ANADOLU DA ANT K ÇA EH R PLANLARI

Átírás

1 T.C. DOKUZ EYLÜL ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ ARKEOLOJ ANAB L M DALI YÜKSEK L SANS TEZ ANADOLU DA ANT K ÇA EH R PLANLARI Sema TORAMANO LU Danı man Yrd. Doç. Dr. Akın ERSOY 2006

2 Yemin Metni Yüksek Lisans Tezi olarak sundu um Anadolu da Antik Ça ehir Planları adlı çalı manın, tarafımdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı dü ecek bir yardıma ba vurmaksızın yazıldı ını ve yararlandı ım eserlerin bibliyografyada gösterilenlerden olu tu unu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmı oldu unu belirtir ve bunu onurumla do rularım. Tarih 27/6/2006 Sema TORAMANO LU II

3 YÜKSEK L SANS TEZ SINAV TUTANA I Örencinin Adı ve Soyadı : Sema TORAMANO LU Anabilim Dalı : Arkeoloji Anabilim Dalı Programı : Klasik Arkeoloji Tez Konusu : Anadolu da Antik Ça ehir Planları Sınav Tarihi ve Saati : Yukarıda kimlik bilgileri belirtilen ö renci Sosyal Bilimler Enstitüsü nün.. tarih ve. Sayılı toplantısında olu turulan jürimiz tarafından Lisansüstü Yönetmeli inin 18.maddesi gere ince yüksek lisans tez sınavına alınmı tır. Adayın ki isel çalı maya dayanan tezini. dakikalık süre içinde savunmasından sonra jüri üyelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana ı olan Anabilim dallarından sorulan sorulara verdi i cevaplar de erlendirilerek tezin, BA ARILI OY BRL ile DÜZELTME * OY ÇOKLU U RED edilmesine ** ile karar verilmi tir. Jüri te kil edilmedi i için sınav yapılamamı tır. Ö renci sınava gelmemi tir. *** ** * Bu halde adaya 3 ay süre verilir. ** Bu halde adayın kaydı silinir. *** Bu halde sınav için yeni bir tarih belirlenir. Evet Tez burs, ödül veya tevik programlarına (Tüba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. Tez mevcut hali ile basılabilir. Tez gözden geçirildikten sonra basılabilir. Tezin basımı gereklilii yoktur. JÜR ÜYELER MZA Ba arılı Düzeltme Red.. Ba arılı Düzeltme Red... Ba arılı Düzeltme Red. III

4 Teekkür Anadolu da Antik Ça ehir Planları balıklı bu tez çalımasının hazırlanması sürecinde yardım ve önerilerini esirgemeyip, bana yol gösteren sayın hocam Yrd. Doç. Dr. Akın Ersoy a çok teekkür ederim. ehir planlarıyla ilgili makaleleri bulmama ve American Journal of Archaeology kaynaklarına ulamama yardımcı olan ablam Serap Toramanolu na, benden maddi manevi yardımlarını esirgemeyen sevgili aileme ve çalımamın her aamasında bana sabır gösteren kardeime ne kadar teekkür etsem azdır. IV

5 Özet Antik Ça da kent (polis), içinde bulunduu bütün alana hâkim küçük bir devletti. Bu devletin özünü ehir devleti adı verilen, corafi bütünlüü olan baımsız bir merkez oluturuyordu. Bu tezin kapsamında ehir kavramının oluumu, ehir planlamacılıının geliimi ve Anadolu antik ehirlerinin planları incelenmitir. Anadolu dıındaki kentlerden örnekler verilerek benzerlikler ve farklılıklar vurgulanmaya çalıılmıtır. Tezin ilk bölümünde aratırmanın amacı kapsamı ve çalıma yöntemi anlatılmaktadır. Antik çada ehir planının geliimi temel bir süreklilik gösterse de birçok Hellen ehri oldukça yava gelimiti. Bu bölümde ayrıca Hellen tarihi dönemleri içerisinde kent planlamasının seyri incelenmitir. Roma döneminin antik ça kent planlamasına katkısı aratırılmı ve kentsel altyapı anlatılmıtır. ehir planlama biçimi ve teknii uygarlık düzeyinin de göstergesidir. Hellen kenti planlamasındaki uzun ve kompleks süreç bu tezin ikinci bölümünde yer alan Anadolu ehir örnekleri ile verilmeye çalıılmıtır. Bu ehir örnekleriyle Hellen toplumsal yaayıı ve tarihsel geliim süreci yansıtılmıtır. Anadolu ehir plancılıı bölümündeki ehirler bölgelere ayrılarak incelenmitir. Çalımanın ana amaçlarından biri olan Antik çada Anadolu ehir planlarının incelenmesi ve düzenli bir dökümünün yapılması bu bölümde gerçekletirilmitir. Üçüncü ve son bölümde Anadolu dıı ehirlerinden örnekler verilmi ve bu örnekler planları belirgin olan kentlerden seçilmeye çalıılmıtır. Tez çalımasının ana kaynakları E.J. Owens a ait olan Yunan ve Roma Dünyasında Kent ve R.E. Wycherley in Antik Çada Kentler Nasıl Kuruldu? adlı kitaplarıdır. Bu iki kitapta Hellen kentinin biçimini ve belirli öelerin kent içindeki konumunu tanımlamıtır. Çalımanın ana kaynaklarından bir dieri de Hellen kentinin geliimi konusunda belirgin saptamalarda bulunan F. Haverfield in Ancient Town - Planning adlı yayınıdır. Haverfield in 1913 tarihli bu çalıması güncel bir kaynak sayılmamakla birlikte içerii bu tezin amacıyla paraleldir. Tezin dier bölümlerinde, ehir planları anlatılırken çeitli kaynaklara bavurulmu ve Antik ça Anadolu ehir plancılıının uygarlık tarihindeki öneminin altı çizilmitir. V

6 Abstract During the ancient age, a city (polis) was a small state which commanded the whole area where it was located. The heart of this state was constituted by an independent centre which was defined as city state and had a geographical integrity. The scope of this master s dissertation covers the formation of the concept of the city, the evolution of the city planning, and the plans of the antique cities in Asia Minor. In addition, the thesis includes examples from cities outside Asia Minor in order to emphasise the similarities and differences. The first part of the masters dissertation contains the objective of the study, its scope, and, its methodology. Although the evolution of the city plan during the antique age displayed a basic continuity, the development of many Helen cities was considerably slow. So, in this section, the journey of city planning during the Helen historical periods is analysed as well. This section also includes an investigation to explore the contributions of the Roman Period to the antique age city planning and an examination of the city infrastructure. The style of city planning and its technique are signs of the level of civilisation. The second part of this thesis attempts to demonstrate, using Asian Minor city examples, the long and complex process in Helen city planning. With these city examples, Helen societal living and the process of its historical evolution are reflected upon. The cities which are taken into consideration under the section devoted to Asian Minor City Planning are examined by dividing them into regions. Amongst the main objectives of this study, the analysis of the city plans in Asia Minor during the antique era and their casting in an orderly manner are realised in this section. In the third and the last section, carefully chosen city examples with clear cut plans from outside Asia Minor are given. The main sources of this dissertation are the The City in the Greek and Roman World and How the Greeks Built Cities books that are written by E.J. Owens and R.E. Wycherley respectively. Both books describe the shape of the Helen city, and the position of certain elements within the city. Another main source book for this study is F. Haverfield s Ancient Town - Planning that includes explicit statements on the evolution of the Helen city. Despite the fact that Haverfield s 1913 dated book is not considered as a contemporary source, its content is in parallel with the aim of this dissertation. While discussing city plans in the other parts of the thesis, various sources are also referred, and the importance of the Ancient Age Asia Minor City planning in the history of civilisation is underlined. VI

7 ANADOLU DA ANTK ÇA EHR PLANLARI YEMN METN...II TUTANAK...III TEEKKÜR...IV ÖZET...V ABSTRACT...VI ÇNDEKLER...VII BBLYOGRAFYA ve KISALTMALAR...XII GR Amaç, Kapsam, Yöntem 1 BRNC BÖLÜM ANTK ÇA EHR HELLEN EHR Antik Ça ehrinin Tanımı Antik Ça ehrinin Kuruluu Yunan ehir Planlamasının Kökenleri Antik Ça ehrini Oluturan Mimari Öeler ARKAK VE KLASK DÖNEMDE EHR PLANCILII Düzensiz ehirler Düzenli ehirler Ege Sistemi talya Sistemi HELLENSTK DÖNEMDE EHR PLANCILII skender ve haleflerinin kurduu ehirler Seleukoslar tarafından kurulan ehirler Ptolemaioslar tarafından kurulan ehirler VII

8 1. 4. ROMA DÖNEM EHR PLANCILII ANTK ÇA EHRLERNN ALTYAPISI...42 KNC BÖLÜM ANADOLU EHR PLANCILII AIOLIS Pitane Elaia Gryneion Myrina Kyme Aigai Larissa Neonteikhos Temnos BITHYNIA Nikomedia Nikaia IONIA Phokaia Smyrna Klazomenai Ephesos Priene Miletos Didyma Magnesia ad Meandrum...72 VIII

9 2. 4. KARIA Stratonikeia Tralleis Alinda Aphrodisias Halikarnasos Knidos KILIKIA Antiokheia Tarsos Anemourion LYDIA Thyateira Magnesia ad Sipylum Sardeis LYKIA Telmessos Pinara Xanthos Patara Antiphellos Myra MYSIA Pergamon Kyzikos 96 IX

10 2. 9. PAMPHYLIA Attaleia Perge Aspendos Side PHRYGIA Laodikeia Amorion Gordion PISIDIA Sagalassos Termessos THRAKIA Byzantion Kallipolis TROAS Parion Troia Assos Neandreia ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ANADOLU DI I EHR PLANCILII OSTA POMPE LEPTS MAGNA ALEXANDREIA.120 X

11 3. 5. VENTA SILURUM RHODOS ATINA AKRAGAS SELINUS TIMGAD SONUÇ.130 LEVHA LSTES LEVHALAR XI

12 Bibliyografya ve Kısaltmalar Akarca, 1998 Akarca, A, ehir ve Savunması, Ankara, Akurgal, 2003 Akurgal, E, Anadolu Uygarlıkları, stanbul, Akurgal, 1997 Akurgal, E, Eski zmir I Yerleme Katları ve Athena Tapınaı, Ankara, Akurgal, 1993 Akurgal, E, Eskiça da Ege ve zmir, stanbul, Akurgal, 1960 Akurgal, E, Çandarlı/Pitane Kazısı TAD X/1, Akurgal, 1946 Akurgal, E, Arkaik ve Klasik Çalarda zmir Belleten 37, Anabolu, 2001 Anabolu, M. Usman, stanbul ve Anadolu daki Roma mparatorluk Dönemi Mimarlık Yapıtları, stanbul, Aristoteles Aristoteles, Politika, (çev: Mete Tunçay), stanbul, XII

13 Atlan, 1970 Atlan, S., Roma Tarihi nin Ana Hatları, I. Kısım Cumhuriyet Devri, stanbul, Aydınolu, 2002 Aydınolu, Ü., Dalık Kilikia da Helenistik Dönem Kentlemesi: Olba Tapınak Devlet Modeli, (Yayınlanmamı Doktora Tezi), Ege Üniversitesi, zmir, Bakır, 2005 Bakır, G.(2005), Kentin Konumu, Eriim: , KLAZOMENAI-KONUM.html Bean,1997 Bean, George E, Eskiça da Ege Bölgesi, (çev. nci Delemen), stanbul, Bean,1999 Bean, George E, Eskiçada Güney Kıyıları, (çev. nci Delemen-Sedef Çokay), stanbul, Bean,1987 Bean, George E, Karia, (çev. Burak Akgüç), stanbul, Bean, 2000 Bean, George, E, Eskiçada Menderes'in Ötesi, (çev. Pınar Kurtolu), stanbul, XIII

14 Bingöl, 2005 Bingöl, O., Magnesia ad Maeandrum 2003 (20. yıl) 26. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt. TC. Kültür ve Turizm Bakanlıı Yayınları. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüü. Yayın no:19. Ankara, Bingöl, 2006 Bingöl, O.(2006), Artemis Kutsal Alanı, Kent Planı ve Cadde Sistemi Eriim: , Boardman, 1980 Boardman, J, The Greek Overseas, London, Bonnard, 2004 Bonnard, A, Antik Yunan Uygarlıı, Euripides ten skenderiye ye, (çev. Kerem Kurtgözü), stanbul, Bradford, 2004 Bradford, E, Akdeniz-Bir Denizin Portresi, (çev. Ahmet Fethi), stanbul, Cadoux, 2003 Cadoux, C. John, lkça da zmir, (çev. Bilge Umar), stanbul, Cezar, 1977 Cezar, M, Anadolu Öncesi Türklerde ehir ve Mimarlık, stanbul, XIV

15 Clayton, Price, 1999 Clayton, P.A., Price, M.J., Antik Dünyanın Yedi Harikası, stanbul, (çev. Betül Avunç),1999. Cook, 1948/1951 Cook, J. M, Old Smyrna, BSA, 1948/1951. Çevik, 2005 Çevik, Ö., Arkeolojik Kanıtlar Iıında, Tarihte lk Kentler ve Kentleme Süreci, Kuramsal Bir Deerlendirme, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, stanbul, 2005, Demiri, 2005/2006 Demiri, B, skenderiye: Antik Ça Akdeniz inde Bir Kültür Kenti, Dou Batı, Ankara, Doer, 1998 Doer, E, lk skanlardan Yunan galine Kadar Menemen ( ya da Tarhaniyat ) Tarihi, zmir, Erhat, 1999 Erhat, A, Mitoloji Sözlüü, stanbul, XV

16 Foss, 1977 Foss, C, Archaeology and the Twenty Cities of Byzantine Asia, American Journal of Archaeology, Vol. 81, No.4, Autumn, Archaeological Institute of America, Freeman, 2003 Freeman, C, Mısır, Yunan ve Roma, Antik Akdeniz Uygarlıkları, (çev. Suat K. Angı),Ankara, Guzzo, 2000 Guzzo, G. Pier, Pompei nin Çıplakları, Sanat, Kültür, Antika, P, 18, (çev. Aslı Kayabal), stanbul, Herodotos Herodotos, Herodot Tarihi, (çev. Müntekim Ökmen), stanbul, KST Kazı Sonuçları Toplantısı Kazıl, 2005 Kazıl, E, Eskihisar (Stratonikeia) Mimarlık Dergisi, sayı: 324, Temmuz- Austos, Kretzchmer, 2000 Kretzchmer, F, Antik Roma da Mimarlık ve Mühendislik, (çev. Zühre lkgelen), stanbul, Lawrence, 1973 Lawrence, A. W., Greek Architecture, London, XVI

17 Love, 1970 Love, I. C., A Preliminary Report of the Excavations at Knidos, American Journal of Archaeology, Vol. 74, No.2, Apr., Archaeological Institute of America, Lyttelton, 1974 Lyttelton, M, Baroque Architecture in Classical Antiquity, London, Magie, 2003 Magie, D, Anadolu da Romalılar 3, Batı Anadolu Kent Devletleri, (çev. Nezih Bagelen-Ömer Çapar), stanbul, Malay, 1992 Malay, H, Hellenistik Devirde Pergamon ve Aristonikos Ayaklanması, zmir, Mansel, 1999 Mansel, A. M, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara, Moscati, 2004 Moscati, S., Fenikeliler, (çev. Sinem Gül), Ankara, Naumann, 1998 Naumann, R, Eski Anadolu Mimarlıı, (çev: Beral Madra) Ankara, Nicholls, 1958/1959 Nicholls, R. V., Old Smyrna, BSA, 1958/1959. XVII

18 Owens, 2000 Owens, E. J., Yunan ve Roma Dünyasında Kent, (çev. Cânâ Bilsel), stanbul, Özyiit, 2005 Özyiit, Ö.,, 2003 Yılı Phokai Kazı Çalımaları 26. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. Cilt. TC. Kültür ve Turizm Bakanlıı Yayınları. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüü. Yayın no:19. Ankara, Pausanias Pausanias, Description of Greece, translated by W. H. S. Jones, Harvard University, Plinius Plinius, (Pliny the Elder), Natural history: libri III-VII, translated by H. Rackham, Harvard University, Plutarkhos Plutarkhos, Moralia, translated by F. C. Babbitt, 1999 Rumsched, 2000 Frank Rumsched, Wolf Koenigs in katkılarıyla, Küçük Asya nın Pompeisi Priene Rehberi, (çev: Selma Bulgurlu), stanbul, XVIII

19 Saltuk, 1997 Saltuk, S, Arkeoloji Sözlüü, stanbul, Serdarolu, 2005 Serdarolu, Ü, Behramkale-Assos, stanbul, Sevin, 2001 Sevin, V, Anadolu nun Tarihi Corafyası I, Ankara, Strabon Strabon, Geographika Antik Anadolu Corafyası, XII-XIII-XIV, (çev: Adnan Pekman), stanbul, imek, 2005 imek, C.(2005), Tarihçe, Eriim: , htm, TAD Türk Arkeoloji Dergisi Tanaç, 2000 Tanaç, M., Batı Anadolu Antik Yerleimlerinde Kentsel Mekan Kurgusu Aratırması (Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Üni. Fen. Bil. Enstitüsü, zmir, Tekin, 2004 Tekin, O, Eski Yunan Tarihi, stanbul, Thorpe, 2002 Thorpe, M, Roma Mimarlıı, (çev. Rıfat Akbulut), stanbul, XIX

20 Thukydides Thukydides, Peloponnesos Savaı, (çev: Tanju Gökçol), stanbul, Tulunay, 1992 Tulunay, E. T., Etrüsk Sanatı, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, stanbul, Tül, 2001 Tül,, Türkiye nin Antik Kentleri, stanbul, Umar, 1999 (a) Umar, B, Karia, stanbul, Umar, 1999 (b) Umar, B, Lykia, stanbul, Umar, 2000 Umar, B, Kilikia, stanbul, Umar, 2001 (a) Umar, B, Ionia, stanbul, Umar, 2001 (b) Umar, B, Lydia, stanbul, Umar, 2002 (a) Umar, B, Aiolis, stanbul, Umar, 2002 (b) Umar, B, Troia, stanbul, Umar, 2003 Umar, B, Trakya, stanbul, Umar, 2004 Umar, B, Bithynia, stanbul, Usman, 1958 Usman, M, Antik Devir Küçük Asya Evleri, stanbul, XX

21 Ünsal, 1973 Ünsal, B, Mimari Tarihi Cild I, stanbul, Varinliolu, 1990 Varinliolu, E., 1989 Stratonikeia Kazıları, 1990, XII. KST. Wheeler, 2004 Wheeler, M, Roma Sanatı ve Mimarlıı, (çev. Zeynep K. Erdem), stanbul, Vitruvius Vitruvius, Mimarlık Üzerine On Kitap, (çev. Suna Güven), Wycherley, 1993 Wycherley, R. E., Antik Çada Kentler Nasıl Kuruldu?, (çev. Nur Nirven-Nezih Bagelen), stanbul, XXI

22 GR Amaç, Kapsam, Yöntem Kent, antik çada en önemli temel kurumlardan biri sayılıyordu. Uygarlık kavramıyla beraber anılan kent sözcüünü tanımlayan ölçütler her bölgede farklılık gösteriyordu. Arkaik ve Klasik dönem Hellen toplumuna göre kentin fiziksel bir boyutu olmalıydı. Kentler büyüdükçe, büyük kamu yapıları, gösterili evler ve dier etkileyici donanımlar kent yaamının simgesi olmutur. Bu konuda antik yazar Pausanias ın hiçbir devlet yapısı, tiyatrosu ve pazar meydanı olmayan, halkı bir sel yataının kıyısında da kulübelerinde yaayan Panopeus nasıl bir kent olarak görülebilir sorusu önemli bir ayrıntıdır. Antik ça ehrini oluturan, agora/forum, akropolis/arx, bouleuterion, tapınak ve dier elemanların belirli bir düzen içinde bir araya getirilmesi için bir planlamaya ihtiyaç vardır. Kentler ve kente ilikin yapılar hakkında yeterince bilgi olmasına karın antik ça ehir planlama kuramı hakkında bilgiler sınırlıdır. Erken dönemlerde görülen seyrek dokulu düzensiz planlı yerlemelerle ilgili mimari kalıntı azdır. Düzenli planlamaya sahip ızgara planlı kentlerle ilgili aratırmalarda ise ilk karımıza çıkan Miletos lu mimar Hippodamos tur. Izgara planlı kent tasarımı Arkaik dönemde balamı, Klasik dönemde ekillenmi ve Hellenistik dönemde en gelimi düzeyine ulamıtır. Bu tez kapsamında, antik çada ehir planlaması ayrıntılı incelenecek ve Anadolu ehir planları ekillerle birlikte anlatılacaktır. Tez çalımasının ana kaynaklarından biri olan F. Haverfield in Ancient Town - Planning adlı 1913 tarihli yayını bu konuyla ilgili yapılan çada çalımaların ilkidir. Bu çalımada Hellen kent planlaması kökenlerine inilmi ve farklı bölgelerden verilen örneklerle antik ça ehir planlaması incelenmeye çalıılmıtır. Haverfield ın yayınında Yakındou yerleimlerinin Hellen ehir planlamasına katkısı örneklerle açıklanmı ve dou ehirlerinin krala dorudan balı sayılmaları ile Yunan ehir devleti anlayıının arasındaki fark verilmitir. Saray ve kamu yapıları çevresinde konulanan 1

23 yerleim konutlarının Hellen kentlerinin seyrek dokulu yerleiminden çok, Miken kent düzenlemesiyle ilgisi olduu anlatılmıtır. Tezin dier ana kaynaklarından olan E. J. Owens ın, Yunan ve Roma Dünyasında Kent ve R.E. Wycherley in, Antik Çada Kentler Nasıl Kurulur? adlı kitaplarında kent planlaması ve kent öelerinin araziye daılımı çeitli bölgelerden verilen örneklerle anlatılmıtır. Bu çalımanın ana amacı, antik ça kentlerinin daha önce yapılmı bütün çalımalar eliinde dökümünü yapmak ve Anadolu ehirlerini bölgelere ayırarak ekte verilen planlarıyla beraber anlatmaktır. Bu konuda yapılan dier çalımalarda kullanılan metotlar ve varılan sonuçlar incelenmi, bütün bu kaynaklar eliinde çıkan sonuçlar sorgulanmıtır. Tezin ilk bölümünde, ehir kavramının açıklaması yapılacaktır. Hellen kültüründeki polis kavramı ve kent sözcüü arasındaki iliki antik ça yazarlarının bu konuda yaptıkları açıklamalarla anlatılacaktır. Antik ça kentinin kuruluundan ekilsel olarak bahsedilecek ve Hellen ehir planlamasının kökenleri alt balıkla incelenecektir. Antik ça ehir planlaması onu oluturan mimari öelerle birlikte düünülmektedir. Bu bölümde antik ça ehrini oluturan mimari unsurlar ayrıntılı anlatılacaktır. Bir kentin ehir elemanlarının lokalizasyonun farklılık gösterdii yerlerde, buna neden olan unsurlar belirtilecek ve planlarla anlatım desteklenecektir. Tezin birinci bölümünde ayrıca, antik ça ehir planlamasında görülen düzenli planlı ehirlerin örnekleri verilecek ve bu tarz plancılıkta görülen iki sistem anlatılacaktır. Ege sistemi ve talya sistemi adı verilen bu tarz sokak ekillendirmeleri çizimlerle gösterilecektir. Arkaik ve Klasik dönem ehir plancılıı arasındaki farklar anlatılacaktır. Hellenistik dönem ehir plancılıı, skender ve haleflerinin kurduu ehirler, Seleukoslar tarafından kurulan ehirler ve Ptolemaioslar tarafından kurulan ehirler alt balıı altında ilenecektir. Roma dönemi ehir plancılıı anlatılacak ve Hellen ehir plancılıı arasındaki farklar belirtilecektir. Bölümün sonunda eski ça kentlerinin altyapısı örneklerle verilmeye çalıılacaktır. Tezin ikinci bölümünde, Anadolu ehir plancılıı ana balıı altında Anadolu ehirlerinin bir dökümü yapılacak ve bu döküm bölgelere ayrılarak yazılacaktır. Bu bölümde; Aiolis, Bithynia, onia, Karia, Kilikia, Lydia, Lykia, Mysia, Pamphylia, 2

24 Phrygia, Pisidia, Thrakia ve Troas bölgeleri anlatılırken bölgelere düen kentler eit sayıda olmayacaktır. Bunun nedeni bazı bölge kentleri hakkında daha fazla aratırma yapılmı olması ve planlarının ayrıntılı hazırlanmı olmasıdır. kinci bölümde anlatılan Anadolu ehirleri lokalizasyonları ve planları ile birlikte verilecek, ehre ait önemli bir ayrıntı varsa bahsedilecektir. Tezin üçüncü bölümünde Anadolu dıı ehir plancılıından örnekler verilecek ve yine planlarla desteklenecektir. Bu bölümde anlatılacak ehirlerin sadece belirli bir bölgeden olmaması önemli bir prensip olacaktır. Verilen ehir örnekleri talya ve çevresi, Yakındou ve adalardan seçilecek, bu kentlerle Hellen kentleri sonuç bölümünde karılatırılacaktır. 3

25 BRNC BÖLÜM ANTK ÇA EHR HELLEN EHR Antik Ça ehrinin Tanımı Hellen halkı için; ehir ve devlet birbiri içine girmi, birbirine karımı iki kavramdı. Polis hem ehir, hem de devlet demekti. Yunan dilinde ehir anlamına gelen baka bir kelime daha vardı. Belde olarak ehre asti de deniliyordu. Köyler için kome sözü kullanılıyordu. Köyler belirli bir siyasi karakteri olmayan küçük yerlemelerdi. Açık ya da surla çevrili olabiliyorlardı. Polis ise çevre köyleri içine alan ve genellikle doal sınırlara dayanan, siyasi bir topluluktu 1. Kent, barbarlık ve kaos ile karıt, uygarlıkla e anlamlıydı. Homeros un uygar olmayan Kyklopslar a karı yönelttii iki suçlaması vardı. Bunlar, yasa yapmak için meclislerinin bulunmayıı ve kendi aileleri dıında bir topluluk bilinçlerinin olmadııydı 2. Bu olayı antik yazar öyle anlatır: Engine açıldık yeniden, gene yüreimiz acı dolu. Vardık töre bilmez, azgın Tepegözlerin iline, onlar yalnız ölümsüz tanrılara güvenirler, ne ekin ekerler elleriyle, ne de çift sürerler, toprak ekilmeden, ilenmeden verir onlara her eyi, arpayı da, budayı da, asmayı da verir, arap sunan iri salkımları, Zeus yamuru iirir. Yoktur onların dernekleri, yasaları falan. Otururlar yüksek da tepelerinde, oyuk maaralarda, herkes kendi evini yönetir, kendi karısını, çocuunu, umurlarında deildir hiç kimse, bakalarına aldırmazlar. 3 Homeros un bahsettii meclislerinin ve topluluk bilinçlerinin olmayıı yani bu iki nitelik de düzenli bir kent yaamı için çok önemli görünmekteydi. Antik yazarların kent hakkında görülerinden bahsetmeye Aristoteles le devam edilebilir. 1 Akarca, A.,!ehir ve Savunması, 1998, s Owens, E. J., Yunan ve Roma Dünyasında Kent, (çev. Cânâ Bilsel), 2000, s Homeros, Odysseia, (çev. Azra Erhat-A. Kadir), 2000, IX, , s

26 Aristoteles aileden ve köyden söz ettikten sonra bunların birlemesiyle oluan üçüncü birlik olarak polis i anlatır: Son birlik; çeitli köylerden oluan ehir ya da devlettir (polis). Bununla hemen her bakımdan süreç tamamlanmıtır; kendi kendine yeterlie eriilmi ve böylelikle, yaamın kendisini salamak için balamıken, imdi iyi yaamı salayabilecek bir duruma gelmitir. Bundan dolayı, içinden çıktıı daha eski topluluklar nasıl doalsa, ehir-devleti de öylece yetkinlikle doal bir topluluk biçimidir. 4 Thukydides kent yaamını yerleiklik, güvenlik ve refah ile edeer kabul ederken, aynı zamanda Hellen toplumunun zor zamanlarını betimledii Peloponnes Savaları tarihinin giri bölümünde igal tehlikesinin büyük kentler kuramamı ve temel kaynaklardan yoksun bir geçici nüfusun oluumuna neden olduu konusunda ısrar eder 5. Yunanlılara göre kent, temelde ortak siyasal, dinsel ve toplumsal gelenekleri paylaan bir yurttalar topluluuydu ve polis tanım gerektirmemekteydi 6. çinde bulunduu ovaya, köylere ve çevre dalara hâkim küçük bir devlet olan kentin özünü, siyasi faaliyetlerin toplandıı merkez olarak ehir tekil ediyordu. " ehir devleti adı verilen bu oluumun corafi bütünlüü vardı. Siyasi faaliyet belirli bir merkezde, yani ehirde toplanmıtı. Kapladıı alanın yüzölçümü küçüktü bunun önemli bir nedeni Yunanistan ın corafi yönden parçalanmı olmasıydı. Sadece Atina, birbirinden farklı corafi bölgeleri içine alan bir devletti. Yunanistan ın iki büyük ovasından biri olan Thebai ovası ise birkaç devlet arasında bölünmütü. Fakat bu devletler amfiktioni denen yarı siyasi, yarı dini bir birlik kurmulardı. Birliin merkezi Thebai ehri idi. ehir devleti tam bir baımsızlıa sahipti. Ekonomik yönden amacı kendi kendine yetinmekti 7. 4 Aristoteles, Politika, (çev. Mete Tunçay), Kitap I, Bölüm 2, 2002, s Owens, 2000, s. 1 ( Thukydides, Peloponnesos Sava#ı, (çev: Tanju Gökçol), $stanbul, i 2. ) 6 Owens, y.a.g.e., s Akarca, 1998, s

27 Yunan ehir devletleri karanlık çaların sonunda domutur. Dor istilası sonrası Yunan toplumunda kabile sistemi görülmekteydi. Kabile bakanı basileos unvanını taıyordu. Basileos doutan aldıı bir hak ile iktidara gelmiti. Görevini tanrıların korumasında yürüten bakana kabile fertleri, sadakat ve itaatle balıydılar. M.Ö. VIII. ve VII. yy. civarında kabile hayatından ehir hayatına geçilmitir. Basileos un vazifesi yalnız sava ve din alanına sınırlanmı ve nüfusu azalmıtı. Bu durumda, siyasi ve adli ilere bir yıl için görev baında kalan memurlar bakmaktaydı. Zamanla sava ve din ileri de birbirinden ayrılarak basileos a yalnız dinin yönetimi bırakılmı, sava bakanlıı polemarkhos adında yeni bir memura verilmitir 8. ehir devletinin oluumuna soyluların büyük katkısı olmutu bundan dolayı ehir devletinin ilk aamasına aristokrasi idaresi adı verilir. Bu Aristo ya göre en iyinin idaresi dir. dare klan bakanlarından meydana gelen bir konseyde (boule) toplanmıtı. Memurlar, soylular arasından seçim suretiyle, bir yıl vazife görmek üzere i baına gelirdi. Adaletin salanması, aristokratların yaptıı, fakat yazılmamı olan kanunlara göre olurdu 9. Tüm Yunanlıların siyasal yaayıları için son derece önemli olan ilk ehir devletleri Ionia da kurulmutur. Bunun nedenleri arasında; 1- Anadolu ya karıık kitleler halinde geçmi olan Aka ların anayurtlarındaki kabile tekilatını yabancı bir ülkede aynen uygulamaya imkân bulamamaları 2- Aka larda öteden beri ehir kavramının var oluu 3- Aka ların Anadolu kıyılarında Hititler zamanından kalma ehir ve kasabalar bulmu ve buralara yerlemi olmaları gösterilebilir. 10 Bu ehir devletlerinde siyasal haklara sahip her yurtta, ehir dıında otursa bile, ehir ilerine karıabilirdi. Çünkü Yunan görüüne göre bir polis etrafını çeviren surlar ve içindeki evler tarafından deil, ehirde ve ehir yöresinde yaayan özgür yurttalar tarafından temsil olunurdu. Böylelikle polis; ehir devletinden baka toplum devleti olarak da adlandırılabilir Akarca, 1998, s Akarca, y.a.g.e., s Mansel, A. M., Ege ve Yunan Tarihi, 1999, s Mansel, y.a.g.e., s

28 O zamana kadar eski dou devletlerinin baında tanrının temsilcisi veya dorudan doruya tanrı sayılan, bu yüzden sonsuz bir güç ve yetkiye sahip bulunan bir hükümdar yer almakta, uyruklar kayıtsız artsız bu hükümdara tabii bulunmakta ve onun iznini almadan devlet ilerine hiçbir ekilde karıılmamaktaydı. Ama Yunan ehir devletlerinde her özgür yurttaın eit haklara sahip olması ve devlet ileriyle dorudan doruya ilgilenebilmesi devlet sistemi bakımından büyük bir yenilik ortaya koymakta ve cumhuriyetin temellerini meydana getirmekteydi. Yunan polislerinin ortaya çıkması sonunda idarenin belirli bir ehirde toplanması kabile tekilatında olduundan daha sürekli ve daha geni yetkili bir hükümet meydana gelmesini ve ilk zamanlar hükümetin baında bulunan kralın, daha sonraları ise aristokratların devlet ilerini daha kolay yürütmelerini mümkün kılmıtır Antik Ça ehrinin Kurulu%u Genel bir tanımla, ehirler bir köyün doal olarak büyümesi ve gelimesi sonucunda meydana gelirler. Yunan ehirlerinin bir kısmı Tunç ça yerlemeleri üzerinde gelimitir, bir kısmı ise Tunç çaında oturulmayan yerlerde kurulmulardır. Daha önceki yerlemelerin üzerine kurulmu ehirlerin baında Atina, Thebai ve Miletos u sayabiliriz. Üçü de Miken devri ehirleri üzerinde kurulmutur 13. Aristoteles e göre bir kent kurulurken kentlilerin salıı, siyasal ve askeri açıdan iyilikleri için kentin yerleecei alan çok önemliydi. Ona göre suyun bulunması alanın seçimini etkilemesi gereken ana etmenlerden biriydi. Yazar öyle devam ediyor: " ehrin kurulacaı yer, bir yamaç olmalıdır. Bu bulmayı umacaımız bir eydir, fakat u dört noktayı da göz önünde tutmalıyız. Birincisi ve en önemlisi, ehrin konumunun salıa elverili olmasıdır. Douya bakan ve gün dousundan rüzgâr alan bir yamaç, salıklıdır, öylesi de havanın güzel geçmesini salamakla birlikte, kuzey rüzgârından korunmu (dulda) bir yamaçtan daha iyidir. Sonra ehrin 12 Mansel, 1999, s Akarca, 1998, s

29 yeri, bütün toplumsal (sivil) askeri etkinliklere elverili bulunmalıdır. Savunma amaçları için, bu konum ehri savunanların kolaylıkla bir çıkı (huruç) hareketi yapabilecekleri, ama saldıranların zor yaklaabilecekleri ve zor kuatabilecekleri gibi olmalıdır. Su ve özellikle kaynak suyu bol olmalı ve mümkünse, sava sırasında hemen denetim altına alınabilmelidir; bu mümkün deilse, yamur sularını büyük ve çok sayıda tekneler içinde toplamanın bir yolu bulunmalıdır ki, sava savunucuları uzaa gitmekten alıkoyunca yeteri kadar suları olsun. 14 Platon ve Aristoteles gibi antik yazarlar ideal bir devlet kurmanın kurumsal, toplum-bilimsel ve ahlaki boyutları ile ilgilenmilerdir. Ancak yine de yorumları kent plancının çalımasını yönlendiren kimi düünceleri de göstermektedir. Bunlar kentin planını, yapıların yerleimi ve yönlenmesini, savunma, yurttaların salıı, kentin ve yapıların düzenlenmesindeki estetik nitelikleri içermektedir 15. Doal olarak köylerin büyümesi ile meydana gelen ehirlerin yanında çeitli faktörlerin etkisi altında kurulmu olanlarda vardır 16. Synoikismos, kent kurmanın ekillerinden biridir. Bir kentin yapay olarak yaratılması ya da mevcut bir kentin boyutlarının yerel halkın oraya göç etmesiyle büyütülmesi sürecine synoikismos (birletirme) deniliyordu. Kimi zaman halkın fiziksel olarak bir yerde toplanması yerine, Attika da olduu gibi yalnızca halkın siyasal olarak birlemesini içeren, esas olarak siyasal bir eylemdi. Bu yerine göre ya yeni bir kentsel merkezin kurulmasını ya da mevcut kentlerden birinin gelimesini getirdi 17. Synoikismos yöntemiyle oluan kent devletleri hiçbir zaman bir araya gelip tek bir devlet çatısı altında toplanmamılardır 18. Atina ve Rhodos kentinin kuruluu ile temsil edilen iki çeit synoikismos vardır. Birincisinde köyler içlerinden birini siyasi merkez olarak seçer, dierinde birkaç köy yeni bir arazide yeni bir ehir kurmak üzere birleir. Atina nın synoikismos unun efsanevi kral Theseus un eseri sayıldıını Thukydides den 14 Aristoteles, 2002, s Owens, 2000, s Akarca, 1998, s Owens, a.g.e., s Tekin, O., Eski Yunan Tarihi, 2004, s.45. 8

30 biliyoruz 19. Theseus Attika köylerini siyasi birlie kavuturmu, Atina yı köylerin siyasi merkezi yapmıtır. Bu olay Atina tarihi boyunca bir bayramla kutlanmıtır. Bu bayrama synoikia yani Birlik Bayramı adı veriliyordu. Bu çeit synoikismos ta yeni bir ehir kurulmuyor; bir köyün ehir olarak gelimesi için artlar hazırlanmı oluyordu. Rhodos M.Ö yılında üç ehrin daha iyi bir corafi mevkide, yeni bir ehir kurmak üzere birlemesi sonucu meydana gelmitir. Bu üç küçük ehir Kameiros, alysos ve Lyndos tu. 20 Rhodos; Romalılar tarafından yenilgiye uratılıncaya kadar Ege nin en büyük kentlerinden biriydi 21. Yunan kentinin kuruluuna neden olan dier bir faktörde göçlerdir. Yunan tarihinde bu olay iki defa tekrar etmitir: 1) Tunç ça sonundaki istilalar ve kaynamalar sonucu Ege adalarına ve batı Anadolu kıyılarına yapılan göçler ve yerlemeler, 2) M.Ö. VIII VI. yy larda Akdeniz, Kuzey Ege ve Karadeniz e yönelen göçler ve yerlemeler. 22 Burada göç kelimesiyle tanımlanan kolonizasyon yeni bir kent kurmak için araç konumundaydı. M.Ö. VIII. yy ın ortalarından balayarak Yunan kent-devletleri dıarıya sürekli yerlemeci grupları gönderdiler; bunlar önce tüm Akdeniz çevresinde daha sonra da Karadeniz kıyısı boyunca yeni kentler kurdular 23. Genellikle her koloninin bir kurucusu vardır. Oikistes adı verilen kurucu önce Delphoi daki (Delphi) Apollon kehanet ocaına danıırdı 24. Delphoi da kehanet merkezinden verilen açıklamalı manzumda yazanların bir kısmı gerçek, bir kısmı halkın sonradan yaptıı yakıtırma olmalıdır 25. Bu danıma sonucunda olumlu yanıt alınırsa, kurucu ve beraberindekiler koloninin kurulacaı mevki olarak seçilen yere gider ve sınırlar çizilirdi 26. Temel atılırken kurbanlar kesilirdi 27. Kentin kurucusunun 19 Akarca, 1998, s Akarca, y.a.g.e., s Owens, 2000, s Akarca, a.g.e., s Owens, a.g.e., s Tekin, 2004, s Akarca, a.g.e., s Tekin, a.g.e., s Akarca, a.g.e., s 21. 9

31 saygıyla anıldıı törende kurucu aynı zamanda kurmu olduu koloninin halkı tarafından kahraman ilan edilir ve öldükten sonra da tapım görürdü 28. Romalıların kent kurma prensibinde, önce himaye alınıyor daha sonra da kentin çeperi tunç bir saban ile belirleniyordu. Destana uygun kent kurarken ve yaadıkları kentlerin sınırlarını geniletirken izledikleri bu sistem bir Etrüsk ritüeliydi. Kentin çeperini belirleyen sabanın izi kentin vatandalarına, yeraltı dünyasının tanrılarına karı kutsal himaye salardı. Kapıların yerlerine gelindiinde, koruyucu çizginin üzerine basılmaması için saban kaldırılırdı. Kentin merkezi de yere kazılan ve içine kurbanların konduu dairesel bir çukur ile belirlenirdi ve üç Roma tanrısı Jupiter, Juno ve Minerva ya adanan bir tapınak kurulurdu. Buradan anladıımız yeni bir kentin kurulması ritüel ve pratiin elele yürüdüü karmaık bir süreçti 29. Koloniyi kuran ana kent ile koloni kent arasında ekonomik ve dinsel balar vardı 30. Ana yurttan getirilen atein yandıı sunaın etrafında kutsal bayramlar kutlanır ve aynı takvim uygulanırdı 31. Fakat koloni kenti, kendisini kuran ana kentten baımsız ve özgür idi. Dolayısıyla, kendi anayasası, yönetim organları ile her koloni (apoikia) aslında bir kent devleti (polis) idi 32. Balı baına birer polis meydana getiren koloni ehirlerinin yanında emporion adını taıyan ve çok vakit kıyılarda bulunan pazaryerleri de vardır 33. Emporion, kent devleti statüsündeki koloni kentinden gerek hacim, gerekse yönetim ekli bakımından daha küçük olup, ticari çıkarlar için kurulmutur; siyasi özerklii yoktur 34. IV. yy. ve Hellenistik krallıklara bakarsak, artık Delphoi a bavurmak bir zorunluluk olmaktan çıkmıtı. ehrin kurulacaı yer bizzat kurucu tarafından seçilirdi. Kehanete tanrıların o yer için onayı alınmak üzere bavurulurdu. Kehanet 28 Tekin, 2004, s Owens, 2000, s Tekin, a.g.e., s Mansel, 1999, s Tekin, a.g.e., s Mansel, a.g.e., s Tekin, a.g.e., s

32 ocaının Delphoi olması da gerekmezdi 35. Smyrna nın M.Ö 300 sıralarında, Pagos Daı nın (Kadifekale) eteklerinde kuruluu sırasında halkın, Klaros taki Apollon bilicisine danıarak zamanın uygun olup olmadıını sorduklarını biliyoruz 36. Sonuç olarak antik çada kentlerin nerede kurulacaını birçok etken belirlerdi. Bu etkenler arasında doal konum, stratejik ve ekonomik etkenler önemli rol oynardı Yunan " ehir Planlamasının Kökenleri Yunan kent tasarımının gelime çizgisinden bahsederken kendinden önceki medeniyetlerin katkısı ve etkisinin bilinen bir gerçek olduunun söylemesi gereklidir. Ama yine de Yunan kentinin temelde yeni bir oluum ve tarz olduu da kabul edilmelidir. Anadolu da yeni ehirlerin kurulması ve böylece ehir sayısının artıı Aka ların Batı Anadolu kıyılarına göçleri ile balar. Ege deki göç hareketi sırasında Aka ların Anadolu kıyılarına geçileri, yeni bazı aratırmacılarca, Yunanlıların birinci sömürge hareketi eklinde nitelendirilir 38. M.Ö. XII. yy da Miken uygarlıının çöküü Yunanistan da koulları derinden etkiledi. Saray sisteminin güçlü merkezi yönetimi ortadan kalktı. Birçok Tunç çaı yerlemesi yıkılır, birçok teknik ve sanatsal yetenek yiterken yaygın bir nüfus azalması oldu ve yerlemeler terk edildi. Miken kentinin odak noktası genellikle içerisinde yöneticinin sarayının ya da yerel yöneticinin malikânesinin bulunduu tahkim edilmi bir kaleydi. Kent ise evlerle youn bir biçimde sarılmıtı, dar geçitlerle ulaım salanmaktaydı ve sarayın çevresi korunma amacıyla daha youndu. Tunç çaı sonrası Yunanistan da yoksulluk ve belirsiz koullar yerleme dokusuna önemli bir deiim getirdi. Miken döneminin youn bir biçimde yapılamı kentlerinin yerini daha seyrek, az youn yerlemeler 35 Akarca, 1998, s Pausanias 7 V 1-2 Bu konuda ayrıntılı bilgi için, bkz. Cadoux, C. J., $lk ça&da $zmir, 2003, s ayrıca bkz. Akurgal, E., Eski Ça&da Ege ve $zmir, 1993, s Wycherley, R. E., Antik Ça&da Kentler Nasıl Kurulur?, (çev. Nur Nirven - Nezih Ba#gelen), 1993, s Cezar, M., Anadolu Öncesi Türklerde!ehir ve Mimarlık, 1977, s

33 aldı. Korunma gereksinimi yaamsal biçimde önemini sürdürdü. Bu amaçla kolaylıkla savunulabilir bir tepe tahkim edilmi bir siper olduu kadar kabile reisi için ikamet yeri görevi de yapıyordu. Daha sonra yerleim tepenin alt yamaçlarında uygun yerlerde tek tek yapıların yapılmasıyla seyrek yapılamı bir köy görünümünde geliti 39. II. binin sonuyla I. binin baında uygarlık oldukça düük bir düzeydeydi. Bu noktada siyasal örgütlenmenin gelimemi olduu düünülebilir. Artık Minos ve Agamemnon gibi bir denetim gücünü ellerinde bulunduran büyük yöneticiler yerine, bir yıın yerel kral ve ef vardı. Halk basit köy topluluklarında gruplar halinde yaardı. Hellen kentleri, bir elenmenin sonucunda Yunanistan da eski ve yeni birçok öenin yerleik düzene geçmesiyle geliti. Eskisinden daha güçlü bir yasal karıım olutu. Kent devleti olan polis, bu yeni etken ruhun doal bir dıa vurumu olarak olutu; kent devleti, içinde özümledii birçok öncelinden daha geniti ve daha zengin bir yaama biçimi sunuyordu. Ne var ki, belirli bir aamaya geldiinde de daha geni bir bütüne karımamak için tüm gücüyle direniyordu. Corafi koullar, küçük ve baımsız devletlerden yanaydı. Çünkü Yunanistan da büyük sıra dalar vardı, verimli ve yaanacak balıca topraklar kütlesel daların arasına sıkııyor ya da dalarla denizin arasında uzanıyor ve böylece birbirine oldukça uzak düüyordu 40. Aiolis ve Ionia da Aka yerlemeleri sonucu ehirler kurulmasından, yani bazı görülere göre; bu ilk Yunan kolonizasyonundan epeyce bir zaman sonra, asıl kolonizasyon hareketi meydana geldi. M.Ö. VIII. yy. ortalarında balayan bu hareket, iki yüzyıl kadar sürdü. Geni çaplı ve uzun süreli olan bu kolonizasyon dalgasında, Yunanlıların Akdeniz ve Karadeniz in kıyı bölgelerinde en ücra köelere kadar uzandıkları görülür 41. Bu kolonizasyon hareketi sonucunda yeni ehirler kuruldu ve bu ehirlerde nüfus artıkça kentler geliti ve yeni yerlere ihtiyaç duyuldu. Dayanıklı yapı malzemeleri ve yeni tasarımlar da mimaride büyük deiim saladı. 39 Owens, 2000, s Wycherley, 1993, s Cezar, 1977, s

34 Erken dönem kentlerinin gelimesini etkileyen nedenlerden en önemlisi de nüfus artııdır 42. Nüfus büyüdükçe kentlerin boyutları da büyümütür. Yerleim alanının topografyası, su kaynaklarına yakınlıı ve sel sorunları yerleme dokusunu belirleyen etmenlerdi. Ayrıca bir kentin belirli alanları dier alanlardan daha çekici olabiliyordu. Bu da kentin bütün unsurlarının aynı egüdümde gelimesini engellemitir 43. Yunan kenti öelerinin birbirinden baımsız ve parça parça gelimesindeki nedenlerden biri, kent plancılarının tapınak ve kamu yapılarını konumlandırmaktaki tutumlarıdır. Yunanistan da kentsel gelimenin erken dönemlerinde tapınaklar dıında çok az kamu yapısı bulunmaktaydı ve bu yapılar koruma ve etkileme amacına göre konumlandırılmılardı. Bu nedenle Yunan mimarlık gelenekleri yapıların ilikili bir yapı grubunun içerisindeki yerlerini deil tekilliklerini vurgulamaktaydı ve dolayısıyla yapıların planlı bütünler içerisinde yapılması büyük ölçeklerde uygulanmı deildi. Kamu kullanımı için alan ayrılmakta, ancak bu alanın mimari geliimi genellikle yava ve parça parça olmaktaydı 44. Antik yazarlardan Thukydides, erken Yunan kentlerinin yerleim daınıklıı üzerinde yorum yapar. Bunların duvarlarla korunmamı olduklarını ve genellikle daınık köylerden baka bir ey olmadıklarını söyler 45. Yunan ehirciin kökenlerini aratırırken dier uygarlıkların ne kadar etkide bulunduunu da düünmemiz gerekir. Yakındou, Yunanistan da ehircilii açıkça etkilemi bölgelerden biridir. Kentlerin Yakındou uygarlıının ortak bir özellii olmasının yanı sıra Yakındou uygarlıklarıyla kurulan iliki Yunanistan ın karanlık çadan çıkmasının temellerini atmıtı. Kimi etkiler dorudan ve açıktır. Demir ilemedeki teknolojik yenilikler ve tunç ilemeye yeniden balanması büyük ölçüde Yakındou ile yeniden kurulan ilikiler sonucunda gerçeklemitir 46. Bu ilikiler sonucunda bronz objeler, kuyumculuk, fildii, plastik ve bezeme öeleri gibi birçok alanda Yakındou dan Yunan sanatına katkıda bulunulduu bellidir. Mısır ın, Yunan anıtsal ta mimarlıındaki büyük etkisi de bilinmektedir Owens, 2000, s Owens, y.a.g.e., s Owens, y.a.g.e., s Thukydides, 1976, I, Owens, a.g.e., s Boardman, J., The Greek Overseas, 1964, s /

35 Fenike nin kent-devleti anlayıının, Yunan polis ine kaynaklık ettii düünülebilir 48. Ama içerikleri farklıdır. Dou ehirleri dorudan doruya krala tabi idiler. Yunan da ehir devleti toplumun hak ve hukukunu salayan bir sistem olmutur. Bu sistemde hür vatandalar da siyasi hak ve sorumluluklarına sahiptiler 49. Bütün bunların ııında Yakındou uygarlıının erken dönem Yunan kent geliimi üzerinde etkisi olduuna ilikin bulgunun çok az olduunu ve net bir ey söylemenin zor olduunu belirtebiliriz. Yüksek yerleim younluuyla anıtsal saraylar ve dier kamu yapıları çevresinde younlaan sıkıık konut mahallelerin belirledii Yakındou kentlerinin, erken dönem Yunan kentlerinin seyrek dokulu, köye benzer gelimesinden çok, Miken kentlerinin düzenlenmesiyle ortak yanları bulunmaktadır. Birçok Yunan kenti yava yava gelimiti. Klasik döneme kadar kamu yapıları çok azdı. Kent siyasal, dinsel ve daha az ölçüde topluluk için bir toplumsal merkezdi, fakat zorunlu olarak nüfus yerleimi için ana merkez deildi. Yunan kentinin gelitii yeni yerlemeler Miken sonrası Yunanistan ının yeni ve deien koullarını yansıtmaktadır. Yunan kentlemesi Yunan dünyasındaki deien siyasal, toplumsal ve ekonomik koullara yanıt olarak geliti. M.Ö. VIII. yy. ın ekonomik devrimi bunda önemli bir etken olmutur. Ayrıca biraz önce bahsedilen kolonizasyon hareketi de çok önemlidir. Deniz ötesi kolonilerinin kurulması sadece yerlemeciler için evler ina etmekten fazlasını gerektiriyordu. Topraın hem bireylere hem de toplulua paylatırılması gerekiyordu ve bu paylaım düzenli planlama için önemli bir sebepti. Kolonizasyon hareketi düzenli kent planlamasının gelimesine yardımcı olmakla kalmadı, aynı zamanda olasılıkla genelde Yunan kentleme sürecinde etkisi oldu 50. Bütün bu saydıımız etkilerin ııında Yunan kentinin kendine özgülüünü koruduunu söyleyebiliriz. Kent tasarımcılıı sanatının katıksız Hellen kaldıını görmekteyiz. Kentin genel planı ve anıtsal yapı biçimleri doudan ya da yabancı kaynaklardan pek az etkilenmi, Hellenler in kültürel, dinsel ve siyasal evrimlerini adım adım izlemi, gelien ve deien gereksinimleri karılayan yeni öelerle zenginlemitir Moscati, S., Fenikeliler, (çev. Sinem Gül), 2004, s Akarca, 1998, s Owens, 2000, s Wycherley, 1993, s

36 Antik Ça ehrini Olu%turan Mimari Öeler Yapısal olarak bir kent devleti, dinsel, politik ve yönetim birimlerinin yer aldıı bir merkezi kısım ile bunun çevresindeki, ekonomi alanı durumunda bulunan, belirli genilikte bir arazi parçasından olumakta olup, çou kez corafi sınırlara sahipti 52. Yunan ve Roma dünyasında kent deiik ilevleri yerine getirmekteydi ve bu ilevler kentin fiziksel ve mimari geliimini etkilemekteydi 53. Savunma gereksinimi bir kent için en önemli ihtiyaçtı. Bu yüzden kentler, alanın doal savunma nitelikleri göz önünde bulundurularak konumlandırıldılar. Akropolis ve onun Roma edeeri arx hem kentin baımsızlık simgesi hem de kent surlarının gelimesinden sonra bile kentte yaayanlar için bir son sıınma yeri olarak kaldı 54. Geçmii daha eskilere giden birçok kentin tarihsel çekirdei, akropol denen ve çok yüksekte ya da eriilmez olmakla birlikte, rahatlıkla savunulabilen bir tepeydi. Balangıçta polis ile akropol sözcükleri aynı anlamı verebiliyordu. Akropol, kente tepeden bakan bir kale, ekilebilir topraıyla deerli bir arazi parçası, bir sıınak ve ilk zamanlarda Hellen topluluklarının baında krallar varken, kralların oturdukları yerdi. Kentin geriye kalan bölümü akropolün çevresinde ya da çounlukla bir yanında sürekli genileyen daireler halinde büyümesini göz önüne getirebiliriz 55. Klasik Ça da kent, bir tekerlek biçimi 56 oluturmu, yerleme bu çekirdein yani akropolün çevresinde yayılmıtı 57. Akropoliste, konsey vb. yönetim binaları ile bazı önemli kamu binaları ve tapınak gibi dinsel yapılar bulunurdu. akropolisin dıında ise dier kamu binaları ile yurttaların evleri yer alıyordu. ktidar sahipleri kukusuz akropoliste ikamet ediyorlardı 58. Akropolis; M.Ö V. yy. civarlarında neredeyse tamamıyla tapınaklara ayrılarak bir kutsal kesim görünümüne bürünmütür. Ve dolayısıyla sonraki dönemlerde dinin etkisini kaybetmesiyle birlikte akropolisin de önemi zamanla azalmıtır. 52 Tekin, 2004, s Owens, 2000, s Owens, y.a.g.e., s Wycherley, 1993, s Herodotos, Herodot Tarihi, (çev. Müntekim Ökmen), 1973, VII, Wycherley, a.g.e., s Tekin, a.g.e., s

37 Kentin aaı bölümünün merkezi agora idi 59. Kentin siyasal ve yönetimsel rolüne en çok agora ve forum tanıklık ediyordu. Bunlar Yunan ve Roma kentinin kalbiydiler ve kentin geri kalan kısımlarına sokak aı ile balanmılardı. Akropolis gibi agora ve forum da bir kentin siyasal ve yönetsel baımsızlıının bir göstergesiydi ve Roma mparatorluu nun en yükseldii dönemde de öyle kaldı 60. Yunan ehirlerinin yaam merkezi olan agora; siyasi, idari, sosyal alım satım ve i merkezi idi. ehrin ortasında, düzensiz ya da dikdörtgen planlı bir meydandı 61. Agora, sözcüünün Pazar yeri diye çevrilmesi çok yetersizdir, kent merkezi tanımı da ondan daha iyi deildir. Pazaryerinin belirli sınırlamaları vardı; kent merkezi ise kentin bir bölümünün bir görkem simgesi ya da belirtisi olarak dikkatle seçildii kanısını uyandırır. Agora, halkın bir araya geldii yer anlamındadır; sözcük gerçekte toplanma anlamını taır, ama Homeros a özgü bu kullanı biçimi daha sonraki yazarlarda ikinci derecede önemli oldu 62. Halk elence, yarıma ve dier etkinlikler içinde, bunlar için baka yapılar gelitirinceye kadar, agora da toplanırdı. Yani, Yunanlılar siyasal, ticari ya da toplumsal ileri için agorayı kullanıyorlardı. Balangıçta agoranın doal konumu akropolün yakınındaydı. Ana giriin pek uzaında deildi; ancak böyle bir alan uygun ve güvenli sayılabilirdi. Zamanla ve siyasal deiimle birlikte ikisi arasındaki iliki yeni bir görünüm kazandı. Sonunda, agora, kentin en canlı ve seçkin öesi oluncaya kadar akropolün zararına, sürekli pratik ve siyasal bir önem kazandı 63. Kentin bütünü gibi, agora da basit biçimde ortaya çıkmıtır. Tek gereken oldukça düz, açık bir alandı. Agoranın geni anlamda, kent yaamına ve yerleme alanlarında kıvrılıp giden, sonra da kırlara doru yayılan ana caddelere uygun bir odak salaması gerektiinden, olanak varsa, kentin az çok merkezindeki bir alandan yararlanılırdı. lk dönemlerde kente akropolün egemen olması doallıkla agoranın konumunu etkilemitir. Ancak; bu önem sırası tersine dönmütür ve akropol sonradan kentin bir eki, agora ise kentin tüm yapısını oluturan öeleri bir arada tutan bir merkez nitelii kazanmıtır. lk zamanlarda agoranın eklinin çok basit 59 Wycherley, 1993, s Owens, 2000, s Akarca, 1998, s Wycherley, a.g.e., s Wycherley, y.a.g.e., s

38 olduunu biliyoruz. htiyaç duyulan ey, halkın uzun ve cokulu konumalar yapması için bir kürsü ve dinleyenler için oturma yerleriydi. Agoranın kabaca tiyatroyu andırması ya da agoranın bir bölümünün böyle bir biçim göstermesi, yani izleyicilerin yararlanabilecei kat kat basamaklar için uygun bir eim salaması, özellikle elveriliydi. Minos kentlerinin tiyatroya benzeyen alanları basit yerel agoralar olabilir 64. Agorada balıca mimari unsur stoalardı. Stoalar halkı yamurdan ve güneten koruyan, arka duvarlarında bir sıra oda ya da dükkân bulunan revaklardı. Genellikle agora alanını sınırlandırırlardı 65. Stoaların, agora içerisinde ticari, siyasi ve dier ilevleri vardı. Tüccarlar ve i adamları stoalardaki dükkân ve iyerlerini kullanırlardı. M.Ö V. yy. dan balayarak, stoa biçimini koruyan ciddi görünümlü galerilerin sayısı artmıtır. Kimi kez de sıra sıra dükkânların önüne sütunlu bir cephe mimarisi eklenmitir 66. Çounlukla stoaların içinde bir sıra sütun yer alırdı. ç sütunlar daha estetik olan on düzeninde dı sütunlar ise salam ve hantal görünüle Dor düzenindeydi. Agorada tapınaklar, çemeler, yazıtlar, tanrılara ve kahramanlara adanmı sunaklar, kahramanların ve ehre hizmet etmi kimselerin heykelleri, bazen de ehrin efsanevi kurucusunun mezarı bulunurdu 67. Agoranın gelimesi yava, bölüm bölüm ve düzensizdi. Sonuçta kesin çizgilere sahip bir mimari tipi ortaya çıkmadı. Eski kentlerin agoraları biçim, düzen ve içerik yönünden çok çeitlidir. Yapısal birlik ilkesi, yerel renk farklılıklarına pay bırakmak kouluyla, bir ölçüde zorlanabilirdi, ne var ki, öeler arasında balantı, hele kurallı bakıım beklenemezdi 68. Agorada ya da agora yakınında iki resmi bina bulunurdu; Bouleuterion ve Prytaneion. Bouleuterion boule nin modern deyimiyle konseyin toplantı binası idi. Devlet ileri burada yönetilirdi 69. Baından beri bouleuterion kapalı bir yapıydı. 64 Wycherley, 1993, s Akarca, 1998, s Wycherley, a.g.e., s Akarca, a.g.e., s Wycherley, a.g.e., s Akarca, a.g.e., s