrás riiddut. Olggobeale ráđđádallanveahkki sáhttá veahkehit váhnenguoktá soahpat iežaska riiddu dehe dasto earránit nu soabalaččat go vejolaš. Muhtimin váhnenguoktá sierralágán váttisvuođat leat nu váddásat, ahte mánná dehe nuorra ii sáhte joatkit ruovttus orruma. Dalle dárbbašuvvojit mánáidsuodjalusa bálvalusat. MÁBE-fidnu ulbmilin lea goitge unnidit dárbbu mánáid ja nuoraid hálduiváldimiidda dehege sirdimii ruovttu olggobeallái bearrašii dehe lágádussii. Mánáidsuodjalus sáhttá fállat doarjaga váhnemiidda, oba bearrašii dehe vaikkobe doarjjaolbmo dehe bearraša mánnái. Jos MÁBE-fidnu ollašuvvá ulbmiliiddisguin, de jagi 2025 Suomas: Vuorrováikkuhus mánáid ja nuoraid ja váhnemiid gaskkas lea buorránan Oktonasvuohta lea ain hárvvit mánáid ja nuoraid váttisvuohta Juohke mánás ja nuoras lea unnimusat okta lagaš ja dorvvolaš ráves olmmoš Givssideapmi beaiveruovttuin, skuvllain ja friddjaáigge lea unnon Juohke mánás ja nuoras lea juoga áiggeádji Mánát ja nuorat liikojit vázzit skuvlla ja vázzet skuvlla lohppii Mánát ja nuorat eai šatta gillát veahkaválddis eaige váhnemiid gárrenávnnasgeavahusas Nuorat eai gártta mielde rihkolaš doibmii Earráneaddji váhnemat dorjojuvvojit bargat nu, ahte earráneapmi váikkuhivččii mánáid eallimii nu unnán go vejolaš Váhnemiid bargosajiin jurddašuvvo bearrašiid birra ustitlaččat (ovdamearkka dihte bargoáiggit sáhttet leat soddjilat), ja ná váhnemat nagodit barggus ja ruovttus buorebut Mánát, nuorat ja bearrašat muosáhit, ahte servodaga bálvalusain ja doarjagis lea sidjiide veahkki ja ávki ja sii sáhttet váikkuhit iežaset eallima dehálaš áššiide. Goas plána ollašuhttojuvvo? Ráđđehus lea várren mánná- ja bearašbálvalusaid ođasnuhttinfidnui sulaid 40 miljovnna euro. Plána ollašuhttojuvvo eanas jagiid 2017-2018. Mánát ja nuorat váldojuvvojit mielde fidnu plánemii ja ollašuhttimii. Fidnu ollašuhttima stivre sosiála- ja dearvvašvuođaministeriija ovttasráđiid oahpahus- ja kulturministeriijain ovddasvástádusministariid jođihemiin. Maid politihkalaš mearrideaddjit galget dál bargat? Mearrideaddjit galget buot doaimmasteaset álohii árvvoštallat, makkár váikkuhusat ovdamearkka dihte ekonomiija, birrasa, johtalusa, orruma dehe skuvlema mearrádusain leat mánáid ja nuoraid eallimii.
5(6) Mearrideaddjit galget ruhtageavaheamis mearridettiineaset čilget, maid ávkkiid dehe áruid mearrádus sáhttá dagahit mánáide ja nuoraide. Váikkuhusat sáhttet almmustuvvat jođánit dehe njoazibut. Eiseválddit galget čohkket mánáid ja nuoraid buresbirgejumis dieđuid nu, ahte mearrideaddjit dihtet, mot sii vedjet. Mearrideaddjit galget geavahit buorrin dan dieđu, maid dieđadahkkit buvttadit mánáid ja nuoraid eallimis. Mearrideaddjit galget dárkkistit, ahte lágat eai eastte mánáid ja nuoraid áššiid buori dikšuma, muhto ovddidit dan. Eiseválddit galget ovdamearkka dihte bastit gaskkustit guđet guimmiidasaset dehálaš dieđuid, muhto nu, ahte máná dehe nuora diehtosuodji ii šatta vára vuollái. Jos lágas leat báikkit, mat dárbbašmeahttumit váttásnuhttet mánáid ja nuoraid áššiid dikšuma, de dát láhkabáikkit galget suokkardallot ja ásahuvvot ođđasit. Mearrideaddjit galget čielggadit, mot mánáid ja nuoraid beroštupmi ollašuvvá buoremusat dakkár diliin, main goabbat riikkas boahtán váhnenguovttos earránaddaba ja sudnuide šaddá máná fuolahusas riidu. Diliid dahká mohkkábun dat, ahte dáin riikkain sáhttet leat goabbatlágán lágat. Maid don sáhtát dahkat? Go fuobmát, ahte juoga áššis livččii buoridanvárri, de váikkut. Huma áššis iežat skuvlla bargiide dehe čále aviisii. Ruovttugieldda luohttámušolbmuide (alimus stivrra, gielddaráđđehusa ja lávdegottiid lahtut) sáhttá juohke gieldda olmmoš čállit dehe čuojahit. Nuoraid váljaolbmot, oahppi- ja stuđeantagottit sihke iešguđetlágan searvvit leat maid buorit váikkuheami báikkit. Some lea buorre báiki boktalit ságastallama. Sáhtát sáddet iežat sáni maid MÁBE fidnojođiheaddji Maria Kaisa Aulai (mariakaisa.aula@stm.fi), fidnohoavda Hanne Kalmarii (hanne.kalmari@stm.fi) dehe prošeaktahoavda Katja Bergbackai (katja.bergbacka@minedu.fi). Maid eiseválddit galget dál bargat? Gielddat, eanangoddehálddahusat ja stáhta galget dál doaibmat mánnáustitlaččat dehege nu, ahte máná beroštupmi váldojuvvo juohke áššis vuhtii. Eiseválddit galget bargat ovttasráđiid gaskaneaset, muhto maid servviiguin ja eará doibmiiguin, dego girkuin ja dan searvegottiiguin. Dát buot barget barggu mánáid ja nuoraid buorrin, nu ahte lea jierpmálaš, ahte dat dihtet guđet guimmiideaset barggus ja dorjot guđet guimmiideaset. Ráves olbmot, geat barget mánáid ja nuoraid buorrin, galget skuvlehit iežaset ja buoridit máhtuideaset ee. nuoraiguin gávnnadettiineaset. Ámmátolbmot galget oahpistit maid nuppiideaset ja viiddidit iežaset hutkan buriid jurdagiid earáidge dihtui. MÁBE-bargu dahkkojuvvo riikkaviidosaččat, eanangottiid guovlluin ja gielddain. Álkimusat oaččut lassidieđuid iežat guovllu rievdadanageanttas. Rievdadanageanttat máhttet dárbbu mielde stivret du gažaldaga ovddos. Rievdadanageanttaid áiggedását oktavuođadieđuid gávnnat čujuhusas: stm.fi/lapsi-ja-perhepalvelut/muutosagentit
6(6) Sáhtát oahpásnuvvat riikkaviidosaš mánná- ja bearašbálvalusaid rievdadanprográmmii: Fierbmesiiddut: stm.fi/lape Twitter: @STM_Uutiset, @THLlapemuutos, #lapemuutos, #kärkihanke Fidnojođiheaddji: Maria Kaisa Aula mariakaisa.aula@stm.fi Fidnohoavda: Hanne Kalmari hanne.kalmari@stm.fi Prošeaktahoavda: Katja Bergbacka katja.bergbacka@minedu.fi Sárgumat: Minna Mäkipää