Dendrológia 12. előadás Dr. Bartha Dénes 2009. november 3.
Festőnövények fagyal kökény lucfenyő Faj bibircses nyír cserszömörce fekete bodza kocsányos tölgy és kocsánytalan tölgy kutyabenge mézgás éger sóskaborbolya varjútövis-benge termés termés kéreg termés háncs toboz kéreg áltoboz háncs termés termés háncs Növényi rész friss hajtás barka levél, fiatal ág citromsárga sötét rózsaszín sárga kék kék, viola barna vörös sárga vörhenyesbarna barna fekete sárga piros zöld sárga Festőszín
Cserzőnövények kocsányos tölgy és kocsánytalan tölgy lucfenyő cserszömörce Faj Cserzőrész kéreg, gubacs kéreg levél, hajtás
Mérgező fa- és cserjefajok Nagyon mérgezőek Daphne Fajok Euonymus Hatóanyagok daphnetoxin, mezerin evonimin, triacetin Növényi rész egész növény levél, termés Juniperus sabina Laburnum Lycium Taxus szabin citizin hioszciamin taxin levél egész növény levél, termés egész növény
Fajok Mérgezőek Hatóanyagok Növényi rész Amygdalus Berberis Buxus Cerasus Clematis Colutea Ephedra Frangula Hedera Ilex amigdalin izokinolin buxin amigdalin protoanemonin? efedrin frangularozid hederin, helixin ilicin mag kéreg levél mag levél, fiatal hajtás levél, termés egész növény kéreg egész növény termés
Fajok Laurocerasus Ligustrum Lonicera Padus Prunus Rhamnus Robinia Sambucus Symphoricarpus Thuja Viburnum Viscum Hatóanyagok amigdalin ligusztrin xilosztcin amigdalin amigdalin emodin robin, fazin szambunigrin szaponin tujon, tujin viburnin viszcin, viszkotoxin Növényi rész levél termés, levél, kéreg termés mag mag termés kéreg, mag éretlen termés, levél termés levél kéreg, levél, termés egész növény
Pollenallergiát okozó fa- és cserjefajok Tudományos név Abies alba Acer negundo Alnus spp. Betula spp. Carpinus spp. Castanea sativa Corylus avellana Fagus sylvatica Fraxinus spp. Juniperus communis Larix decidua Ligustrum vulgare Magyar név közönséges jegenyefenyő zöld juhar éger fajok nyír fajok éger fajok szelídgesztenye mogyoró bükk kőris fajok közönséges boróka vörösfenyő vesszős fagyal Allergén fokozat + + + + + +
Tudományos név Picea abies Pinus spp. Populus spp. Quercus spp. Robinia pseudoacacia Salix spp. Taxus baccata Tilia spp. Ulmus spp. Magyar név lucfenyő tűnyalábos fenyő fajok nyár fajok tölgy fajok fehér akác fűz fajok tiszafa hárs fajok szil fajok Allergén fokozat + + + + + + + Az allergén jelleg fokozatai: + - igen erős - erős - közepesen erős - gyenge vagy bizonytalan
A HAZAI DENDROFLÓRA VESZÉLYEZTETETT ÉS VÉDETT TAXONJAI Veszélyeztetettségi kategóriák K KV AV - kipusztult és eltűnt - kipusztulással közvetlenül veszélyeztetett - aktuálisan veszélyeztetett - potenciálisan veszélyeztetett Védettségi kategóriák FV V - fokozottan védett (100.000, 50.000, 30.000 Ft) - védett (, 5.000, 2.000 Ft)
Forrás: 1. Rakonczay Z. (szerk.)(1989): Vörös könyv. A Magyarországon kipusztult és veszélyeztetett növény- és állatfajok. Akadémiai Kiadó, Budapest, pp. 360. 2. 1/1982. (III.15) OKTH rendelet (a védett és fokozottan védett növény- és állatfajokról, egyedeik értékéről). 3. 7/1988. (X.1.) KVM rendelet (a védett és fokozottan védett növény- és állatfajokról, egyedeik értékéről). 4. 12/1993. (III.31.) KTM rendelet (a védett és fokozottan védett növény- és állatfajokról, egyedeik értékéről). 5. 15/1996. (VII.26.) KTM rendelet (a védett és fokozottan védett növény- és állatfajokról, egyedeik értékéről). 6. 2001. KöM rendelet (a védett és fokozottan védett növény- és állatfajokról, egyedeik értékéről).
E n u m e r á c i ó tiszafa csikófark havasi iszalag fűzlevelű gyöngyvessző csipkés gyöngyvessző szirti gyöngyvessző szirti madárbirs molyhos madárbirs fekete madárbirs pannon madárbirs gyapjas körte osztrák körte magyar vadkörte Nyitvatermők Taxus baccata Ephedra distachya Zárvatermők Kétszikűek Clematis alpina Spiraea salicifolia Spiraea crenata Spiraea media Cotoneaster integerrimus Cotoneaster tomentosus Cotoneaster niger Cotoneaster matrensis Pyrus nivalis ssp. nivalis Pyrus nivalis ssp. salviifolia Pyrus x austriaca Pyrus magyarica AV AV K KV AV KV 30.000 2.000 5.000 2.000 2.000 2.000 100.000
déli berkenye Sorbus graeca 2.000 Hazslinszky-berkenye Sorbus austriaca ssp. hazslinszkyana AV kerti berkenye Sorbus domestica 2.000 lisztes berkenye Sorbus aria dunai berkenye Sorbus danubialis Jávorka-berkenye Sorbus javorkae dunántúli berkenye Sorbus pannonica Soó-berkenye Sorbus sooi Duna-vidéki berkenye Sorbus subdanubialis bükki berkenye Sorbus x buekkensis A lisztes és barkócaberkenye apomiktikus kisfajai (21 db) Sorbus aria x S. torminalis fanyarka Amelanchier ovalis egybibés galagonya alfaja Crataegus monogyna ssp. curvisepala fekete galagonya Crataegus nigra AV
kövi szeder Rubus saxatilis AV 5.000 földi szeder kisfaj Rubus senticosus havasalji rózsa Rosa pendulina oszlopos rózsa Rosa stylosa szentendrei rózsa Rosa villosa var. sancti-andreae AV törpe mandula Amygdalus nana havasi ribiszke Ribes alpinum AV fekete ribiszke Ribes nigrum KV bérci ribiszke Ribes petraeum vörös ribiszke Ribes rubrum ssp. sylvestre bokros koronafürt Coronilla emerus 5.000 babéroroszlán Daphne laureola farkasboroszlán Daphne mezereum henye boroszlán Daphne cneorum homoktövis Hippophaë rhamnoides ssp. carpatica KV kövi benge Rhamnus saxatilis ligeti szőlő Vitis sylvestris AV vörösgyűrű som alfaja Cornus sanguinea ssp. hungarica
fekete lonc Lonicera nigra 2.000 jerikói lonc Lonicera caprifolium 2.000 csermelyciprus Myricaria germanica tőzegrozmaring Andromeda polifolia K tőzegáfonya Vaccinium oxycoccos KV vörös áfonya Vaccinium vitis-idaea keleti gyertyán Carpinus orientalis komlógyertyán Ostrya carpinifolia K molyhos nyír Betula pubescens havasi éger Alnus viridis magyar tölgy Quercus frainetto babérfűz Salix pentandra AV füles fűz Salix aurita 5.000 parti fűz Salix elaeagnos 2.000 feketedő fűz Salix nigricans K Egyszikűek lónyelvű csodabogyó Ruscus hypoglossum szúrós csodabogyó Ruscus aculeatus 5.000
Özönfajok = Inváziós fa- és cserjefajok Átalakító fajok Zöld juhar (Acer negundo) Bálványfa (Ailanthus altissima) Gyalogakác (Amorpha fruticosa) Nyugati ostorfa (Celtis occidentalis) Keskenylevelű ezüstfa (Elaeagnus angustifolia) Amerikai kőris (Fraxinus pennsylvanica) Közönséges borostyánszőlő (Parthenocissus inserta) Kései meggy (Padus serotina) Fehér akác (Robinia pseudoacacia) Parti szőlő (Vitis riparia) Nem átalakító fajok Ír borostyán (Hedera hibernica) Arany ribiszke (Ribes aureum) Sziklai szőlő (Vitis rupestris)
A FONTOSABB ÁLLOMÁNYALKOTÓ ÉS ELEGYFAFAJOK TERÜLETARÁNYA 2005. január 1-i állapot
Fafaj % Fafaj % Csertölgy 11,2 Hegyi juhar 0,2 Kocsányos tölgy 8,7 Korai juhar 0,1 Szlavón tölgy 0,1 Mezei juhar 0,4 Kocsánytalan tölgyek 10,1 Zöld juhar 0,1 Molyhos tölgyek 1,0 Egyéb juhar fajok + Vörös tölgy 0,9 Juharok együtt 0,8 Egyéb tölgy + Hegyi szil + Tölgyek együtt 32,0 Mezei szilek 0,1 Szelídgesztenye + Vénic-szil + Bükk 6,0 Turkesztáni szil 0,1 Gyertyán 5,4 Szilek együtt 0,2 Akác 22,7 Madárcseresznye 0,1 Magas kőris 1,4 Egyéb vadgyümölcsök 0,1 Magyar kőris 0,4 Vadgyümölcsök együtt 0,2 Virágos kőris 0,7 Fekete dió 0,4 Amerikai kőris 0,4 Egyéb kemény lombos fák 0,4 Kőrisek együtt 2,9 Kemény lombos fák összesen 71,1
Fafaj % Fafaj % Nemes nyárak 6,9 Nyírek 0,3 Fehér nyár 2,9 Egyéb lágy lombos fák 0,1 Rezgő nyár 0,1 Lágy lombos fák összesen 15,8 Fekete nyár 0,3 Lombos fák összesen 86,9 Hazai nyárak együtt 3,3 Nemesített füzek 0,1 Erdeifenyő 7,7 Fehér fűz 1,1 Feketefenyő 3,8 Törékeny fűz + Simafenyő + Egyéb fűz fajok + Lucfenyő 1,2 Füzek együtt 1,2 Vörösfenyő 0,2 Mézgás éger 2,8 Duglászfenyő + Hamvas éger + Egyéb fenyő fajok 0,1 Égerek együtt 2,8 Fenyők összesen 13,1 Kislevelű hárs 0,5 Nagylevelű hárs 0,1 Mindösszesen 100,0 Ezüst hárs 0,5 Őshonos fafajok 55,6 Hársak együtt 1,1 Idegenhonos fafajok 44,4
ÉSZAK-AMERIKAI FAJOK ELTERJEDÉSE Kanada Populus balsamifera Populus tremuloides (+ Pac.-ÉAm.) Pinus banksiana Pacifikus Észak-Amerika Populus trichocarpa Ribes aureum Abies concolor Abies grandis Pseudotsuga menziesii Tsuga heterophylla Picea pungens Picea sitchensis Pinus ponderosa Pinus jeffreyi Sequoiadendron giganteum Sequoia sempervirens Chamaecyparis lawsoniana Chamaecyparis nootkatensis Calocedrus decurrens Thuja plicata
Középső Észak-Amerika Maclura pomifera Amorpha fruticosa Catalpa bignonioides Atlantikus Észak-Amerika Liriodendron tulipifera Celtis occidentalis Platanus occidentalis Quercus rubra Quercus palustris Juglans nigra Juglans cinerea Populus grandidentata Populus deltoides Padus serotina Gleditsia triacanthos Gymnocladus dioicus Robinia pseudoacacia Rhus typhina Acer saccharinum Acer negundo Acer saccharum Acer rubrum Fraxinus pennsylvanica Tsuga canadensis Pinus strobus Taxodium distichum Thuja occidentalis
MOESZ-VONALAS FAJOK Spontán Termeszthető Quercus pubescens Quercus cerris Pyrus nivalis Cerasus mahaleb Cotinus coggygria Vitis sylvestris Fraxinus ornus Vitis vinifera Castanea sativa Juglans regia Sorbus domestica Persica vulgaris Amygdalus communis Nicotiana tabacum - bortermő szőlő - szelídgesztenye - királydió - házi berkenye -őszibarack - mandula - dohány
Kontinentális jellegű elterjedés Acer tataricum Amygdalus nana Berberis vulgaris Cerasus fruticosa Cotoneaster niger Ephedra distachya Euonymus verrucosus Salix cinerea Salix viminalis Spiraea crenata Spiraea media Tilia cordata Ulmus laevis Ulmus minor Salix rosmarinifolia
Szubmediterrán jellegű elterjedés Amelanchier ovalis Carpinus orientalis Castanea sativa Cerasus mahaleb Colutea arborescens Cornus mas Coronilla emerus Cotinus coggygria Cotoneaster tomentosus Fraxinus ornus Laburnum anagyroides Lonicera caprifolium (Pinus nigra) Pyrus nivalis Quercus cerris (Quercus frainetto) Quercus pubescens Quercus virgiliana Ruscus hypoglossum Sorbus graeca Sorbus domestica Sorbus torminalis Staphylea pinnata Viburnum lantana
Szubatlanti - szubmediterrán jellegű elterjedés Daphne laureola Hedera helix Ruscus aculeatus Taxus baccata Szubatlanti jellegű elterjedés Crataegus laevigata Fagus sylvatica Salix aurita Sarothamnus scoparius Ulmus procera Szubatlanti - szubboreális jellegű elterjedés Calluna vulgaris
Szubboreális jellegű elterjedés Betula pubescens Padus avium Salix pentandra Sorbus aucuparia Spiraea salicifolia Vaccinium spp. Magashegységi jellegű elterjedés (Abies alba) Alnus viridis Clematis alpina (Larix decidua) Lonicera nigra Myricaria germanica Hippophaë rhamnoides Ribes alpinum Ribes petraeum Salix elaeagnos Sambucus racemosa Magashegységi és szubboreális jellegű elterjedés Alnus incana (Picea abies)
Sík vidéki (planicien) fajok (Acer negundo) (Amorpha fruticosa) Fraxinus angustifolia ssp. pannonica (Fraxinus pennsylvanica) (Padus serotina) Populus alba Populus nigra Quercus robur Ribes nigrum Ribes rubrum Rubus caesius Salix pentandra Salix triandra Salix viminalis Salix purpurea Salix rosmarinifolia Spiraea salicifolia Ulmus laevis Ulmus minor (Ulmus pumila) Vitis sylvestris (Vitis riparia) Salix alba
Dealpin és dekárpáti fajok Alnus incana A Myricaria germanica A Alnus viridis A Ribes alpinum Clematis alpina K Rubus saxatilis Hippophaë rhamnoides A Salix elaeagnos A Lonicera nigra K
Pionír fajok Alnus incana (Amorpha fruticosa) Betula pendula Hippophaë rhamnoides Myricaria germanica Pinus sylvestris Populus spp. Salix spp. Juniperus communis Sótűrő fajok Acer tataricum (Amorpha fruticosa) (Fraxinus pennsylvanica) Hippophaë rhamnoides Populus alba Pyrus pyraster Quercus robur Ulmus minor
Nitrofil fajok Rubus spp. Sambucus spp. N-kötő baktériumokkal élnek szimbiózisban Alnus spp. Hippophaë rhamnoides Myricaria germanica (Elaeagnus angustifolia) (Juglans nigra) Fabaceae fajok
Örökzöld pikkely- és lombleveles fajok (Buxus sempervirens) Calluna vulgaris Daphne laureola Daphne cneorum Ephedra distachya Hedera helix (Laurocerasus officinalis) (Mahonia spp.) Ruscus spp. Vaccinium vitis-idaea Vaccinium oxycoccos Viscum album (Ilex aquifolium) Lombhullató tűleveles fajok (Larix spp.) (Taxodium distichum) (Metasequoia glyptostroboides)
Nagyobb cserje, de esetenként kis termetű fává is nőhet Acer tataricum Cornus mas Corylus avellana Crataegus monogyna Crataegus nigra + Euonymus europaeus Frangula alnus Hippophaë rhamnoides Juniperus communis Laburnum anagyroides + Rhamnus catharticus Salix pentandra + Salix triandra + Salix elaeagnos Salix caprea + Sambucus nigra Staphylea pinnata Taxus baccata + Viburnum opulus Megj.: - csak nagyon ritkán fatermetű + - nagyon gyakran fatermetű
Epifiton fajok Loranthus europaeus Viscum album Liánok Clematis spp. Hedera helix (Parthenocissus spp.) Vitis spp. Lonicera caprifolium
Őszi lombszíneződés hiányzik Alnus glutinosa N Alnus incana N Alnus viridis N Fraxinus excelsior Hippophaë rhamnoides N Loranthus europaeus Quercus robur var. tardiflora Salix fragilis Salix triandra Salix viminalis Sambucus nigra N Sarothamnus scoparius (Sophora japonica) Vaccinium myrtillus Rubus spp. N
Xeromorf felépítés bőrszerű levelek, vastag kutikula Amygdalus nana Berberis vulgaris Cerasus fruticosa Cerasus mahaleb Daphne cneorum Fraxinus ornus Ligustrum vulgare Pyrus pyraster Quercus cerris Rhamnus saxatilis Ephedra distachya redukált levelek erősen szőrözött levelek Cotoneaster spp. Pyrus nivalis Quercus pubescens Rubus canescens Sorbus graeca Viburnum lantana
Fedetlen rügyű fajok Cornus spp. Frangula alnus Cotoneaster spp. (Pterocarya fraxinifolia) (Euodia hupehensis) Viburnum lantana
Lombfakadás előtt virágoznak Acer platanoides (Acer saccharinum) (Acer negundo) Alnus glutinosa Alnus incana Betula spp. Cornus mas Corylus spp. Daphne mezereum Fraxinus excelsior Fraxinus angustifolia (Fraxinus pennsylvanica) Hippophaë rhamnoides (Larix decidua) + (Magnolia spp.) (Paulownia tomentosa) Populus spp. Prunus spinosa + Salix triandra + Salix purpurea Salix elaeagnos + Salix rosmarinifolia Salix aurita Salix caprea Salix viminalis (Taxodium distichum) Ulmus spp.
Lombfakadással egyidőben virágoznak Acer pseudoplatanus + Acer campestre + Alnus viridis Amygdalus nana Carpinus spp. Cerasus spp. (Juglans spp.) (Ginkgo biloba) + Malus sylvestris Ostrya carpinifolia Padus avium Pyrus spp. (Platanus spp.) Quercus spp. Salix alba Salix fragilis Sambucus racemosa (Syringa vulgaris)
Kétlaki fajok nyitvatermők (Ginkgo biloba) Taxus baccata Ephedra distachya Juniperus communis zárvatermők (Acer negundo) (Ailanthus altissima) (Broussonetia papyrifera) (Fraxinus pennsylvanica) (Gymnocladus dioicus) Hippophaë rhamnoides (Ilex aquifolium) Loranthus europaeus Populus spp. Salix spp. Viscum album Vitis spp.
Poligám virágú fajok Acer spp. (Aesculus spp.) + (Ailanthus altissima) + (Celtis spp.) Cotinus coggygria Euonymus spp. + (Elaeagnus angustifolia) Fraxinus excelsior Fraxinus ornus (Gleditsia triacanthos) (Koelreuteria paniculata) (Ptelea trifoliata) Rhamnus spp. (Rhus typhina) Ribes spp. + Ulmus spp. + Fraxinus angustifolia ssp. danubialis
Egylaki fajok nyitvatermők Abies spp. Chamaecyparis spp. Larix spp. Picea spp. Pinus spp. Pseudotsuga spp. Sequoiadendron giganteum Taxodium distichum Thuja spp. zárvatermők Alnus spp. Betula spp. Carpinus spp. Castanea sativa Corylus spp. Fagus sylvatica (Juglans spp.) (Maclura pomifera) (Morus spp.) Ostrya carpinifolia (Platanus spp.) Quercus spp. Ruscus spp.
Nyáron (VI/2-VII) virágzó fajok (Amorpha fruticosa) (Ailanthus altissima) Castanea sativa (Catalpa bignonioides) Clematis vitalba Colutea arborescens (Euodia hupehensis) Frangula alnus + (Gleditsia triacanthos) (Koelreuteria paniculata) Ligustrum vulgare (Liriodendron tulipifera) (Lycium halimifolium) Myricaria germanica + (Ptelea trifoliata) (Parthenocissus inserta) (Rhus typhina) Rubus caesius Rubus fruticosus agg. (Robinia viscosa) (Robinia hispida) (Sophora japonica) Spiraea salicifolia (Tamarix ramosissima) (Tamarix gallica) Tilia tomentosa Tilia cordata
Ősszel (VIII-IX-X) virágzó fajok Calluna vulgaris Hedera helix (Cedrus spp.) A termés két évig érik (Cedrus spp.) Juniperus communis (Pinus spp.) (Quercus rubra) (Quercus palustris) (Sequoiadendron giganteum) Quercus cerris
Hipogei csírázás (Acer saccharinum) (Aesculus spp.) Amygdalus spp. Castanea sativa Frangula alnus (Ginkgo biloba) (Gymnocladus dioicus) (Juglans spp.) Corylus spp. (Padus serotina) (Carya spp.) Quercus spp.
Sarjtelepképző fajok Amygdalus nana Cerasus fruticosa Cornus sanguinea Cotinus coggygria Ephedra distachya Hippophaë rhamnoides Ligustrum vulgare (Lycium barbarum) Populus alba Populus tremula Pyrus nivalis Ribes nigrum Ribes uva-crispa (Robinia pseudoacacia) Rosa gallica Rosa pendulina Rosa spinosissima Rubus idaeus Spiraea spp. Vaccinium spp. Prunus spinosa
Hosszú életű (> 200 év) fajok (Abies alba) Acer campestre Acer pseudoplatanus Castanea sativa Fraxinus angustifolia spp. danubialis Fraxinus excelsior Hedera helix Quercus robur (Robinia pseudoacacia) Sorbus domestica Taxus baccata Tilia cordata Tilia platyphyllos Ulmus minor Populus nigra
Miből mi készül? Faj Morus alba Betula pendula Corylus avellana Quercus robur Quercus roburm subsp. slavonica Juglans nigra Populus tremula Populus nigra Erica arborea Tilia spp. Pyrus pyraster Malus sylvestris Felhasznált rész faanyag faanyag faanyag faanyag faanyag faanyag faanyag faanyag gyökér faanyag termés termés Termék pálinkás hordó legjobb kandallófa faszén "rózsafa" bútor puskaagy, puskatus gyufagyártás intarziás asztal pipanyél templomi szobrok pálinka pálinka
Sorbus domestica Sorbus torminalis Cerasus mahaleb Robinia pseudoacacia Cotinus coggygria Acer pseudoplatanus Acer saccharinum Cornus sanguinea Frangula alnus Hippophaë rhamnoides Fraxinus excelsior Fraxinus angustifolia subsp. danubialis Acer negundo Lycium barbarum Gingko biloba termés faanyag faanyag nektár levél, kéreg faanyag fa nedve faanyag kéreg termés faanyag faanyag faanyag termés levél pálinka bútor sétapálca méz bőrcserzés furnérlap juharszirup rajzszén hashajtó gyógyszergyártás sportszerek repülő légcsavar kapanyél afrodiziákum gyógyszer
Larix decidua Cedrus libani Abies nordmanniana Picea abies Pinus cembra faanyag faanyag fa faanyag faanyag víz alatti építkezések hajók, építkezések legjobb karácsonyfa főleg bútor menyasszonyi láda