l f j. H o rv á th D e zs ő mk. f őh ad n agy. f ő i s k o l a i ta n á r s e g é d H o rv á th D ezső m k.a le z r e d e s, f ő i s k o l a i docens

l f j. H o rv á th D e zs ő mk. f őh ad n agy. f ő i s k o l a i ta n á r s e g é d H o rv á th D ezső m k.a le z r e d e s, f ő i s k o l a i docens A LÉGI JÁRMŰVEK LESZÁLLÁSÁNAK ÖSSZEHASONLITÓ ELEMZESE A k o r s z e r ű l é g i Járművek b o n y o lu lt b e r e n d e z é s e i a l é g i Járm űvek v e z o t ő i v e l szem ben e g y r e m agasabb k ö v e te lm é n y e k e t tá m a s zta n a k. K ü l f ö l d i s t a t i s z t i k a i a d a to k a la p já n a l é g i k ö z le k e d é s b e n b e k ö v e t k e z ő k a t a s z t r ó fá k k ö z e l 0 it-a em b eri m u la s z tá s k ö v e tk e zm é n y e, am elyek tö b b m in t 50 >í-a a m eg k özel í t é s é s a l e s z á l l á s s z a k a s z á r a e s ik. M in d ezek a z t b i z o n y í t já k. h o g y a r e p ü lő s l e g k r it ik u s a b b f á z i s a a m e g k ö z e lít é s, i l l e t v e a l e s z á l l á s. A Tudományos K iképzési Közlemények 1QŐO. é v f. 2. számában fo g la lk o z t a m a r e p ü lő g é p l e s z á l l á s á v a l, a l e s z á l l á s i r á n y í t á s á v a l. Ennek s o r á n e le m e zte m a r e p ü lő g é p b e j ö v e t e l é t s ik lá s h o z, v a la m in t a s ik ló p á ly á n t ö r t é n ő h a la d á s á t C l. é s I I. s z a k a s z!). E c ik k b e n a I I I. s z a k a s z, a z a z a f e l v é t e l, k l - le b e g to té s, k igu ru lás dinam ikai elem zését végezzük e l. k i t e r j e s z t v e a z t a h e lik o p t e r e k r e é s a h e ly b ő l f e l - é s l e s z á l l ó r e p ü lő g é p e k r e i s. I. A REPÜLŐGÉPEK LESZÁLLÁSA a. / A s z a g g a t A repülőgépek le s z á llá s a a k övetk ező szakaszokból á ll: - sü lly ed és. - f e l v é t e l. - k i l e b e g t e t é s. - f ö l d e t é r é s. - k i f u t á s C k ig u r u lá s ). 45

A r e p ü lő g é p l e s z á l l á s á t a k i f u t á s i ú th o s s z L k l f. a l e s z á l l ó t á v o l s á g L tjtv ás a l e s z á l l ó s e b e s s é g v i es2 h a tá r o z z a meg. Stí/lüC'- ó i s p al v i tel K W a b tq - fc C+( s k ifu lq S * VI<KZ A rep ü lő g é p l e s z á l l ó t á v o l - \J 3 0 ságának n e -,Lh \y L kí(cb 1. á b ra W W W t R ü t M L itif m v* Uk * sza b v á n y a k a - d á ly é s a r e p ü lő g é p t e l j e s m e g á llá s a k ö z ö t t i t á - A r e p ü lő g é p l e s z á l l ó s e b e s s é g é n e k g o s f ö l d e t é r é s m in im á lis s e b e s s é g é t. nevezzük a b izto n sá- A l e s z á l l ó t á v o ls á g : L t á v " Ls * Lf e l v + L k i l e b + S c i f C13 a h o l: L^í v - l e s z á l l ó t á v o ls á g L - a sü lly ed és folyam án m egtett út L f e l v a f e l v é t e l fo ly a m á n m e g t e t t ú t L k i l e b a k i l e b e g t e t é s a l a t t m e g t e t t ú t - k i f u t á s i ú th o s s z. b. y A lu U L c td á t A l e s z á l l á s t m e g e lő z ő s ü lly e d é s s za k a s zá b a n h a tá r o z z a meg a rep ü lőgép vezető : - a l e s z á l l á s le h e t ő s é g é t. áű

- vagy szukség esetén a második k örre tö rté n ő továbbm e n e te lt. - a s ü lly e d é s fo ly a m á n a r e p ü lő g é p s e b e s s é g e á lla n d ó v a g y b iz o n y o s é r t é k b e n c s ö k k en ; - a s ü lly ed é s k özel egyenesvonal0 pályán tö rté n ik ; - a p álya h a jlá sszög e : - C2-3>. S ü llyed és közben a követk ező erők hatnak C2. ábra> : - a v i z s g á l t s z a k a s z o n v SS c o n s t é s 0 ; - m iv e l a p á ly a e g y e n e s v o n a l0 c o n s t. O; - a hajtóm ő to ló o r e je a sebesség irányába h at. azaz c o s a - 1 é s s in a O. P P P - X - G s in» O C 2) t - G co s «0 C3> A p á ly a e gy e n e s v o n a l Ósága k ö v e tk e z té b e n t e l j e s ü l : 47

Y - G c o s 0 C 4) Amikor cos 21 1 Ca sul 1 yodés k is s zög ei oselü n ): Y a G C 5) A v á l t o z t a t h a t ó n y lla z á s ü s z á r n n y a l f ö l s z e r e l t r o p lllő - gépok l e s z á l l á s e l ó t t l s ü lly e d é s f e l t é t e l e i J a v u ln a k. Az i l y e n r e p ü lő g é p e k n é l a l e s z á l l á s a s z á r n y k i s n y lla z á s ü h elyzetéb en tö rté n ik. Ekkor a karcsúság nagy. óbból k övetk e zően nő az aerodinam ika Jósági szám é rték e is. Az ily e n g é pek s ü lly e d é s e k o r k is e b b h a jtóm ű t o l ó e r ő s z lik s é g e s. m in t á lla n d ó n y i l a z á s i szu gű s z á r n n y a l f e l s z e r e l t g é p e k n é l. A sü llyed és szakaszán m egtett üt:. _ Hf e l t - Hf e l v k «t g j ^ l CG) * * fo lv k a f e l v é t e l k o zd e té n e k m agassága. F e l v é t e l k o r a r e p ü lé s i s e b e s s é g f ü g g ő le g e s ö s s z e t e v ő jé n e k c s ö k k e n té s e é s a r e p ü lő g é p v í z s z i n t e s r e p ü lé s i ir á n y b a t ö r t é n ő á t á l l í t á s a t ö r t é n i k. Ekkor a fu tó m ű k erek ek é s a f ö l d k ö z ö t t i t á v o ls á g 0.5-1. 0 m éter C du rva k ö z e l í t é s a f ö l d f e l - s z í n h e z ). J t l is m S L * - a s ü lly e d é s v é g é n Hfk 7-1 5 m éter m agasságban k e z d ő d ik ; - a r e p U lő g é p v e z e t ő n ö v e li a r e p ü lő g é p á l l á s s z ö g é t é s a p á ly a e lg ö r b ü l Ca f e l h a j t ó e r ő n a gy ob b l e s z, m in t a s ü ly e r ő ö s s z e t e v ő j e é s a p á ly a e l g ö r b ü l ) 3. á b r a. 4Ö

A f e l v é t e l k e z d e t e e l ő t t v a g y Annak fo ly a m á n a r o p U iő - g é p v e z e t ő a h a jtóm ű t o l ó e r e j é t c s ö k k e n t i á t t é r a z a la p g á z Üzemmódra. 6 S - a p á ly a h a jlá s s z ö g e s l l l y - 1y e d é s k o r ; Ty - a pálya g ö rb ü le ti sugar a. A m agasság v á lt o z á s a a f e l v é t e l s o r á n, é s a f e l v é t e l k e z d e t e i s a fü g g ő le g e s s U ly - l y e d ó s l s e b e s s é g é r t é k é t ő l fu g g. A 3. á b r a a la p já n f o l i r - h a tju k : C7> gcny - c o s 0 > C8> v2 Ci - cosös 5 gcn -c o s ö. _ 3 v ko;orn> CÖ> A z e g y s z e r ű s í t é s e k e t é s b e h e l y e t t e s í t é s e k e t e lv é g e z v e : 2 gcn - c o s *. C IO } A C IO ) k é p le t b ő l k ö v e t k e z ik, h o g y a f e l v é t e l k o r l é t r e jö v ő m agasságvesztés egyenesen arányos a rep ü lőgép fü g g ő le ges sebességének n égyzetével a s ü lly ed é s szakaszán.

A fu ggől og# s tú lte rh e lé s 4rU )ke nőm nagy: n^s 1.1-1.3 A 3. Ábra a lap ján a k ö z e lítő m eghatározása a m egtett út: s in, S r - s i n Ő - C - V - c o s tw d. A k l l e b e o t e t é s : A k i 1o b o g t o t é s k o r a r e p ü lő g é p f ö l d f e l s z í n h e z t ö r t é n ő p o n to s k ö z e l i t d s e é s a h a la d á s i s e b e s s é g l e s z á l l á s i é r t é k r e v a ló c s ö k k e n te s e v a ló s u l meg. Ebben a s z a k a s zb a n a s z ü k s é g e s f e l h a j t ó e r ő fe n n t a r t á s a ó rd ekeb o n. a r e p U lő g é p v e z e t ő f o l y a m atosan n ö v e li a g é p á l l á s s z ö g e t. - a r e p ü lő g é p k i s s z ö g a l a t t s U lly o d : ö < 1. - a h a jtó m ű t o l ó e r e j e g y a k o r l a t i l a g n u llá v a l e g y e n lő é s a r e p ü lő g é p r e csak az Y f e l h a j t ó e r ő, a G s ú ly e r ő é s az X h o m lok ellen állás hat. A h om lokollón ál1ás hatására a rep ü lőgép sebessége folyam atosan csökken. A k i l e b e g t e t é s v é g é n, am ikor a r e p ü lő g é p e l é r i a l e s z á lló seb ességet, a ropu lőgépvezotő m egszünteti az á llá s s z ö g n ö v e l é s é t, m iv e l a fé k e z ő d é s f o l y t a t ó d i k, a f e l h a j t ó e r ő c s ö k k en n i k e z d é s a r e p ü lő g é p s ü lly e d v e é r i n t i a t a l a j t - m e g tö r té n ik a l e s z á l l á s. A f e l v é t e l é s k i l e b e g t e t é s v é g r e h a jt h a t ó e gy b en i s. Ekk or elm a ra d a k la s s z ik u s l e s z á l l á s v é g s ő f á z i s a, am ik or a f ö l d e t é r é s é s f e l h a j t ó e r ő fé k e z ő d é s m ia t t i c s ö k k e n é s e m ia tt követk ezik be. A f e l v é t e l k e z d e t e e l ő t t v a g y annak fo ly a m á n a r ep U l ő - g é p v e z e t ő e g y i d e j ű l e g a b otkorm án y h á tra h ú z á s á v a l - a HVK s e g í t s é g é v e l c s ö k k e n t i a t o l ó e r ő t i s. a z a la p g á z Üzemmódnak m e g f e l e l ő é r t é k i g. 50

A k l l o b c g t o t é s a l a t t m o g t o t t üt:, V k i lo b. k. V l ö s z x i 1 eb köz 5g * C l 25 a h o l: k j,jíj2 ~ a e r o d in a m ik a i J ó s á g i szám e z o n a s z a k a s zo n. Vk i l e b k ~ * r e p ü lő g é p s e b e s s é g e a k i l e b e g t e t é s k e z d e té n.. / E S ld t l é r - é y A l e s z á l l ó s e b e s s é g :. Z 8!. Z2- w 9 * * A l e s z á l l ó s e b e s s é g C f ö l d e t é r é s i s e b e s s é g ) é r t é k e a r e p U ló g é p e g y ik le g fo n t o s a b b r e p ü lé s i t e c h n ik a i j e l l e m z ő j e. M e g h a tá r o z z a a k i f u t á s i ü t h o s s z t. k ö v e tk e z é s k é p p e n f e l - és le s z á l l ó m e z ő h o s s z á t, a z a z a r e p ü lő t é r m é r e t e it. A v á l t o z t a t h a t ó n y i l a z á s i s z ö g ű s zá rn y a k a lk a lm a z á s a i g e n h a tá s o s. L e s z á l l ó h e ly z e t b e n a s z á r n y n y i l a z á s i s z ö g e m in im á lis. C.y a K lf v V f o ; Miután a kerekek érin tk ezésb e lép tek a fö ld d e l, megkezdődik a k ifu tá s szakasza. A repü lőgép mozgása fö ld ö n a le s z á l l ó s e b e s s é g t ő l a t e l j e s m e g á llá s ig, v a g y a g u r u lá s i s e b e s s é g ig t ö r t é n ő f é k e z ő d é s s e l t ö r t é n i k. A k i f u t á s fo ly a m á n k ü lö n b ö z ő e s z k ö z ö k e t C m elyek m o zg á ssa l szem ben i e l l e n á l l á s t n ö v e lik 5 alkalm aznak, a k ifu tá s i üthossz csökken tésére. 51

A repü lőgépre ható rők k ifu tá s közben : - xarnyö fékern yő fé k e ző e re je. - & F ö ld N = Nf k No} n o r m á lis r e a k c ió o r e j o. - a k erek ek é s a f e l s z á l l ó m o z ó k ö z ö t t k e l e t k e z ő F - FfJe + FoJc - f. N s ú r ló d á s i e r ő. A r e p ü lő gépek több ségén é l a h a jtóm ű t o l ó e r e j e k i f u tá s közben köz e l n u lla é r t é kű. Am ikor a hajtóm ű rends z e r e b i z t o s í t j a a t o l ó e r ő 4. á b r a m e g fo r d ít á s á t. a z a z l e h e t s é g e s a m o zg á ssal e l l e n t é t e s ir á n y b a h a tó t o l ó e r ő lé t r e h o z á s a, a k kor a t o l ó o r ő t f e lh a s z n á ljá k a f é k e z ő e r ő n ö v e lé s é r e. A tu rb óiégcsavaros hajtóm űvekkel fe ls z e r e lt rep ü lő gép ekn él a k i f u t á s s za k a s zá n a lé g c s a v a r o k k a l n e g a t í v v o n ó e r ő t hozhatnak lé tr e. A m o z g á s e g y e n le te k ; m a * i a Y M - G O C IO )

A fö ld norm ális roakcl óereje : N «* G - Y A s d r ló d á s i e r ő : F - f. N " f CG-Y5 B o h e ly o t t e s lt v a C1 75 o g y o n lo t o l & C l 4 5 -b e : m»a i d v d t - X A fá k e z á s i g y o r s u lá s C la s s u lá s }: A C IO } á s C205 e g y e n lő t ö k e t m eg o ld va m egkapjuk a z L fc k i f u t á s i O th o s s z á s t k l f k i f u t á s i i d ő m e g h a tá r o z á s á t: k i f Sí - xk ö z A C21} ás C225 egyen letek b ől k övetk ezik : - a k ifu tá s i dthossz egyenesen arányos a repülőgáp l e s z á lló sobesságánok n ágyzetável ás fo r d ítv a arányos a k özep e s fá k e z á s i l a s s u lá s d r t á k d v e l. M in ál n a gyob b a z» x l a s s u lá s a b s zo ld t ártók o, annál k isebb a k ifu tá s i üthossz. A korekek fák ezásán, a fákornyő ás a to ló e r ő fo r d ltő bor o n d e z á s a lk a lm a z á s á n k í v ü l, a l a s s u lá s a b s z o ld t á r tá k á n e k - k i f u t á s i s z a k a s z á n t ö r t á n ő - n ö v e lá s e c á l j á b ő l a lk a lm a z h a t nak t ö r z s f á k l a p o k a t ás i n t e r c e p t o r o k a t.

A s z á r n y f á k * 2 6 f e l ü l e t é n e l h e l y e z e t t 1 n t e r c e p t o r o k f e l f e l é té r n e k k i, am inek k ö v e tk e z té b e n, e g y r é s z t k i e g é s z í t ő e l l e n á l l á s t hoznak l é t r e, m á s ré s z t e l ő i d é z i k a z á ra m lá s leszakadását a szárn y fe ls ő fe lü le té r ő l. Az áram lásleszakadás k ö v e t k e z t é b e n a z Y f e l h a j t ó e r ő csök k en, ami az fcö-y5 s ú r ló d á s i e r ő n ö v e k e d é s é h e z v e z e t. A k ifu tá s i ú th osszra még a következő ü zem eltetési t é n yezők h a tn ak : 1. A rep ü lőgép le s z á lló tömege. 2. A t e l e p ü l é s i f e l t é t e l e k é s a z a tm o s z fé r ik u s v i s z o nyok. 3. A s z é l h a tá s a. I I. A HELIKOPTER F E L- ES LESZÁLLÁSA a. ' A f e l s z á l l á s m ó d szerei Alapvetően k ét m ódszert alkalm aznak : a h e lik o p te r móds z e r t é s a r e p ü lő g é p m ó d s ze rt. A r e n d e lk e z é s r e á l l ó t e r ü l e t és annak m éreti függvényében kerül végreh ajtá sra. N y i t o t t m e g k ö z e lít é s i utak e s e t é n a f e l s z á l l á s a l é g p á rn a h a tá s f e lh a s z n á lá s á v a l t ö r t é n h e t. Ebben a z e s e t b e n a h e l i k o p t e r t e le m e lik a f ö l d t ő l é s 1,3-3 m éter m agasságban e l l o n ő r z ő fü g g é s t h a jta n a k v é g r e. E z t k ö v e tő e n a h e l i k o p t e r t á tv is z ik g y o rs ítá s üzemmódra és - 0.5 vflai2d sebesség e lé r é s e k o r m egk ezd ik a z e m e lk e d é s t. A h e lik o p t e r k é n t t ö r t é n ő f e l s z á l l á s t a p á r n a h a tá s a l k a lm a zá sa n é lk ü l, k o r l á t o z o t t m ére tő t e r ü l e t e k e s e t é n a l k a l maznak. amikor a k özelben 3-5 méter magasságú akadályok vannak. F e l s z á l l á s k o r a h e lik o p t e r fü g g ő le g e s e m e lk e d é s t h a jt végre ÍO méter m agasságig, majd az e lle n ő r z ő függés k övet -

k e z lk, a z u tá n p e d ig a g y o r s í t á s s a l v é g r e h a j t o t t e m e lk e d és a v a v g a z d s e b e s s é g e l é r é s é i g. A r e p ü ld a é p s z o r O f e l s z á l l á s t t ú l t e r h e l t h e lik o p t e r e k k e l h a jtu n k v é g r e. Ebben a z e s e t b e n a h e l i k o p t e r n e k i f u t á s t v é g e z a f ö ld ö n v 0,4 v gaz<j s e b e s s é g e l é r é s é i g, a hajtómu n évleges Üzemmódon tö rtén d működése m e lle tt, majd e z t k ővetően növeln i k e ll a forgószárn ylap átok közös b e á llítá s i s zö g é t a f e l s z á l l ó üzemmódnak m e g f e le ld é r t é k i g é s e z z e l e g y i d e jű le g a botkorm ány hátrahozásával e l k e ll em elni a h e lik o p t e r t a f ő i d t ő l. E z t k ö v e tő e n a h e l i k o p t e r t á t v i s z i k a g y o r s í t á s s a l v é g r e h a j t o t t e m e lk e d és üzemmódra. b- SA J L M a á U i H C 5. á b r á i A h e l i k o p t e r l e s z á l l á s a i s h e lik o p t e r s z e r O e n é s r e p ü ld - g ép x z e ru e n h a jt h a t ó v é g r e. A h e lik o o t e r s z e r U e n t ö r t é n d l e s z á l l á s v é g r e h a jt h a t ó a párnahatás zónájában <3. ábra " a " p á ly á i vagy azonkívü l v ég z e t t fü g g é s s e l C5. á b r a " b p á ly á i. Az e l s ő m ó d s z e r r e l t ö r t é n d l e s z á l l á s k o r a h e lik o p t e r s ü l l y e d é s t h a jt v é g r e é s a f e l v é t e l H» C 1.S - 2 Í Df s z m agass á g r ó l - a fo r g ó s z á r n y á t m é r d je i k e z d ő d ik a h e l i k o p t e r 53

v m 0. 5 vg a2d s e b e s s é g ig t ö r t é n ő f é k e z é s é v e l, m ajd e z t k ö v e t i a k i l e b e g t e t é s to v á b b i s o b e s s é g c s ö k k ö n t é s s e l. A h a la d d é s a f ü g g ő le g e s s e b o s é g n u lla é r t é k i g t ö r t é n ő c s ö k k e n t é s e u tá n a h e lik o p t e r 2-3 m éter m agasságban fu g g é s t h a j t v é g r e, m ajd p e d ig fü g g ő le g e s s ü l l y e d é s t v ^ = 1-2 m/s é r t é k a fü g g ő le g e s s e b e s s é g g e l e lő s z ö r 1 m éter m a g a ss á g ig, a z u tá n p e d ig to v á b b s U lly e d a f ö l d o t ó r é s i g. A lé g p á r n a z ó n á já n k í v ü l i fü g g é s s e l v é g r e h a j t o t t, h e l i k o p te r m ó d s z e rre l v é g r e h a j t o t t l e s z á l l á s 4 0-5 0 m é t e r ig t ö r t é n ő s ü l l y e d é s s e l k e z d ő d ik, ami u tá n v é g r e h a jt á s r a k e r ü l a f e l v é t e l é s a v í z s z i n t e s r e p ü lé s r e t ö r t é n ő á t t é r é s 15 m éter magasságban, a sebesség további csök k en tésével egészen n u l lá ig. A 15 méter magasságban tö rté n ő fu ggést követően a hel i k o p t e r fü g g ő le g e s s ü lly e d é s t h a jt v é g r e v ^ * 1, 5-2 nvs s e b e s s é g g e l. e g é s z e n 1 m éter m a g a ss á g ig, m ajd m e g tö r té n ik a l e s z á l l á s. A h e lik o p t e r r e p ü lő g é p s z e ro l e s z á l l á s á t ak k or a lk a lm a z z á k, am ik or a r e n d e lk e z é s r e á l l ó t o l j e s i t m é n y e l é g t e l e n s é g e m ia t t a h e lik o p t e r s z e r O nem v a l ó s í t h a t ó meg. A l e s z á l l á s az a lá b b i s za k a s zo k b a n megy v é g b e : - sü lly ed és a szabvány akadály m agasságig, ahol a s e bességnek kb. v = 0. 7 vgaz<j értékcnok k e ll le n n i ; - f e l v é t e l, ami 7-1 0 m éter m agasságban k e z d ő d ik é s 2-3 méter magasságban fe je z ő d ik be. A továbbiakban a fe rd e k ile b egtetés k övetk ezik, ami után a h e lik o p te r 40-60 km/ó sebess é g g e l f ö l d e t é r é s k i f u t á s t h a jt v é g r e, m iközb en a k e r e k e k e t f é k e z i k. E gy es h e lik o p t e r e k n é l a fo r g ó s z á r n y i s b e v o n h a tó a f é kezésbe a botkormány m érsékelt h átrahü zásával. 56

I I I. A FÜGGŐLEGES FELSZÁLLÓ REPÜLŐGÉPEK LESZXLLXSA a. s A f ü g ő le g e s f ö l - é s l e s z á l l ó r e p ü lő g é p o k l e s z á l l á s i v á z l a t a CG. á b r a ). A fü g g ő le g e s e n f ö l - ó s l e s z á l l ó r e p ü lő g é p e k l e s z á l l á s á nak v á z l a t á t a r e p ü lő s b iz t o n s á g fig y e l e m b e v é t e l é v e l k e l l k i a l a k í t a n i. Ahhoz, h o g y ennek a f e l t é te ln e k e l e g e t tu d ju n k t e n n i. o k v e t le n ü l s z ü k s é g e s, h o gy a r e p ü lő g é p l e f é k e z é s e a z o v o - l u t l v s e b e s s é g r ő l a n u lla k ö r ü li s e b e s s é g i g a f ö l d k ö z e l ben t ö r t é n je n. Ebben a z e s e t - 6. ábra ben a repü lőgép fö ld h ö z t ö r t é n ő k ö z e l í t é s e k i s fü g g ő le g e s s e b e s s é g ű k k e l f o g végb em en n i. E bből adódóan a f é k e z é s e i s z a k a s zn a k o g y en es v o n a li! v í z s z i n t e s, v a g y en yh én s ü l l y e d ő p á ly á n k e l l m e g v a ló s u ln ia, f ö l d k ö z e l ben. A f é k e z é s i s z a k a s z u tá n p e d ig a s ü lly e d é s é s f ö l d o t é r é s k övetk ezik. Ez annyiban különbözik a m egszokott le s z á llá s t ó l. h o g y a f é k e z é s i s z a k a s z t a s ü lly e d é s é s f e l v é t e l k e l l. h o g y m e g e lő z z e. A 6. á b r a a la p já n a l e s z á l l á s fo ly a m a t a a k ö v e tk e z ő : - a r e p ü lő g é p e l ő z e t e s e g y e n e s v o n a lü s ü l l y e d é s t h a jt v é g r e 4 5-5 0 m étor m a g a s s á g ig, m ajd k ö v e t k e z ik a f e l v é t e l, ami k örü lb elü l 30 m éter magasságban fe je z ő d ik be; 57

- a to v á b b ia k b a n m egk ezd őd ik a r e p ü lő g é p e g y e n e s v o n a l 0 fé k e z é s é n e k s z a k a s z a f ö ld k ö z e lb e n, e g é s z e n v ^ = 5-1 0 m/s s e b e s s é g ig, ami átm egy a s ü l l y e d é s i é s f ö l d e t é r é s i s z a k a s z b a. v y z: 0 s e b e s s é g ig t ö r t é n ő f é k e z é s s e l ; - B p o n t - a s ü l l y e d é s é s f ö l d e t é r é s m egkezdésének p o n t ja, g ö r b e v o n a lü m o zg á ssza k a sz. A sü lly ed és és fö ld e té ré s folyam ata : a B pontban csökk e n te n i k e l l a h a jtóm ű vök t o l ó e r e j é t ü g y. h o gy a r e p ü lő g é p fu g g ő lo g e s t o l ó e r ő s z e r lt it v e t t ö s s z e g e z e t t t o l ó e r ő s ü l y v i s z o n y a p = O.0 0-0.0 2 é r t é k i g c s ö k k e n je n, am inek k ö v e t k e z t é ben a r e p ü lő g é p k is é r t é k ű a - g C l g y o r s u lá s s a l kb. 1 0-1 5 m éter m agasságban h i r t e l e n meg k e l l n ö v e ln i a z ö s s z e g z e t t t o l ó e r ő t ü g y, h o gy a z n a gyobb le g y e n a r e p ü lő g é p s ü ly á n á l. E z t o ly a n s z á m ítá s s a l k e l l v é g r e h a jt a n i, h o g y a r e p U lő g é p a la s s ü s ü lly e d é s fo ly a m a tá b a n a f ö l d n é l n u lla é r t é k ű f ü g g ő l e ges seb ességgel ren delkezzen. A l e s z á l l á s i v á z l a t f e l é p í t é s é n e k á lt a lá n o s t é t e l e i : 1. s A lap vető követelm ény, hogy a repu lőgépvezető a l e s z á l l á s h e l y é t kb. 2, 5-3 km t á v o l s á g r ó l é s 2 5-3 0 m éter magasságból v izu á lis a n belássa. jem l ie á ö ö e y liu a nkrfyn* '<W*V 2. s A f é k e z é s k e z d e té n e k CA5 p o n tjá b a n a r ep ü lő g é p n e k a m eg a d o tt m a ga ssággal é s r e p l l l é s l s e b e s s é g g e l k e l l r e n d e lk e z n ie. n fc tq «*A O A e s s * le g e * xport 3. / Az CA3 p o n tb a é r k e z é s p illa n a t á b a n a m en e t-e m e lő hajtóművek gázkiáram lás sebességfokozóin ak le s z á lló h e ly ze t ben e l f o r d í t v a k e l l á l l n i u k, a z e m e lő ha jtóm ű vekn ek p e d ig a la p g á z " üzemmódon k e l l működniük. ed jllböx*l*** nadgkarfaw** *+ > ** ÍO led UliÖ l Im s. A rep ü lésb izto n ság n övelés c é ljá b ó l a k övetk ező rends z a b á ly o k a t k e l l b e t a r t a n i:

l. S A z C Ai p o n t a l a t t a fö ld ö n k ö z ö l i ir á n y a d ó á llo m á s t CKXRA) k e l l t o l o p i t o n i. Az ir á n y a d ó f ö l ö t t i á t r e p ü lé s p i l l a n atát hang- és fén y jolzésn ek k o ll k is érn ie. Z. s A r e p ü lő g é p f e l v é t e l ó n o k k ö z v o t lo n U l a k ö z ö li ir á n y a d ó á llo m á s o l ó t t b e k o l l f e j e z ő d n i. A f ö l v é t e l s z a k a sza m egegyezik a k lasszik u s repülőgépek f e lv é t e li szakaszáv a l. 3. / A sü lly ed és szakasza sem különbözik a m egszok ottól, a s s ü l l y e d é s i s z ö g a la p já n k is z á m ít h a t ó a l e s z á l l á s megad o t t t á v o ls á g r a t e l e p í t e t t t á v o l i ir á n y a d ó á llo m á s C TIR A i átrep U lésl magassága A m egválasztása a megszok o t t v y = 3-5 m/*s fü g g ő le g e s s e b e s s é g b ő l k iin d u lv a t ö r t é n i k. Az e m elő h a jtóm ű vek i n d í t á s á t a s ü lly e d é s s z a k a s z á n k o l l v é g r e h a j t a n i. d e még a T IR A á t r o p ü lé s é t m eg e lő ző e n. 4. / Az egyenesvonal 0 fék ezés szakaszát legegyszerű b b v é g r e h a jt a n i a z a á l l á s s z ö g é r t é k i g t ö r t é n ő e g y e n le t e s n ö v e l é s é v e l, ha e z t m eg e lő ző e n a z ct é r t é k e e n n é l k is e b b v o l t. A l e s z á l l á s i s z a k a s z s z á m ít á s i m ó d s z e r e i: a l e s z á l l ó tá vo lsá g a repü lőgép egyenesvonalü fé k e zé s i szakasza és a f ö l d e t é r é s i g t a r t ó g ö r b e v o n a lü s ü l l y e d é s ö s s z e g é v e l h a t á r o z h a t ó meg. A l e s z á l l ó t á v o l s á g n a gy r é s z é t a f é k e z é s i s z a k a s z t e s z i k i. A f é k e z é s i 7. ábra s z a k a s z b a n h a tó erők C7. áb rái: 50

A fu g g ő l e g o s f ö l - é s l e s z á l l ó r e p ü lő g é p e k n é l a fé k e z é s i s z a k a s z h o s s z a J e le n t ő s. m iv e l a «Si s z ö g e k k o r l á t o z o t t é rté k ű e k ás nem le h e t t o l ó e r ő f o r d í t á s t a lk a lm a z n i. A s ü lly e d é s s za k a szá n a k h o s s z a m in te g y 2 5-3 0 m é t e r t t e s z k i. v a g y is a l e s z á l l ó t á v o ls á g a l a p v e t ő r é s z o a f é k e z é s i s za k a s z h o ssza. M o z g á s e g y e n le te k a l e s z á l l á s n á l C m e g eg y ezik a f e l s z á l l á s m o z g á s e g y e n le t e iv e l, csak a *>u t. *>em. Ru t. R#m. o é s 0 s z e r i n t i v e z é r l é s i tö r v é n y e k le s z n e k mások. I r - - [ rul c ( * O * R.» c o * ( * *.«] - * - 6. i. í - - 5u, - * «] ^ Ü S ^ [ Ru t ' 1 " [» * - v ) * R.» " [» *.» ) * Y - ~ * ] C 2 «~ i - - v s i n 0 C2S> - v c o s 0 <205 Az e g y e n e s v o n a lü f é k e z é s s z a k a s z á n 0 «* O. Í g y a ( 2 4 ) e g y e n le t a l g e b r a i v á v á l i k, a z a z á t a l a k í t h a t ó a k ö v e t k e z ő a la k r a : Mu t s i n <a-»pu t5 p#ms i n C a+ *# B> * - g - c o s O C275 a h o l: u ta z ó h a jtóm ű vek t o l ó e r ő - s ü l y v is z o n y a ; e m e lő h a jtóm ű vek t o l ó e r ő - s ü l y v is z o n y a. 00

A C275 e g y e n le t b ő l k ö v e t k e z ik, h o gy a m ozgás o g y e n e s v o - na ló sá gán ak b i z t o s í t á s a c é l j á b ó l a é r t é k é t a fé k e z é s f o lyam án a k ö v e tk e z ő k s z e r i n t k e l l m e g v á la s z ta n i: - y i n C w e, s i n <!a+o.!> C 283 A f é k e z é s i O th o s s z é s i d ő k is z á m ítá s a le g e g y s z e r ű b b a C235. C245. C255. C265 egyen letek numerikus In te g rá lá sa ú t já n. m egadva a k e z d e t i f e l t é t e l e k e t v^ = 0 é s Lfc O. v a l a - mint pu t. a. *>u t. stb. é rté k e it. Ha b e v e z e t jü k a z e g y s z e r ű s í t é s t. Ru t é s R# n é r t é k e l nem fuggnek a s e b ességtő l, az oi. 9. f*u t - és szögek p ed ig á l la n d ó é r t é k ű e k, ak k or a z 0 5... <45 d i f f e r e n c i á l m o zg á segyen l e t e k v i s s z a v e z e t h e t ő k a t á b lá z a t o s in t e g r á lo k h o z é s v é g e s form á ba n in t e g r á lh a t ó k. A r e p ü lő g é p m ozgásának s z á m ítá s á t a s ü lly e d é s é s a f ö l - d e t é r é s s z a k a s z á n a C 2 3 5...C 2 6 5 e g y e n le t r e n d s z e r i n t e g r á l á s a ú t já n l e h e t e lv é g e z n i. g? g = S g f9 fl* *lv a : Az e le m z e t t r e p ü lé s i s za k a s zo k o n J e le n t ő s m érték b en m e g v á lt o z ik a l é g i Jármű ku lső fo r m á ja C fu tó k, fé k s z á r n y a k k ib o c s á t á s a, s t b. 5. a r e p U lé s s e b e s s é g e, m agassága, ir á n y a, s t b.. v a la m in t a h a jtóm ű vek t e lje s ít m é n y e. A l e s z á l l á s f o lyam án a s z e m é ly z e tn e k nagyszám ú m űszer j e l z é s é t k e l l f i g y e lemmel k ís é rn ie, é rté k e ln ie és a kapott adatok alap ján a r e p U lé s to v á b b i m e n e té rő l d ö n te n ie. A f e l s o r o l t m ű v e le te k r e f o r d ít a n d ó i d ő r e n d k iv U l k o r l á t o z o t t. e z é r t a r e p ü lő g é p v e z e t é s é b e n o ly a n h ib á k k e le t k e z h e t n e k. m elyek már nem k ik ü s z ö b ö lh e tő e k. A r e p U lé s b iz t o n s á g s z ü k s é g e s s é t e s z i a r e p ü lé s t g á t l ó té n y e z ő k e l h á r í t á s á t. A r e p ü lő g é p e k l e s z á l l í tásának au tom atizálásával is n övelh ető a rep ü lés b izto n s á - 61

gs.. aminek e ls ő 1 ópásót a fáiau tom atiku s megközel 1 tá s t b iz t o s í t ó. u t a s í t á s t a d ó r e n d s z o r e k a lk a lm a z á s a J e l e n t h e t i. A második 1óp á s a m egk özelítás művo)oiúnov to lj ó s autom atizál á s a k e l l le g y e n. A re p U )ó g ó p e k l e s z á l l í t á s á n a k t e l j e s a u t o m a tiz á lá s a csak az e lh a tá ro zá s i magasság rfs a v íz s z in te s ropu ldsi tá v o lsá g értékének fok oza tos csökken tésével leh etséges. A p o l g á r i r e p ü lő s b e n a z ICAO C N em zetk özi R op U lésu g yl S z e r v e z e t e a r e p ü lő g é p e k l e s z á l l í t á s á n a k a u t o m a tiz á lá s á r a a z e l h a t á r o z á s i m agasság é s a v í z s z i n t e s t á v o ls á g fü g g v é n y é b e n a k övetkezd k ategóriák b evezetését J avasolta C l. számé táb l á z a t i. 1. számi! tá b lá za t KATEGÖRIA ELHATÁROZÁS KA- VÍZS ZIN TE S HATÖTA- GASSÁGA Cm) VOLSÁG Cm) I. 60 800 I I. 30 400 I I I. a. O 200 I I I. b. O 50 I I I. c. O 0 Az ogyes k ategóriák követelm ényeinek b iz to s ítá s a v i s z o n t k o m o ly m űszaki - g a z d a s á g i p ro b ló m á k a t v e t f e l. FSIH A S gn A LI. IRQPALr-QM 1. / M ih a jlo v J.A. ás mások: A repü lőgép autom atikus v e z é r lé sének ren d szere i. M oszkva, 1075. Z su k o v sz k ij Akadó mi a 2. / E rep C. M. h a p : C npoíioztvipobahh camojieroa MocKoa, 1083. Mo hmhoctpoöhh

3. / AXMMOB A. H. u DS>- ftotmko ucnnrahuo OepTO^ÖTOS H ocxoa, 1980. ManwHOUTpoeHMO 4. / KOTMK M. r. : /tmhakmka BOJtOTa M HOCaOKH CaM OM TOB Mocxna, 1984. HauwHOCTpoeHuo 03