REPÚBLICA DEL PARAGUAY. Fernando Lugo Méndez Presidente de la República del Paraguay. Victor Ríos Ojeda Ministro de Educación y Cultura

Hasonló dokumentumok
VICEMINISTRO DE EDUCACIÓN PARA EL DESARROLLO EDUCATIVO

REPÚBLICA DEL PARAGUAY. Fernando Lugo Méndez. Presidente de la República del Paraguay. Victor Ríos Ojeda. Ministro de Educación y Cultura.

REPÚBLICA DEL PARAGUAY. Fernando Lugo Méndez. Presidente de la República del Paraguay. Victor Ríos Ojeda. Ministro de Educación y Cultura.

vmqr R E P U B L I C A D E L P A R A G U A Y M I N I S T E R I O D E E D U C A C I Ó N Y C U L T U R A F e r n a n d o L u g o M é n d e z

R E P U B L I C A D E L P A R A G U A Y M I N I S T E R I O D E E D U C A C I Ó N Y C U L T U R A

República del Paraguay. Ministerio de Educación y Cultura. Fernando Lugo Méndez PRESIDENTE DE LA REPÚBLICA DEL PARAGUAY

F e r n a n d o L u g o M é n d e z. Victor Ríos Ojeda

ö á á ö á ü á í á ö ü í ö ö ő ö á á ó ö á á á í ó á á á ő ő ú ú á á ó ó ó ő ö ü ö ö ü ö Ö á ő á á Ö á Í á ó á ő ü á ö á á ü ö ö á ö á á ö ó ü ú ő á í

ő ó ű í ú é é é ö é é ő ü ű Ö ő é ő ű é é ő ó ü é é Ő í í ó ö ó é ö é ő ű ö é é é ö é í é é é ő é é é ő é é ű ö é é Ó Ó é é é ó í ü ú í é é é é é í ö

Á É É É Á ó Ú ú Í ó ó ú ű ú ó Ü

ű é á ü ó í á é é ü é ó á á ó í á á é ő á é á Ü Ö Ú á é á

ő ü ö ő ü ö ö ő ő ó ó ö ő ö ő ő ő ö ö ö ö ó ö ő ö ő Ö ü ö ó ö ú ó ő Ö ö í ö ü ö ö ó ő ő ö ő ü ő ő í ó ü ö í ö ü ö ö ő ö ő ő ő ö ő ő í ő ü ó ó ő í í ü

ő í ü ű ó ó ö ö ű ó ő ő ő ö ö ő ó ő í ő ó ö ö ő ó ő ó ö ő ő ő ö ö ü ó ö ő ő ő ú Í ö ö í ő ú ö ő ő ő ő ő ö ö ö ő Á ó ő ő í í ő ő í ö ő ő ő ö ő í ö ü ő

ü ö ő íő ő ó í ó ö ú ö ü ö ú ó ó ő ü ö ű ő ü í ö ó ü ü ő í ő ő ú ö ö ü í ó ő ő ó ó ö í í ó í ö ü ö ö ő í ő ó ö ó í ő í ö í ö ő ü ö í í ö í ö ó ó ü ö ö

Á í ő í ő ő ú í ú í í í ö ő í ű ö ő ö ő ő ő ö Ú ö í ü ö ű ö ő í ü í ő ő ő ő ő í ü í ö ő í í ü ö ü ö Á ü íö ű ő ü í ő ö ő ő ú ő ö ű ö ő ö ü ő ő ö ú í ö

á ö á Ö á á ő ü á á ö á ó ő ő ö á ö á á á ö á ö á ő í á ű ő ü á ö á ő á á á á ó ó Ó ö ö á ő á ő ö á á ö á ő á ő ö á á á á á á ű ő ö á áá ü ő á Ó á í ü

2012. január 1-én adóhátralékkal rendelkező adózók listálya:

á ü ö ó á ö ó üí á á ö ó á ó á ó Í ö í á ű ö ő á ű á á ó á á á á ű ő á á ó ő á á ű ö í őí ö üí á á ű á öí ó ó í á ö ö ö ö í ő í á Í ü ö ö ő á í ú ö üí

ő í í ú Ü ü ő ő ő ü ü ő ü ő í ú ü ő ü ü őí ó ú ó ü ü É ú ú ü ü ő ü ő ü ü ő ú ó ó ó ü ő ú ő ó í ő í ü ü ő ó ú ő ú ó ü ü ü ő ü őí ú ú É ü ő í ó ü í ü ő

ö É Á É É Ú Ö É Á

É Ú Á Ó ő í ö ó ó ú ó ó ó ő ő ó ó ó ó ó ó í ö ő íí

ö ó í ü ű ö ő í ö í ó í Ú ó őú í ó í ö ú ú ó ó ö ö ö ú ó í ő ö ó í ó ö ö ö ú ó ó ű í ó ő í ó ő ó ó ú ó ö ő ó ú ó ú ü ü ö ö ó ú ú í í ó ó ó ö ó ú í ö ü

ő ő ű ű ö ö ö ű ő ő ö í ö ő ő ű ő í ü ű ú ö ő ő ö ő ő ö ő í ő ö ő ü ö ő ő ő ü ö ő ő í ü í ö ő ő ő ő ő ö ő Á ő Á

Ü ę í í Í ý í ö ý í ö ü í í ö ę ź ó ü í í í í í ę í Ü ź í í ť í ę ó ó đ ú đ đ Ü í ź í ü í ü ú ú ó ö ü ó í í Ü í ú ó ú ö ü ź ú ó í ź Ü ü Ü đ í ü ó ü ú

ó Í Ó ó ö ö ó ö ó ó ó ö ó ü ö ó ó Í ó ó ó í Í ó ö í í ó Í ó ö ó í í í ó ö ó ó í ó Í Í ö ö Í ö ó ó ó ö ö ó í ü í ó Í ó ö ó ó í ó ö Í Í

í ó ó ő ő ő Íő í ó í ó ó ő ő ó ő Íő í ó ú ő í í ó ö ő ő í ő ő í ó ü ö í ő ő ó ú ő ő ő ó ő í ő Í ő í ó í ü ő í í ü í í ó ö í ő í í ö í í őí ö í ü í ó ö

ő ő ü ö ö ü ő ő ö ő ö ő ö ö ó ö ő ő ö í Ö ö í őí ö ö ó ö ö ő ö í Ö ő ő ö ö í í ő í ö ó ő ö ó í ó í Ö Í ó ö í ó ó ö Í Ö ő Í ő ő ó ö ő í ó ö í í í ü ö í

Í Í í ú Í ü í ő í ö ö ö ü í Í Í Í ü í í ü í ő ő

ú í ü ö ú ö ö ő í ö ü ö ő ö ü ö í í ü ö í ü ő ö ú ú ő ő ő ő ő ő ö ö ő ő ü ö ü ő ő ö í ő ő ü ü ö í ü Á ő í í ő

í ő ő Ü Ü Ü Ó í őí Ü ő ű í í ú í ő Ú ő Ü í ő í Ó ő ü í í ú ü Ü ü

Á í ó ó ö Á ö ü É Á É ü É ó ó É ü Á í Á Á ö É ó Á Á Á ó ú É ö ö É Á Á Á í ó Á É É Á ó Á Á É Á ó ü Ű Ö Á Á Á ó ö É Á Á ü É Á É ó É Á Á Á Á Á Á ö ö É Á

ő ö ö ő ó ö ü Ö ö ő í í ő ő ű ö ö ú ö ö ö ő ő ö ö ö ö ő ő ö ő ű í Á ó ó ö ő ö ü ö ö í ű ő ö ö í ö í ü ö ü ü ö ö ö ö ő ö ü í í ő ö ö ű ö ö ó ő ö ö ü ó

ű ő ű ő ő í ü ő ü í ű ű ó ó ü í ü ó ű ő í ó ő ő ő ű ó ü ó ő ő í ó ó í ű ű ű í ó ü ő ű í ó ó ó ő Á Ö ő ó ő ő ó ü ő ó ő ő ő ő í ó í ü ő ő í ű ő ü ü ő ő

Á É Ő Ö É Á Á É í í ő ő ő ó ú ő ü ű ő ü ő í ü ó ú ó ű ő ó ő ő ú ő ő ó ó ó ő í ú ó í ú ó í í É ü ő ó ó

ö ö í őí ö ö í ő ö ő ú ú ö ő ú ö ő ú ö ü ö ö ö ö ö ő ö í ő ü ü ő ö ü ű ő ö ú í ö ő ö í í ű ű í ő ö í ú ű ő

É É ú ú ú ö ö Í ü ö ö Í Í Í Í ö É ö ö ö ö ü ö Í ö ö ö Í ö ű ö ö ö Í Í Í Í Í Í Í ö ö Í Í Í Ú ö Í ű ö

ő ü ü í Á í ü ő í í í ű í í ű í í ű í ú í í ű í ű ű í í

Ú ő ű ú ő ö ű ő ö í ő ő ő ő ő ü ö ű ö í ü ü ú ú ö ü ö ő ő ö ő ő ú ő ő ö ő ő ő ő ő ő ő ő ő ö ű ü ő ö ő ő ö ő í ő í ő ö ö ő ő ő ű ű ő

ő ő Á Á ó ü ő ó Í ő ö í ö ö óú óú ő ú í ő ú ó ó ó ü ö ö ü ö í ő ö ő ó ü ö ö ü ő í ő ő ó í ó ó ő ő ő ő ü Í ó É ü Ö í ö ő Í Í ő Í ő

í ö ü ö í ó ü ó ó ö í ó ó ó ó ó ó í ü ó ó ö ü ó ó ü ó ó É í ó ö í í ó ó í ö ó ö í ö ö ó í í ó ö í ó ú í ó í ó ü ö ó í ö í ű í ű ó ö í ú í ó ú ö ü í ó

í á á á í á á á ő í ő ö ö ó ó á á ü á á ö í ó á á ö ű á ú á ü á ö á ő ő ő á á ő ő á á ő ő á ő á í á ó á í ó ó á í ó ö á ö í á í ő ö í ó ö í űö ű ó ö ü

é ő é ó á é ő ó í á á é ö é á é í é á á é é ű á é ö ö ö ó é ü ö ö ő é ó é ő á í á é í é é á á é í ű ö é Í é ü ö é ó é ü á ű é á ö á Í é ő é á á ó ő é

ö ó ö ö ö ú ő ö ő ő ü ő ű í í ö ö ő ö ú ö ö ó í í ő ó ö ö ö ó ó ö ő ó ü ö í ó ö ú ö ö ó ó ő í ő ő ő ó ő ő ö ő ö ő ö ö ö ö ő ő ő ú í ó í ő ő ü ö ö ó ó

Ó ő ű ó ő ó ű ő ű ó ó ü ű ő ó ő ó ó ó ú ő ü ő ó ü ó ü ő ő ű ü ú ú ü ő ő ó ó ó ő ó ó Í ő ű ó ó ó ó ő ó ó ó ő ő ő ó ú ó ő ő ü ó ó ő ő ő ú ü ó ű ő ő ó ó

ő ő ő ü ő í ő ü ő í ü Í ő ú ü ő Í ő ö ö ő ü ö ö ő ő ö Í ő ú í ö í Í ő ü ő ö ő ú Í ú í ü ö ö ő ű ő Í ú ö ű ú ő ő í ü ő ő ö ő í í ő Í ő ő ő ő ú ő ú Í ő

ő ü ö ő ö ö ő ő ó ó ö ő ö ó ő ő ö ö ö ö ó ö ő ö ő Ö ü ö ó ö ú ó ő Ö ö í ú ö ü ö ö ó ő ő ö ő ü ő ő í ó ü ö í ö ü ö ö ő ö ő ő ő í í ö ő ő í ő ü ó ó ő í

ö á á á í á áá í ü í á á öá ü á í á á á ö ü áí á ó í á í ő í ü á ö ú á á á ö ó ó á í á á í á ü á ö ó ö ő í á ü í á ü á ó í ó á ü í ű á á á á á á áá á

P ÁRAD IFFÚ ZIÓ ÉP Ü LETFIZIKA

í ó ö é é í ó ó é í í ó ö ü ő ö ö é ő é í é é í é ő í ü é é é Í é ő í ó í é ő é í ü í ő ő é ú í ó é é ö é ö é é é é ú í ó é í ü í é ú ú ö ö é é ú í ő

Á ó ú ó Í Í Á ú ö

ü ó í í ü í ö í í í í ú í ő ü ú ü ü ü í ú ö í ü ő ü ó ö ö ü ő ö ő ó í ő ü ű ö ő ü ü ő ü ü í ü ü É ü ő ü ő ő í ü ó ö ü ő í ő ő í ö ü ő ü ó ő ő ő ö ű ö

í í ü

á ő á ó á á ö á ö ő á á ő á á á á ő ő ö ö ö á ú á á ű ö á á á ü ó á á á ö ű á á á á á á ü ö Á í á á á ó á ö ű á í ü á É í á ó ü á á á á ó á ó ö ő ó á

ö í ö í í í í í ó ö í ó ö í ó í ó í Í Í ő ő í ó ő í í ó ó Í ü ő í Í í í ö í ü óí ö ó í Í ü Í í ö ö í í í ó ü ó Í ö ó ő í Í ó

á á á ö ö ü á á á ő á ó á á ő í á í á ú á ö ó á á ó á ó á á ó í á á á á á ó ő á ő ú á á á á ü á í í á ó ü ű ó ó ő á á á ö á á á ü á á ú á á ö ő á á í

Í ő ó Ü ő ö Í í ű ő ú

é á áí ő ö é á á á á á á á á é ő ú í á á á é á á ö é é ö é őí á é é í é é ó ö é é ü é é é ő á ű ö é é é é é ű é ö é é á ú á é é í ő ö ö é á ó é é í ő

ö Ö Ü ü ú ö ö í ő ő ö Ö ő Ü Ü ú Ö ö ő

é ü ö ü é í ó

ö ő ő ő ö í ü Á ű ü í Ü í ű Á ö Ö ű ú ü ú í ö ö í í É É Ü ö ö ö ö ö í ü ö ö ö ö ü í ö í ü ö ö í ü

ę ú Ĺ ý ú ó ý ó ő ő ü Í ő ę ó ę í ó ó ź ő ź ő ź í í ő ö ü ú ő ö ö ü ü ó í í ő ő í Ĺ Ĺ ó ú í ö ö ő ó í ő ő ó ó ę ő í ö ó źú Í ő í ú ö ú ó í ő ő ő ź ő í

ő é ü Ó Ó ö é Ó Ó ú Ó ö é é í é ü í é ü í ö éí íé é é é é í ő í é é é é ő ö ö é é ü ú ö é í é ü ú ő é í é é é é é é ő é é é é é é é ő é é é é Ó Ó é ü

í Á Í Á Ü Á É É é ö é ő é é é á ó é á á é é é á ő é ő ő á ő á é ő é é á ő é ő Í é ó ő ú é í é é á ő á á é é ó á ó ü í é é ö á ó é ö ö í é ó á é ő é í

ú ö ó ű ö ö ö í ó ó ö ö ü í ü ü ö ö ü ó ü ü ü ü ö ü ö ö ü ó ó ű ö ó ü ü ü ó ó í í ü ó í í ú í ö ü ü ö ö ö í ó

ó ö ü ő ú ö ö ó ő Á ó ö ú ű ö ü ő ü ő ő ő ű ő ö ö ő ő í ú ő ó ü ü í ú ő ű ő ó ő ő ő ó ü í ő ó ü ő í ó ű í ú ő ő ő ő ú ö ö í ü ő ó í ó í í í ö ő ö ő ó

ő ő ö ő ó ö í ő ő ó Ó Ó ö ó ó ű ö ö ó ő ő ö ö Ó ó Ó Ó ó Ó ö Ó ü Ó ó Á ő

É Á ű ő ó ű ő ő ű ő ó ő ü ő ő ó ó ő ő ő ő ó ó ő Ö ő ő í ó ó ó ó ű ő í ó ő ó ó ű ő ó ó ó í ű í ű ő ü ő ő ó ő ő ű ű ó í ó ű ő ő ó ó ó ó ő ő ó ő ó

ö É É Ö É Ő É ü ŕŕ ő ő ő í í ü í ú ü ö É É É É Ő É É Ő É É É É ő ö í ď

É Ü ő ú ú ó ö ő ö ő ő Í ú ó ö ö ő ó ő ó í ü ö ö ö ő ő ő ö ö ú ő ó í ö ó ó ó ó ü ő ó í ú ó í ő ö ü ö ö ö ó í ő ó ő ü ö ö

Ü É É É É ő ő ő í ó ő í í ó ó ó í ó ó ő ó í í ó ó ó í ő ó í ó í í ó ó ő í íí ő ó ó ő ó í í ó ú ő ő í í ó í í ó ű Í í ó í í ó ó ó ű Í ó ó í í í ó ó ő í

É ő ő ő ú ö ü ő ű ö ö ö ó í ü ó ü í ü ó ö ö ü ö ö ó ó ő ü ü ö ö ő ö ö ö í í ő í ő ó ú ó í ő ü ö ö ő í ö ő ü ö ő ó ő ő ö ő í ö ű ó ü ü ö ö ü í ö ó ó ö

ö Á É ö ö í Á É í

ő ő ö ó ö ú ő ő ó ó ö ö ó ö ó ó ó ó ö ö í í ö í ő ő ó ó ó ö Á É ó Á ű ú ó ö ő ú ó ó ó ó ű ö ó ó ó ó í ő ú ö ő ő ö í ó ö ő ú ó ó ó ó ű ö í ó ö ú ú ó ó

ú ľ ľ ú ľ ő ú ő ľ ü ľ ö ľ Í ľ öľ Á ő ő ö ľ ľ ú ü ö ö ú ö ü ľ ű ö ő ľ ö í ő č ő ľ ö í ľ ľ Ĺ í ö ř Ĺ ö ö ő ö ľ ö ä ľ í í ö ő ő í ä ü ľ ľ ľ ü ő ü ö ö í ä

é ö é ő á á ő é ö é ö é é í ü ő á é á ó ó á é á ő á á é ő í é í ő ő é é á á ő á á ő á á á ó ö ö ö ő é ó é á á ő é á á ö ő é ö á á ö é á á ő ő é á í ü

ű ö í ő í ü ö ü ü ó ő ú í ö ö Ü ö ő ó ó ö ő ü í í ó ő ó í ó ű ó í í ö ő ő ő ö ű ű ó í ó ő í ő ó í ó í ő í í Í í ö

ő ü ó í ó í Ö í Ö ű ű ű ű ú ű ú ú ó í ü ő í í ű ű ő í Ö ó Ö ü í ű ó ó ő ű ú ű ú í ú í

Á ú ú ű ű ú ú Í ú ú Ö ű Ö ű Ö Ö ű ű ú ÍÍ Í ú Í Í Í Í Í ú ú

ó í ó ú ó ú ú ó ő Ó ő í ú ő ó ó ú ó ő ő í ő ő ő ő í ő ó ó ö ő ő ő ő ő ő ó ó ő ú ő ő ó ő ó ú ó ő ő ó ó ő ő ó ó ú ü ö ö ó ú ő ü ö ő í ó ő ü ö ő ő ő ő ö

ö ö Í ő ú ü Í ú ő ö ü ő ő ú ö ü ő ö ú ő ö ő ő

ö ő íí ő ó ö í í ó í í őű ó Ö í ü í í ó ú í ö ó í ó ó ó ő ó í Í ű Í í í ü í ő Í Ő í ú í Íí ó Í ü í ü őü í ó ú ő í Ö Ó Í Í Íő í í í ö í í ó ó Í í í ő ö

ö ő ö ő ó ó ö ó ü í ő í í í ő ü ó ü ö ő ó ü ő í ő ő ő ú ú ó ú ú ő ü ő ü ö ő ó ü ö ü ő í ó í ő í ő ő ö ö ú í ü ó ű ö ü ú ő ö ő ö í í ó ő ö ű ő ö ö ö ó

ú ő í ö ő ő í ő ö ö í í ő ó ó í ó ó ő ő ü ü ü ó ű ő ö ő ő ö ő ő ő ó ő í ő ő í ó ó ú ű ö ö ő ő ő ó ö ő ő í ó ó ú ű ó í ó ő ő ó ő ű ő ö ö ó ő ö ö ó í í

ö É í ü í Ú ö ó ó ó ü ó í Ö í Ú í ö í í ó ű ö ű ö ű í ö Ö ű ü ö ü ö ű ü ó ü ó í ö ű ó í ó í ó ű í í ó í ü ű ü í ó í ü ú ó í í ó ü ü í í ó í ó í í ö í

Á É

á á ő ö á ő á ő ő őí á á á ő ö í í á ó ő í ó ó ö á á á á ó ö ö í á ő ö á ó í ő á á ű í á á ó á á í ó ó ö ü ö í ő ű í á ő á á á á á ó ö ö á á á ő ö ő ő

ó Ó ó Ó Ő ó Ő Ó Í

íő ö Ú ö ö ő í ű í ű í í ű ö í ö Ü ö

É ö É ó Á É ó ü Á Ő Ö ü ö Ö ő ü ö ő Ü ű ő ó ő ó ő ő ő í ö ö ö í ő ü ü ő ü ü ő ö ó ő ő ú ő ő ö ö ő ő ő ú ő ő ü ú

ö ö ő ó ü ő Ö ö ő ő ó ó ö ó ö ö Ö ö í ő ó ő ó ő ő ö ö í ő ő ó ö ő ó ű ó ó ö ő Á ő ó ö ú ó ö Ö ö ö ö ö ö ö ő ő ó ü ü ö ú ó í Ö ö ó ó ü ö ú ü ü ü ö ö ü

ó ú ó ó ó ó ó ó ó ó ó ó ü ó ü ö ü ó Á Á Ő ű ü ó ó ó Í ó ü ú ü Á Á ű ö ó ó ó ó ö ü

ú ü ú ö ú í ü í ű ö ü ü ú ú ö ú ö íö í ú ü

í ű í í í ű ö ü ü ö ú ű ú ö ö í í í ű ö ü ü ö ö ö ö í í í ű ö ü ü ö ü ö í í í ű í ö í ö ö ű í ü ü ö í ö ö ö ü í í ű í ú ö ö ö ü ö ö ú ö ö ö ü ö ö ö ö

Ú ú ö é ö é Ú ú ö ű ö ö ű ö é ö ö é í í Ö ö í í Á Á Ó é ű ü é é ü ú é ü é ű ü é


Í Á ü ú Ú ő ú ú ú ö Í ő ú ú őú ő Í Á Á ü Í ü Í Ú Á Á Ö ö É ü ű ö Ú ő ő Í ő ü ő ö ú ö Í Í Í ő ö ö ö ö ő ü ü ő

ű ű ó ó ő ő ö őí üí ö í ü ő ö ö ü ó ó ő ő ö ő ö ő ö ü ó ó ó ü ú í ó í ő ö ő í ü ü ő ó ő í ü ü í ü í í ü ő ő ü Á

í í ö ő ú ö ú í í ő ö í ö ő í ő í í í ö ő í ö í í ő ü í ü ő ö í ü ö ö ü í ö ú ü ö ő ö ü ö


ó ü í ó ü Í é é ó ó ő ó ü ö ő ú ő ö ö é é ó ö ö ó ó ö Í é é ö é ó ó ó ö é Í ó ó é ű é ó ő é é Í é ű é ó ö é ő é ó í ő é é é é ű é é é é é ó ő é ő é ó

Átírás:

RARAG UAY O D O S Y O D A S P A R A G U A Y BICENENARIO MINISERIO DE EDUCACIÓN Y CULURA Presidencia de la República del Paraguay REPÚBLICA DEL PARAGUAY M INISERIO DE EDUCACIÓN Y CULURA Fernando Lugo Méndez Presidente de la República del Paraguay Victor Ríos Ojeda Ministro de Educación y Cultura Diana Serafini Viceministra de Educación para la Gestión Educativa Héctor Salvador Valdez Alé Viceministro de Educación para el Desarrollo Educativo Dora Inés Perrotta Directora General de Educación Inicial y Escolar Básica Nancy Oilda Benítez Ojeda Directora General de Currículum, Evaluación y Orientación Educativa Marta López Directora de Educación Escolar Básica

Nancy Oilda Benítez Ojeda Directora General de Currículum, Evaluación y Orientación Lidia Manuela Fabio de Garay Jefa del Departamento de Apoyo a la Implementación Curricular en Medios Educativos Edgar Osvaldo Brizuela Vera Jefe del Departamento de Diseño Curricular Nidia Esther Caballero de Sosa Jefa del Departamento de Evaluación Curricular Rosalía Diana Larrosa Nunes Jefa del Departamento de Investigación Curricular Elaboradoras Diana Elena De Giácomi de Silva Zulma Benítez de Villamayor (Coordinadora) Versión Guaraní Diana Miguela Riquelme de Jara Eusebio Orlando Hermosilla Alviles Lidia Manuela Fabio de Garay Liz Josefina Recalde de Nuñez Loida Mongelós de Hermosilla María Esther Rossanna Centurión María eresa Orué Marecos Revisión y ajustes Norman Rodrigo López Genes Maura Graciela López Jara Diseño y diagramación Blás D. Cabrera Enciso

ÑAÑANGAREKO HAGUA ÑANDE REKOHA REHE Mitakuimba e ha mitakuña 5 gradogua: Ne é ñepyrü Nane reta Paraguai niko heta mba e oha aro ndehegui. Ko aga, nemitame, oha aro enembokatupyry jahechapa eipytyvo nde ha opavave nane retagua onakarapu ave hagua ohóvo ara ha ara. Enembokatupyrykuévo rehóvo nemoiruhina nde rogayguakuéra, ne mbo ehara ha avei ne aranduka. Reikoteve niko kóva rehe ikatu haguaicha ne mbo ehara ha ndevoi avei pembohape pehóvo kuaapy ijapyra yva. Anetehape niko pe aranduka jeguereko tuicha mba e. Upéva oramo pya eterei oseta opavavete umi mba e mbo ehakotype ojejapóva ha sapy arei ndaipóriro katu hasyvéta ha ipukuvéta ndéve ha ne mbo eharape avei umi mbo epy onembohapeséva. Upéva rupi, che py arory kóina ijavo chéve amoguahemi hagua nde pòpe ko aranduka, nderehehape ojejapova ekue. Kóva ha hendive 7 ambue aranduka oguerekopaite opaite mba e katuete renemoaranduva era ko mbo esyrype. Rehechahaicha ko aranduka ojehai guarani ha castellanope, upéva oneguenohe upéicha ikatu haguaicha nde eipuru ne ne eteépe: nde ndekatupyryvéro guaranime, upéicharamo eipurùta upe ne eme ojehaihape ha katu nde rene evéramo castellanope, upéicharamo eipurùta upe ne eme ojehaihape. Ne mbo ehara nepytyvota eipuru pora hagua ko aranduka. Ipype o hetaiterei mba e pora nepytyvotava eikuaave hagua heta mba e pyahu, enembokatupyry hagua jahechapa ejapokuaa hetaite mba e techapyrava ha, amo ipahape, tanearanduve rehóvo, toiko ndehegui mava ideprovéchova hogayguape, itavape ha hetame. Enangareko porakena ko aranduka rehe, ani embyai téra ehaiparei hese. Àga ary oùtavape, ambue nde rapicha oikétava ko mbo esyrype oipurujeyta kóva ko aranduka. Ipahápe, romomandu asemínte ko mba e opavave oikuaáva ha oguerekóva ikorasome: "avygui niko heñói mboriahu. Upéva rupi, mburuvichakuéra ha mayma ñane retagua oñeha ambaite jahechápa nde ha opavavéva ñañemoarandu jahávo. Jajykeko oñondive. Upéicharamo jahapo óta mboriahu ñane retagui ha ñama e mombyryta ñapyru mbaretégui ambue tetànguéraicha avei. Eñemoarandúkena! Nde rayhuhára, M inistro de E ducación y C ultura

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE Ko arandukápe rejuhúta Mbo epy aty / \ M bo'epy aty I f Sustancia M ba'épa jaikuaáta A r ^ ogue ^ C \ 8 i M ateria ha Energía ^ > M ezcla 10 E nergía potencial ha energía cin ética V J 33 V J r M bo'epy aty II a r Yvotykuéra A r 40 a H ekovéva Yvakuéra 45 Sem illakuéra 52 K a avo ijyvotyva ha ijyvoty yva ñem oña 58 ^ j v y V v r M bo'epy aty III a r Biom a yvypegua ir 66 a ekoha Hekovéva guive oikotevem ba ojuehe 73 A rapytu iky'apa ohóvo 76 ^ > v y ^ > r M bo'epy aty IV a r Ñande yvy ape a r 82 a Universo V / Yvy ñem om yi 90 V / V /

Kóva oîramo he isehína mba épa ojehupyse mbo epy rupive Kóva oîramo he isehína upépe oñepyrúha mbo epy Kóva oîramo he isehína upépe oîha marandu mbo epy rehegua Kóva oîramo he i sehína upépe oîha reikuaa hagua Kóva oîramo he isehína upépe oîha mandua râ Kóva oîramo he isehína upépe ñamba apota ñane año Kóva oîramo he isehína upépe jaikuaavetaha experimento rupive Kóva oîramo he isehína ñamba apota ñane irû ndive Kóva oîramo he isehína upépe ñamba apota ñande rogaygua ndive

Mbo'epy aty I Materia ha energía Mba epa ojehupytyse Ojapo tembiapo ndahasyietéva, sustancia pura ha mezcla rehegua, avei mba éichapa ojeikuaa ojoehegui. Ohechakuaa mba éichapa pe energía cinética ha potencial oipurúvo proceso científico. Mbo'epy aty I: Materia ha energía

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE Sustancia 1 Ambohovái porandukuéra. Mba éicha rupípa café ojehe'a kamby rehe. Mba emba e yváguipa ajapokuaa ensalada. Mba éichapa aipe akuaa hierro ku i yvyku ígui. Sustancia pura Aikuaa hagua Umi mba e petechagua meméva hetépe ha hekópe niko héra sustancia pura. Ipype oguerekóva oñeguenohe proceso químico rupive. echapyra: plata, hierro, calcio, oro ha mba e. Sustancia pura apytépe o í jey: Sustancia simple: niko sustancia pura pete elemento químicoguinte oikóva. echapyra: oro, oxígeno, fluor ha mba e. Sustancia compuesta: niko sustancia pura oguerekóva ipype mokoi téra hetave elemento oñondive. echapyra: Y: ifórmula H2O, he iséva oguerekoha 2 átomo hidrógeno ha 1 átomo oxígeno. Cloruro de sodio téra juky: upéva niko ojehai kóicha NaCl oguereko ipype 1 átomo sodio ha 1 átomo cloro. Dióxido de carbono: ifórmula CO2 oguerekóva ipype 1 átomo carbono ha 2 átomo oxígeno. Pehe michívéva materia oguerekóva niko átomo. 8 Mbo'epy aty I: Materia ha energía

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE Pe elemento niko ha e pehe materia rehegua. Ko aga rupi ojeikuaa 118 elemento químico oñemohendáva tabla periódicape, ojehaíva símbolo químico rupive, techapyra: Calcio isímbolo Ca, Fósforo katu P, Zinc Zn ha mba e. 2. A japo ojejeruréva guive chéve. 2.1. A m om be u umi sustancia pura aikuaáva guive. a) a) ch) 2.2. Ahai m ba éichapa ojoavy sustancia simple compuestagui. Sustancia sim ple Sustancia com puesta 2.3. Ahai 3 sustancia com puesta réra aikuaáva avei: a ) a ) c h ) Mbo'epy aty I: Materia ha energía

ÑAÑANGAREKO HAGUA ÑANDE REKOHA REHE Mezcla 1. 1. Am bohovái ko a porandu. a) Mba'éichapa ajapokuaa chocolate aku pora asyva. a) Mba emba épa aikoteve ajapo hagua. ch) Ikatúpa aipe a ojoehegui umi mba e aiporuva ekue omba rire chocolate. Mba érehepa. Mezcla Aikuaa hagua Mokoi téra hetave sustancia ojehe áva ha ndaikatúiva ojehechauka fórmula química rupive herahína mezcla. echapyra: tinta, vino ha mba e. Mba em ba épa ojehechakuaa m ezclape: Oguereko componente ha fase: Umi sustancia ova guive jehe ápe ha ehína com ponente. echapyra: kosído mezcla ningo oguereko: ka a ha asuka. Umi componente ikatúva guive ojehe a mezcla ryepype, ha ojehechakuaáva ojeiha ojoehegui hérava fase. echapyra: terere mezcla ojeguereko pe fase líquida ha pe fase sólida katu ka a. Mba em ba épa ojehechakuaa m ezclape: Umi componente ikatu heta téra mbovy. Jajapokuévo terere jaiporu 150 gr ka a ha 1l y. Componentekuéra ndojehechaukáiva fórmula química rupive. echapyra: café kambyndi. Itemperatura ikatu iñambue umi componente ohasávo ambue estádope. echapyra: y ho ysaro ikatu jaiporu tererera, hakúramo ka ayra. Proceso físico rupive ojei ojoehegui umi componente. echapyra: Oñemboguáramo harina arrózgui. Sustancia ojehe a jave ndoikéi ha nosei ichugui energía. echapyra: oñemboyku jave juky ype. Mbo'epy aty I: Materia ha energía

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE 2. Jajesareko pora ko á m ezcla ojejapokuévo. Nande rekovépe ningo py yiete jahecha opaichagua mezcla rehegua. 2.1. Am bojehe a y yvyku i ndive Mboy componéntepa aipurúta: mokoi. Mba emba e: y ha yvyku i. Fase oguerekóva: mokoi. Fase hykúva: y. Fase hatava: yvyku i. 2.2. Am bojehe a hierro harina reheve Mboy componéntepa aiporúta: mokoi. Mba emba e: hierro ha harina. Fase oguerekóva: mokoi. Fase hatava: hierro ha harina. 2.3. A japo kosído Mboy componéntepa aipurúta: mbohapy. Mba emba e: ka a ha asuka. Fase oguerekóva: mokoi Fase hykúva: kosído he e asukáva. Fase hatava: ka a. Mbo'epy aty I: Materia ha energía

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE 2.4. Aire: Ha e mezcla gaskuéra rehegua nda isa yiva ha nahyakuaiva. Mboy componéntepa oguereko: 9 Mba'emba'e: Nitrógeno, Oxígeno, Anhídrido carbónico, Argón, Xenón, Radón, Helio, Neón ha Kriptón. Fase oguerekóva: pete. Fase ova ipype: gas. Jaikuaáve experim ento rupive. 3.1. em biapo 1ha Jajapo ju kyry Mba épa ñaikoteve: 1 váso plástico, juky ku i, cuchara ha y. Mba éichapa jajapóta Namo mesa ári pete vaso oguerekóva y mbytete peve, upéi ñamo ipype pete cuchara juky ha ñambojehe a pora hykupa peve. Jaheja toguapy ha upéi jajesareko pora mba épa oiko. 3.2. Ahai. a) Pe mezcla niko a) Icomponentekuéra c) Oguerekóva fase. 3.3. Ahai m ba épa hechakuaa aexperim entapa rire. Mbo'epy aty I: Materia ha energía

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE 3.4. embiapo 2ha: Ñambojehe a ha aceite rehe. * Mba épa ñaikoteve: 1 vaso plástico, y ha aceite. Mba éichapa jajapóta Pete vásope ñamo 3 cuchara ha 3 cuchara aceite, upéi, ñambojehe a pora ojoehe. Jaheja toguapy sapy aite ha upéi jajesareko pora mba épa oiko. 3.5. Ahai a) Pe mezcla n ik o a) Icomponentekuéra_ ch) Oguerekóva fase. 3.6. Ahai m ba épa ahechakuaa aexperim entapa rire. 3.7. embiapo 3ha: N am bojehe a yvyku i hierro ku íre Mba épa ñaikotevé: yvyku i, cuchara, pete ku i. Mba éichapa jajapóta kuatia morot, hierro Pete kuatia morot ári ñamo 3 cuchara yvyku i ha 3 cuchara hierro ku i, ñamope pe kuatia ha ñamomyi mbeguekatu ojehe a pora haguáicha ojoehe, upéi jaipyso pe kuatia ha jajesareko oikóvare. Mbo'epy aty I: Materia ha energía

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE 3.8. Ahai. a) Pe mezcla n ik o a) Icomponentekuéra ch) Oguerekóva fase. 3.9. Ahai m ba épa ahechakuaa aexperim entapa rire. 1 1 3.10. embiapo 4ha: Jajesareko hierro rehe. Mba épa ñaikotevé: kuatia morot ha hierro ku i. Mba éichapa jajapóta Kuatia m orotfári ñamo 3 cuchara hierro ku i. Jajesareko mba emba épa oguereko pe hierro ku i. Mbo'epy aty I: Materia ha energía

a) Umi hierro ku i niko tuicha ch) Pe hierro n ik o 3.12. Ahai m ba épa ahechakuaa aexperim entapa rire. Aikuaa hagua Mezcla ikatu heterogénea téra homogénea Mezcla heterogénea rehegua Umi mezcla niko oguereko opaichagua propiedad física ha química, ojehechakuaa peichareínte mba épa o ipype, isa y rupive ha mba éichapa o avei. Ko ava apytépe o: y ha aceite. Mbo'epy aty I: Materia ha energía

ÑAÑANGAREKO HAGUA ÑANDE REKOHA REHE 4. Jajesareko pora m ba éichapa ojejapo mezcla echapyrä m ezcla hetereogénea rehegua. Mezcla jejapo, vinagre aceite ndive Ko mezcla ojejapo mokoi líquido ndojehe aséiva ojoehe ndive, ko ava héra líquido inmiscible. Mboy componéntepa aipurúta: mokoi. Mba emba e: vinagre ha aceite. Fase oguerekóva: mokoi. Fase hykúva: vinagre ha aceite. Mezcla homogénea rehegua Ko mezcla ojejapo mokoi líquido ndojehe aséiva ojoehe ndive, ko ava héra líquido inmiscible. Sal: soluto Agua: solvente echapyra m ezcla hom ogénea rehegua. Mezcla y asuka ndive Mboy componéntepa aipurúta: mokoi Mba emba e: y ha asuka. Fase hykúva: y he e. Solución oguereko ipype solvente, ko solvente hetave componente oguerekóva ha avei, pete téra hetave soluto isarambipáva jojaitéva oparupiete. echapyra: jukyry. Mbo'epy aty I: Materia ha energía

5. Ahai: 5.1. M ezcla hom ogénea ha heterogénea réra. M ezcla hom ogénea M ezcla heterogénea 5.2. Mba épepa ojoavy mezcla homogénea, mezcla heterogé- neavagui. 5.3. Amo m ba em ba epa oguereko am bojehe avo: alco ha asuka ñembojeheágui, ahechakuaa: - Icomponénte: - O guerekóva: fase. Ñamboy úramo limonada ro ysa pora, 3 cubito hielo reheve, jahechakuaa: - Icomponénte: - O guerekóva: fase. Mbo'epy aty I: Materia ha energía 17

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE 6. Jaikuaave experim ento rupive 6.1. embiapo 1ha Jajapo m ezcla. Mba épa ñaikoteve Y, yvyku i, alcohol, asuka, jugo polvoguáva, hierro ku i, 6 tapita metalguáva (gaseosa rehegua), cucharita ojeipurúva helado oje u hagua, vasito medidor téra jeringa ojeipurúva poha oñemedi hagua. Mba éichapa jajapóta Pete tapítape ñamota 1 mililitro alcohol, ha 1 mililitro y, ñambojehe a pora pe cucharita reheve ha jaheja topytu u. 6.2. Ahai a) Icomponénte:_ a) Fase oguerekóva: fase. ch) Ose mezcla: 6.3. Ahai m ba épa ahechakuaa aexperim entapa rire: apita m okoihápe ñamo % cucharita yvyku i ha 1 cucharita hierro ku i, ñambojehe a pora ha jaheja topytu u. 6.4. Ahai a) Icomponénte: a) Fase oguerekóva: fase. ch) Ose mezcla: 18 Mbo'epy aty I: Materia ha energía

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE 6.5. Ahai m ba épa ahechakuaa aexperimentapa rire: apita mbohapyhápe ñamo 1 cucharita yvyku i ha 1 cucharita hierro ku i, ñambojehe a pora ha jaheja topytu u. 6.6. Ahai a) Icomponénte: a) Fase oguerekóva: ch) Mba éichagua mezcla o s e : 6.7. Ahai m ba épa ahechakuaa aexperim entapa rire: apita irundyhápe ñamo 1 cucharita jugo polvoguáva, 2 mililitro y, ñambojehe a pora cucharita reheve ha jaheja topytu u. 6.8. Ahai a) Icomponénte: a) Fase oguerekóva: ch) Mba éichagua mezcla o s e : 6.9. Ahai m ba épa ahechakuaa aexperim entapa rire: Mbo'epy aty I: Materia ha energía

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE apita pohápe ñamo juky michìmi ha 1 mililitro y, ñambojehe a pora cucharita reheve ha jaheja topytu u. 6.10. Ahai. a) Icomponénte: a) Fase oguerekóva: ch) Mba éichagua mezcla o s e : 6.11. Ahai m ba épa ahechakuaa aexperim entapa rire: 7. apita poteíhápe ñamoi 1 mililitro. vinagre, 1 mililitro aceite ha juky michìmi, ñambojehe a pora cucharita reheve ha jaheja topytu u. 6.12. Ahai. a) Icomponénte: a) Fase oguerekóva: ch) Mba éichagua mezcla o s e : 6.13. Ahai m ba épa ahechakuaa aexperim entapa rire: Mbo'epy aty I: Materia ha energía

ÑAÑANGAREKO HAGUA ÑANDE REKOHA REHE So 7. em biapo 2 ha: Jajesareko sustancia púrare: asúfre Mba épa ñaikoteve Asúfre, kuatia morot Mba éichapa jajapóta Ñamo kuatia morot ári asúfre michmi. Azufre Jajesareko mba éichapa ko a mba e. 7.1. Ahai Mba e sa ypa oguereko Mba éichapa umi pehengue tuichakuépe Mba éichagua sustanciapa 8 Jajesareko cloruro de sodio rehe, upéva juky jaipurúva kosináme. Mba épa ñaikoteve: juky ku i, kuatia morot Mba éichapa jajapóta Ñamo kuatia morot ári juky ku i michmi. Jajesareko mba éichapa ko a mba e. 8.1. Ahai Mba e sa ypa oguereko Mba éichapa he enguépe Mba éichapa umi pehengue tuichakuépe Mba éichagua sustanciapa Mbo'epy aty I: Materia ha energía

ÑAÑANGAREKO HAGUA ÑANDE REKOHA REHE 9. A jesareko pora ha ahai. 9.1. Ahechakuaa mezcla chocolate ku i, kamby ha asukaguiguáva: Icomponénte: Fase oguerekóva: Mba éichagua mezclapa o se : 9.2. A hechakuaa m ezcla y ha hielo rehegua: Icomponénte: Fase oguerekóva: Mba éichagua mezclapa o se : 9.3. A hechakuaa sustancia ygui: Icomponénte: Fase oguerekóva: Mba éichagua sustanciapa o s e : 10. Am bohovái ko a porandu Mba emba épa oguereko pete solución. Mba éichapa jaguereko pete mezcla homogénea. Mba éichapa ahechakuaa pete sustancia pura. Rombojehe a chocolate ku i, kamby ha asuka ndive. Rojapokuévo rohechakuaa ipype: icomponente, ifase, mba eichagua mezclapa jehe ápa, upe rire rohechakuaa hetereiha. 22 Mbo'epy aty I: Materia ha energía

\ 1. Ñam bohovái a) Mba érehepa ñamboguava era café téra kosído ja u hagua. a) Mba épa jaiporuva era ñambogua hagua avati. ch) Mba éichapa jaipe akuaa jugo de pomélogui ha yi. Aikuaa hagua Mba éichapa ikatu jaipe a ojoehegui mezcla Ikatu haguáicha jaipe a ojoehegui jaipurukuaa mokoichagua método: Método jaipe a hagua ojoehegui mezcla ningo: Filtración, flotación, tamización, decantación, magnetismo, centrifugación. Filtración Ojeporu ojeipe a hagua pete sólido insoluble líkidogui, jaiporukuaa kuatia filtro upevara, upe rupi oñembohasa hykuere ha opyta ipype hatykue. Péicha ojejapo café, kosído ha mba e. Decantación Ojeipuru ojeipe a hagua ojoehegui mokoi líquido ndojehe áiva ojoehe nahypy ujojáigui mezcla reheguávape, upevara ojeporu embudo decantador. Mbo'epy aty I: Materia ha energía

ÑAÑANGAREKO HAGUA ÑANDE REKOHA REHE amización Aikuaa hagua Ojeporu ojeipe a hagua ojoehegui mokoi sólido iñambuéva tuichakuépe, upevara ojeipuru tamiz téra yrupe opaichagua. Ikatu oñembogua: avati ku i, arena gorda, galleta ku i ha mba e. Flotación Ojeipuru ojeipe a hagua ojoehegui mezcla heterogéneava oguerekógui mokoi fase sólida nahypy üjojáiva, upe mezclape oñemovo y, pe componente ivevuivéva ojupi ha ikatu oñeguenohé pya eve ygui. Ambue fase katu opyta huguápe ipohyivégui. echapyrá: mezcla jehe a corcho ha yvyku i reheguápe, ñamovo y, ovevúita corcho ha yvyku i opytáta huguápe. Ikatu ojejapo upéicha avei yvyku i ha sopor ku íre. Magnetismo Ojeipe a hagua ojoehegui mezcla heterogéneava ojei puru propiedad magnética ova sustanciakuérape. ko mba e oiko hagua ojeipuru pete imán ombojáva ijehe métal. echapyrá: jaguerekóramo yvyku i ojehe áva iérroku i ndive, ñamo aguiramo hese pete imán pe iérroku i ojupíta hese, ha opytáta yvyku i. Centrifugación Ojeiporu oipe a hagua umi partícula sólida michmíva ova sustancia hykúvape. Ojeporu pete aparato centrifugador ombojere hatáva pe sustancia hykúva ha upekuévo opytapa huguápe umi partícula sólida. 24 Mbo'epy aty I: Materia ha energía

ÑAÑANGAREKO HAGUA ÑANDE REKOHA REHE Aikuaa hagua M ba éichapa ojeipe a ojoehegui mezcla hom ogénea Upevara ojeipuru ko a mba e: destilación, cristalización ha cromatografía. Destilación: Ojeipuru ojepe a hagua ojoehegui umi sustancia hykúva, upevara oñembopupu, pe opupuraevéva otmbo ha ambuégui ose destilado. Cristalización Oñembopupu líquido oguerekóva ipype sólido hykupyréva. Upéva ojeheja opupu otmbopa peve ha upéicha opyta iku iete. Péicha oñeguenohe jukyrygui juky ku i. Kóicha avei, ikatu ojeipe a ojoehegui ambuekuéra sólido hykupyréva. Crom atografía Ojeipuru ojeipe a hagua ojoehegui umi componente disolución pegua. Kóva oiko umi sustancia ikatúgui hyku joavy, upéicha avei pe hykúva oipyte ambue hykúvape. Upéva jahechakuaa ñamoingévo kuatia filtro disolución ryepype. Mbo'epy aty I: Materia ha energía 25

ÑAÑANGAREKO HAGUA ÑANDE REKOHA REHE 2. Ñam ba apo 2.1. Ñamoí m ba e método rupive jaipe a ojoehegui umi: M ezcla heterogénea M ezcla hom ogénea 2.2. Ñam bohovái ko a porandu. Antonio ojapohína jugo naranja gui. Mba e método oipuruva era oipe a hagua naranja ra yi hykuégui. Mba e rehepa. Albañil omboguava era yvyku i rrevokera. Mba e método oipuruva era. Mba éichapa ojapova era. Mbo'epy aty I: Materia ha energía

ÑAÑANGAREKO HAGUA ÑANDE REKOHA REHE Gonzalo omohe ese pira caldo ojapóva, pe juky oiporútava he omba. Mba éichapa ikatu oipe a y jukygui. Mba ére. 3. J a ik u a a v e e x p e r im e n t o r u p iv e 3.1. e m b ia p o 1 ha: Ñ a m b o je h e a y k a á r e h a u p é i j a ip e a o jo e h e g u i f ilt r a c ió n r u p iv e. Mba épa ñaikoteve Ka a, kuatia filtro téra servilleta kuatiaguigua, vaso, embudo, y, tapita plástico guiguáva, yvyra ípe. Mba éichapa jajapóta apita plástico guiguávape yvyra ípe. ñamo ka a ha y, ñambojehe a pora 3.2. A h a i. Mba éichagua mezcla ose: Mboy componente o ipype: Mboy fase oguereko: Namba'apove Pe kuatia filtro téra servilleta kuatiaguiguáva ñamo cono ra angáicha pete embudo vidrio téra plástico reheguáva ári, upéva ñamota pete vásope ha jahykuavo hyepype ka a ha y jehe apyre. Mbo'epy aty I: Materia ha energía 27

ÑAÑANGAREKO HAGUA ÑANDE REKOHA REHE 3.3. Ahai. Mba e sustanciapa opyta filtro ryepype: Mba e sustanciapa opyta mba yrúpe: Mba e método ojeipuru ojei hagua ojoehegui ko mezcla: 3.4. M ba éicha javeropa aiporu ko m étodo che rogapype. 4. embiapo 2ha: ñam bojehe a hierro yvyku i ndive, ha upéi jaipe a ojoehegui m agnetism o rupive. Mba épa ñaikoteve Yvyku i, imán, hierro ku i, tapa plasticoguiguáva (café téra mayonesa ryrukuéva) ha cucharita. Mba éichapa jajapóta Ñambojehe a pora pete tápape 1 cucharita hierro ku i ha 1 cucharita yvyku i. 4.1. Ahai. Mba éichagua mezclapa ose : Mboy componentepa o ipype: Mboy fasepa oguereko: Mbo'epy aty I: Materia ha energía

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE Ñaexperim entave... Ñamoagui hierro ku i ha yvyku i ñambojehe ava ekue rehe pete! imán. 4.2. Ahai oikóva ko á m ba égui. Pe yvyku i niko Pe hierro ku i niko Pe método jaipurúva ojei hagua ojoehegui héra 4.3. Ahai m ba éicha javéropa aiporu ko m étodo cherogapype. 5. embiapo 3ha: ñambojehe a arroz harina rehe, ha upéi jaip e a ojoehegui tam ización rupive. Mba épa ñaikoteve Harina, arroz, tapa plásticoguigua (café téra mayonesa ryrukuégui), cucharita, yrupe. Mba éichapa jajapóta Ñambojehe a pora pete! tápape 1 cucharita arroz 1 cucharita harina ndive. Mba éichagua mezclapa o s e : Mboy componentepa o! ip ype: Mboy fasepa oguereko: Ñambogua yrupeme arroz ha harina ñambojehe ava ekue, ñambokuchu ha jajesareko hese. Mbo'epy aty I: Materia ha energía

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE 5.2. A h a i o ik ó v a k o á m b a é g u i Pe arroz n ik o Pe harina niko Pe método jaipurúva jaipe a hagua ojoehegui mezcla h é ra 5.3. A h a i m b a é ic h a ja v é r o p a a ip o r u k o m é to d o c h e r o g a p y p e. \ 6. e m b ia p o 4 ha: J a ja p o ju k y r y h a u p é i j a i p e a je y y ju k y g u i, c r is t a liz a c ió n r u p iv e. M b a é p a ñ a ik o t e v e Juky, tapita plástico guiguáva, y, tapita metal reheguáva, yvyra i, tataindy, fósforo, yvyku i, embudo, papel filtro téra servilleta kuatiaguiguáva, pajita, pinza maderaguiguáva ao ñemyasaiha. M b a é ic h a p a ja ja p ó t a apita plástico guiguávape ñamo! michmi juky ha yvyku i. ñambojehe a yvyra ípe. Upéi, 30 Mbo'epy aty I: Materia ha energía

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE 6.1. Ahai. Mba éichagua mezclapa ose: Mboy componentepa o ipype: Mboy fasepa oguereko: Juky ha yvyku í ñambojehe ava ekuépe ñamoramo y ha jaipyvu yvyra ípe ojehe a pora peve. Ko sustancia hykúva n ik o Pe kuatia filtro téra servilleta kuatiaguiguáva ñamo cono ra angáicha pete embudo vidrio téra plástico reheguáva ári, upéva ñamota pete vásope ha jahykuavo hyepype juky, yvyku i ha y jehe apyre. 6.2. Ahai upe ahecháva: Mba e sustanciapa opyta filtro ryepype Mba e sustanciapa opyta mba yrúpe Mba e métodopa ojeipuru ojei hagua ojoehegui ko mezcla Ñamo michmi pe líquido tapita metalguiguávape, ñañekarama hese pe pinza maderaguiguáva ao ñemyasaihape, ñamyendy pete tataindy ha ñamo mesa ári, ñamo pe tapita tataindy ári ha ñambyaku umi ñambojehe ava ekue. 6.3. Ahai upe jahecháva Mba épa oiko ygui: Mba épa oiko jukygui: Mba e método jaipuru jaipe a hagua ojoehegui pe mezcla: Mbo'epy aty I: Materia ha energía

ÑAÑANGAREKO HAGUA ÑANDE REKOHA REHE 6.4. Ahai m ba éicha javéropa aiporu ko m étodo che rekovépe. 7. Ahai m ba eichagua m étodo ojeiporu ojejapokuévo milanesa. Milanesa hetereíva ajapo hagua tekoteve aipe a pora ojoehegui galleta ku i iñakyta guasúvagui. Mba éichapa ajapóta upéva. Mba éicha héra upe método. 32 Mbo'epy aty I: Materia ha energía

Energía potencial ha energía cinética Ko ta angápe jahechakuaa tekovekuéra opytáva tobogán ru'ame oguereko energía potencial ha máva omyivagui katu ojei energía cinética. # 1 A h a i u m i m b a e a ja p ó v a je p i: A ra ku e : Pyharekue: Mbo'epy aty I: Materia ha energía 33

i N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE Aikuaa hagua E n e rg ía Pe pu aka oguerekóva máva tera opaichagua mba e ojapo hagua oimeraeichagua tembiapo ha ehína energía. Mba eichagua energía jaguereko Ikatu energía potencial ha cinética. Pe máva ha opaichagua mba e omyiva oguereko energía cinética. Péicha ningo jahechakuaa y osyryva caño rupi, y osevo canilla rupi, y ysyrypegua, mba yruguata omyiva, téra máva añaníva, avei umi molécula gas pegua, guyra téra avión ovevéva araíre. Ko energía cinética ikatu iñambuehína velocidad rupive, péicha, ho aramo pete bala fusil rehegua ñande pópe ndojapomo ai ñande rehe mba éve ha katu pe fusil okapúramo ñande rehe ndaha emo ai upéicha. Pe máva ha opáichagua mba e omyi yva oguereko energía potencial. Péicha ita mesa ári, oguereko ko energía. Energía potencial rupive ikatu oiko ambuéichagua energía. Pe energía potencial oguerekóva peteí m ba e ikatu oiko: Mba éichapa ha moopa oígui: pete plantera ova óga yvatehápe téra yvakuéra osáingóvayvyramátagui oguereko energía potencial, ogui omyi yre. Condición: umi rreloj cuerda oguerekóva, ñame embaitévo chupe cuerda ojejopy hata péicha opyta energía, avei gas ojejopyva rifle ryepype aire comprimido, ko a mba e ojejopy rupi oguereko energía potencial. Pete dinamita cartucho téra pete tanque gasoilpe o energía potencial, oguereko rupi composición química. Mba ére máva téra opaichagua m ba e oguereko energía po tencial Mba éicha oí rupi pe máva téra opaichagua mba e: péicha ikatu ñamohendavaipáramo ojo ári arandukakuéra ndo ái peve, oguereko energía potencial, ha katu ho áramo, energía cinética. Mba e oguereko rupi ipype umi máva téra opaichagua m ba e: péicha, carbón ryepype o heta energía potencial oramo jepe oháme téra mba éichapa o. Mbo'epy aty I: Materia ha energía

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE # 2. A m b a a p o 2.1. A ja p o m a p a c o n c e p t u a l e n e r g ía r e h e g u a. e c h a p y r a I e c h a p y r a \ 2.2. A h a i t e c h a p y r a e n e r g ía p o te n c ia l h a e n e r g ía c in é t ic a r e h e g u a. E n e r g ía p o te n c ia l E n e r g ía c in é t ic a 2.3. A h a i m b a é p e p a o jo a v y e n e r g ía p o te n c ia l h a e n e r g ía c in é t ic a E n e r g ía M b a é p e p a o jo a v y Potencial Cinética Mbo'epy aty I: Materia ha energía 35

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE 3. J a ik u a a v e e x p e r im e n t o r u p iv e. 3.1. e m b ia p o 1 ha J a h e c h a k u a a e n e r g ía o g u e r e k ó v a m á v a t é r a o p a ic h a g u a m b a e. Mba épa ñaikotevé: pete ita ra yi michva. Mba éichapa ja jap óta - -i * Il Namo mesa ári ita ra yi, jajesareko hese sapy aitemi, jahechakuaa omyipa térapa mba e. Upéi, máva pete atypegua omyaña imíta pe ita jahechakuaa jey mba épa oiko. Ipahápe, ambuéva atypegua ohupíta pe ita ipo akatúape yvate, ikatuha peve ha upéi, oñembota yre avavére opoíta ichugui ha jajesareko porata mba épa oiko. 3.2. A h a i Mba e estadopepa ora e ita ra yi mesa ári. Mba épa ojejapora e ita rehe omyi hagua oramo guare mesa ári. Mba eichagua energíapa oguereko pe ita ojehejávo ho a. 3.4. e m b ia p o 2 ha: J a h e c h a k u a a p e e n e r g ía Mba épa ñaikotevé: Pete pelota fútbol rehegua, pete ryguasu rague, pete ita ra yi. Mba éichapa ja jap óta Mbohapy temimbo e atypegua ojokóta hikuái: peteva pelota, ambue ryguasu rague ha pe ipaháva katu ita ra yi. Oipysopaiteva era hikuái ijyva ha ipo mbytépe ojoko umi mba e. Jajesareko mba éichapa o umi mba e. Upéi, petete oityta hikuái oguerekóva ha jajesareko jeyta mba épa oiko. Mbo'epy aty I: Materia ha energía

Ovo ñane irunguéra pópe, umi mba e oguereko energía Pe mba e ho a pya e v é v a Pe mba e ho a m beguevéva Umi máva téra opáichagua mba égui ojei e nerg ía aja. 3.6. A m b o h o v á i. Mba eichagua energíapa oguereko máva téra opaichagua mba e omyiva. Mba eichagua energíapa oguereko máva téra opaichagua mba e omyi yva. Mba épa energía. Mba emba épa, máva téra opaichagua mba e oguereko pe energía. Mba éicha jave máva téra opaichagua mba e oguereko energía potencial. Mba éicha jave máva téra opaichagua mba e oguereko energía cinética. Mbo'epy aty I: Materia ha energía 37

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE 4. A p o r a n d u c h e r o g a y g u á p e m b a é p a o ja p o je p i h ik u á i h a a h a i m b a é ic h a g u a e n e r g ía o g u e r e k o u p e k u é v o. Mba épa ojapo hikuái Mba éichagua energía oguereko Mbo'epy aty I: Materia ha energía I

1 Mbo epy aty II Hekovéva O h e c h a k u a a m b a e m b a e p a o g u e re k o y v o ty, y v a h a y v a ra ÿ i, o h e - c h a k u a á v o u m i k a a v o o ñ e m o ñ á v a y v o ty ru p iv e h a iv o ty ÿ re. Mbo'epy aty II: Hekovéva

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE Yvotykuéra A1. J a je s a r e k o p o r â k o t a a n g á r e., 2. Ñ a m b o h o v á i: Mba'épa jahecha ta'angápe. Mba e sa ypa hetave yvotykuéra apytépe. Mba érehepa ja e upe sa y hetaveha oî. Mbo'epy aty II: Hekovéva

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE Aikuaa hagua Y v o ty Yvoty rupive oñemoña ka avo fanerógama. Yvoty omoheñói semillakuéra pe reproducción sexual rire, ose hagua ka avo pyahu ani hagua opa péichagua ka avo. Yvoty ningo oguereko ko a mba e: Pedúnculo floral ha e pe yvoty raka iñanambusuvéva ombojoapyva yvoty hakare. Receptáculo floral ko ápe ningo heñói opa mba e yvoty oguerekóva guive. Sépalo niko umi togue hovyu anambusu oñangarekóva yvoty oguerekóva guive rehe. Cáliz jajuhu pe yvoty heñoihápe. Umi sépalo oñondivepahína cáliz. Pétalo umi yvoty rogue oseva chugui, isa y heta avei hyakua pora, ko ava o cáliz ryepype. Umi yvoty rogue atype oñehenói corola. Estam bre: ha ehína órgano masculino yvoty rehegua oguereko antera ha filamento ova yvoty ryepype. P istilo: ha ehína órgano femenino yvoty rehegua, botella ajúra puku joguaha isa y hetáva. O ipype estigma, estilo ha ovario. Anatomía de una flor corola ^ p é ta lo s Mbo'epy aty II: Hekovéva

I N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE 3. A m b o h o v á i p o r a n d u k u é r a Mooitépa o yvoty ryepype omohyakuava ichupe. Mba emba épa oguereko yvoty. Mba emba épa oguereko pe pistilo. A h a i m b a é ic h a p a y v o t y r e h e g u a. Y v o ty r e h e g u a M b a é ic h a p a Sépalo Pétalo Estam bre Pistilo 5. J a ik u a a v e e x p e r im e n t o r u p iv e. 5.1 e m b ia p o 1 ha: J a h e c h a k u a a m b a e m b a é p a o g u e r e k o y v o ty. Mba épa ñaikotevé Yvotykuéra: Sinesia, Santa Rita, Alelí téra, cúter téra kyse i. Mbo'epy aty II: Hekovéva

Namo yvoty mesa ari ha nama e hese. Naikyt pe yvoty ipukukue gotyo, opyta haguaicha mokoi pehe, jajesareko pora ha jahai umi mba e jahechava. # 5.2. A h a i. a) Umi mba e oguerekóva yvoty ahechakuaava a) Isa y 5.3. A m b o ja p e y v o t y p ete k u a t ia r e h a a h a i ijy k é r e m b a e m b a é p a o g u e r e k o y v o ty. 6. A h a i m b a é r e h e p a k a a v o k u é r a o ik o te v e y v o ty re h e o n e m o n a h a g u a. Mbo'epy aty II: Hekovéva

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE 7. A je p o r e k a t a ik u é r a a p y t é p e m b a e m b a e o g u e r e k ó v a y v o ty. P E S I G M A E I E R C O R O L A O A O A G P P B R Y N A G L H M B Q S D L G I N E C E O Z R O D Z D F V B H P O S E P A L O S M L C M E H O K S A I E A R E P R O D U C O P E D U N C U L O Y 8. R o je p o r e k a p á g in a e s c o la r, r e v is t a t é r a a m b u e k ia t ia h a íp e y v o t y r a a n g a m b a e m b a e o g u e r e k ó v a r e h e h a u p é i: A ik y t í h a a m b o ja k u a t ia h a íp e. A m b o y s y i p a y v o t y r é r a a g u e r o h o r y v é v a, a m o m b e u m b a é ic h a p a h y a k u a h a a v e i is a y. Mbo'epy aty II: Hekovéva

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE # Yvakuéra 1. A je s a r e k o t a a n g a r e h a a m o m b e u a g u e r o h o r y v a c h u g u i. 2. A m b o h o v á i a. Mba'emba'e yvakuérapa ahecháva ta'angápe umi ha'usevéva. Mba'ére. â. Pe manzana piko yva ho óva. Mba érepa ere. ch. Mba éichagua vitaminapa ome ê ñandéve yva háiva ha mba épa omombia. Mbo'epy aty II: Hekovéva

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE Aikuaa hagua Y v a Pe ovario oñembohi áva, okakuaáva ha hi ajúva ka avokuéra ijyvotyvape niko pe yva. Mba épa yva oguereko ipype Pe ape ojaho íva yvara yime ningohína pericarpo. Kóva mbohapy ijape: Pe yva ape, téra ipire, isyiva parral ra yicha, haguéva durazno ra yicha téra overa ciruela ra yicha ningohína, epicarpio. Ova yva mbytépe, ikatúva iñanambusu ha ho o pora téra ho o i ha ndahykuéiva ningohína mesocarpo. Pe yva ra yime ojaho íva, ikatúva hykue ha ivosa i narahaicha, yvyráicha hatava durazno ra yicha, téra imembranava meroicha ningohína, endocarpio. Pe yva ra yi ova endocarpio ryepype ningohína, Semilla. Mba eichaguápa yva Ikatu niko: ndahykuéiva ha ho óva. Yva ndahykuéiva O yva niko hi aju vove oñemono ova ijape rehe célula manopyréva, upéicha rupi jahechakuaa umívare ndahykueiha. O katu avei yva ha yi peteva ha ambue ha yi hetáva. Yva ho óva Jahechakuaa niko oha yva aju ho o pora ha hypy uva, upéva ningo oñemono o rupi ijape rehe célula oikovéva. Ko a ikatu ipere téra nahániri. Yvakuéra niko tekoteve ja u ko eko ere oguerekógui vitamina, mineral ha fibra. Upéicha he i Guías Alimentarias del Paraguay. Mbo'epy aty II: Hekovéva

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE 3. A h a i m b a é ic h a p a p e r ic a r p io y v a o g u e r e k ó v a h y e p y p e : Pericarpio yva ryepypegua oñemboja o jeyva kóicha: M b a é ic h a p a Epicarpio M esocarpio Endocarpio 4. A m b o h o v á i p o r a n d u k u é r a : Mba'éichapa héra yva ape mbytepegua ikatúva iñanambusu ha ho o pora téra ndahykuéi ha ipiru. Mba épa yva. Mba éichapa oñemoheñói pericarpio. * r 9 5. J a ik u a a v e e x p e r im e n t o r u p iv e 1 1 5.1. e m b ia p o 1 ha: J a h e c h a k u a a m b a é ic h a p a y v a o ñ e m o h e n d a. M b a é p a ñ a ik o te v é Yvakuéra (mango, naraha, manzana), kyse i haimbéva. Mbo'epy aty II: Hekovéva

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE Mba éichapa jajapóta Ñamo yva mesa ári, jajesareko hese ha jahai. Mba emba épa jahecha ipype Ñaikyt kyse ípe ipukukue gotyo pe yva mbytetépe, jajesareko porâ hesekuéra ha upéi jahai umi mba'e jahecháva. Mba emba épa oguereko 5.2. N a m o h a â n g a y v a k u a t ia la b o r a t o r io r e h e g u á p e h a ja h e c h a u k a m b a é ic h a p a o ñ e m o h e n d a. 5.3. A m o m b e u m b a é r e h e p a k a a v o k u é r a o ik o t e v ê y v a re h e. Mbo'epy aty II: Hekovéva

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE 6. e m b ia p o 2ha: J a ja p o e n sa la d a y v a g u ig u a Mba épa ñaikotevé 1 naraha 1 manzana 10 frutilla Y heta pora 2 durazno 2 pakova 1 parral apesa Am bue m ba e ñaikoteveva avei: Gorra téra pañoleta jajaho i téra ñañakápyt hagua. Guante látex rehegua. 1 carpeta plástico guiguáva. 1 mba yru jajohéi hagua yvakuéra. Delantal. 1 mba yru tuicháva. Kysekuéra. Vasito plástico guiguáva. Cucharita. 1 cuchara tuicháva. 1 vosa yty ryrura apaboca. Jesarekora: ndajaguerekopáiramo yva jaiporúva era ikatu ñamyengovia: pomelo, pera, mamóne, piña, mero, mandarina ha mba e rehe. M ba é ic h a p a ja ja p ó ta Ñañomongeta ha ñañemo pete ñe eme jajapo hagua tembiapo, taha e: Yva ha tembiporu jejohéi, tenda ojeipurútava ñemopot, ojeipuru mboyve ha upéi, ajesareko ombápa umi mba e ñaikoteveva guive. Peteva atypegua oiporavóta pete yva, oikytta mbyte rupi ha opavavete jahechakuaáta mba emba épa oguereko. Upéi, ambue ñane iru ohechaukáta ambue yvakuéra jaguerekóva atype ha ñaipytyvota chupe ñamombe úvo mba éichapa petete umi yva. Jahechakuaapa rire mba eichagua yvápa jaguereko ha mba emba épa oguereko hyepype, ñañembosako i jajapo haguáicha ensalada yvakuéragui. Ñanemandu a tekoteveha ñamopotmba umi mba e jaipuruva ekue avei ñamombaite hendaguépe. Mbo'epy aty II: Hekovéva

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE w - Ñ a ñ o m o irü m b o h a p y ñ a n e irü n d iv e ha: J a ja p o y v a r y k u e ^DDQSDQoM ìb Mba epa ñaikoteve Naraha téra pomelo, y Vaso, jarra, colador, kyse. Mba eichapa jajapóta Ñambyaty pomelo téra naraha. Jajohéi pora yvakuéra. Ndahasyiete ningo yvakuéragui naguenohe hykue, upevara tekotevente jajopy yva nande pòpe tahykuese téra jaipuru pete exprimidor. Ipora ningo ipot tenda ha tembiporu jaipuruva ko a mba e jajapo aja. Naguenohemba rire yvakuéragui hykue namboy u anitei onehundi pya ete vitamina C oguerekóva ko a yva. Ñaikyt yva mbytete rupi. Peteva ohechaukáta yva ñemboja opyrépe mba emba épa oguereko ha he íta avei mba eichagua yvápa upéva. 8. A m o m b e u m b a é ic h a p a y v a n d a h y k u é iv a. Mbo'epy aty II: Hekovéva

P A S I G M A E C E P I C A R P I O A S A G P P B R Y N M E S O C A R P I O L C I N E C E O Z S O O Z D F V B H P O S E P A L O S M L C E N D O C A R P I O A R E P R O D U C O P E D F R U O O Y 1 0. R o m b o y s ÿ i 1 0 y v a r é r a p y ÿ ie t e r o ú v a je p i h a u p é i r o m o h e n d a y v a h o ó v a h a n d a h o ó iv a p e. 11. R o h a i 5 t e m b i u r é r a ik a t ú v a r o ja p o y v a k u é r a g u i, t a h a e h e ê ju k ÿ v a té r â h e ê a s u k á v a. Mbo'epy aty II: Hekovéva

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE SemiMakuéra # 1. A je s a r e k o t a a n g á r e. 2. A m b o h o v á i k o â p o r a n d u : Reikuaápa ko â semilla rehecháva ta angápe. Emombe umína herakuéra. Re úvapa tembi u ojejapóva chuguikuéra. Mba épa. Mbo'epy aty II: Hekovéva

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE Aikuaa hagua S e m illa Pe óvulo hi áva ha hi ajúva niko semilla. Semillakuéra oguerekóramo humedad, temperatura, aire, yvy pora ha kuarahy aku, heñói, ha upéicha ka avokuéra oñemoña. Semilla oguereko ipype embrión, cubierta seminal, tegumento téra epispermo ha tejido reserva rehegua. Episperm o téra tegum ento ojaho i embriónpe, oguereko mokoi ape, peteva pe óvulo pire oka gotyogua hérava testa, ha ambue katu ojaho íva pe óvulo hyepy gotyo hérava tegmen. Endosperm o, album en téra tejido de reserva niko ono ohápe sustancia nutritiva semilla rehegua. Em brión téra ka avo roky oguereko ipype radícula, plúmula, hipocótilo ha cotiledón. Radícula: oí embrión ryepype, hokyrae ha upéi okakuaávo opyta ka avo pyahu rapóramo. Plúm ula niko ka avo roky kyryi oíva radícula rovái. H ipocólito: ha e pa ü oíva radícula ha plúmula apytépe. Cotiledón: ha e sustancia oguerekóva ipype nutriente ono ova embrión rehegua, oguereko ipype aramiro. Ka avokuéra oñemohenda ojehechakuaávo mboy cotiledónpa oguereko kóicha: monocotiledónea oguerekóramo peteí cotiledón añónte, techapyra: avati, trigo, palmera, ha mba e; dicotiledónea oguerekóramo mokoi cotiledón. echapyra: mamóne, hortaliza ha mba e. Mbo'epy aty II: Hekovéva

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE 3. A h a i m b a e m b a é p a o g u e r e k o s e m illa : P e r ic a r p io s e m illa r e h e g u a M b a é ic h a p a Episperm o térá tegum ento Endosperm o térá Album en Em brión 4. A m b o h o v á i p o r a n d u k u é r a : Mooitépa semilla ryepype oñemohenda pe reserva nutritiva embrión rehegua oguerekóva avei aramiro. Mba epahína semilla ka avokuerapegua. Mba épa oiko pe radícula ka avógui. Mbo'epy aty II: Hekovéva

Semillakuéra (mango, naraha, manduvi téra ambue) c ú te r téra kyse i haimbéva. Mba éichapa jajapóta a) Ñamo mesa ári semillakuéra, jajesareko hesekuéra ha jahai upe jahecháva. Mba emba épa jahechakuaa a) Ñaikyt ipukukue gotyo pe semilla pete kyse i haimbévape mbytetépe, opyta haguáicha mokoi pehengue, jajesareko pora ha upéi jahai upe jahecháva. Pehengue oguerekóva 5.2. A m oha anga peteí sem illa che kuatiahaípe ha ahechauka m ba em ba épa oguereko. Mbo'epy aty II: Hekovéva

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE 5.3. Am om be u ahaívo m ba épa ojapo sem illa ha m ba érehepa ipora. 5.4. em biapo 2ha: Jahechakuaa semimakuéra. Mba épa ñaikoteve Cinco semilla opaichagua, ikatúva ko ava rehegua: naraha, pomelo, kumanda, avati, manduvi, girasol, arveja, poroto manteca, soja, aguacate, mero, mamóne, mandarina, arroz, ha ambue. Mba éichapa jajapóta Semillakuéra jaguerekóva atype jahechakuaa ha ñamombe u mba emba épa oguereko, mba eichagua ka avóguipa ou, avei ikatúpa oje u térápa nahániri. Ñamoambue ñande aty jaikuaa hagua ambuekuéra semilla rehegua ogueruva ekue ñane irunguéra. Ipahaitépe, jaiporavo mbohapy semilla jahechava ekue apytégui ha jahai mba eichagua tembi úpa ikatu jajapo ko avagui. 6. J a h a i m b o h a p y s e m illa r é r a ja h e c h á v a m b o e h a k o t y p e h a m b a e ic h a g u a t e m b i ú p a ik a tu ja ja p o c h u g u i. S e m illa e m b i u Kum anda Avati A rro kum anda reheve Sopa Mbo'epy aty II: Hekovéva

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE 7. A m o m b e u m b a é ic h a p a e m b r ió n r e h e g u a. 8. A je p o r e k a t a ik u é r a a p y t é p e, s e m illa r e h e g u a. S E M I L L A A E E N E M B R I O N E D A G P P B R Y G C O I L E D O N U L S I N E C E O Z M O P L U M U L A P E S E P A L O S M L N E R A D I C U L A A M E P R O D U C O P O D F R U O O Y H I P O C O I L O 9. Ñ a m b y a t y s e m illa o p a ic h a g u a ja g u e r e k ó v a ñ a n d e r ó g a p e. J a ja p o s e m illa k u é r a g u i p u ls e r a ip o r á v a t é r á c o lla r ja ip u r ú t a v a u p é i, h a m b o e h a k o t ÿ p e ñ a m o m b e ú ta s e m illa k u é r a r é r a. Mbo'epy aty II: Hekovéva

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE Ka avo ijyvotÿva ha ndaijyvotÿiva ñemoña # 1. A je s a r e k o t a a n g a k u é r a r e. # 2. A m b o h o v á i a) Reikuaápa ko â ka avo rehecháva ta angápe. Emombe úmina herakuéra ä) Mba éichapa oñemoña umi ka avo. Mbo'epy aty II: Hekovéva

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE 5 Grado EEB o Aikuaa hagua K a a v o ijy v o ty v a ñ e m o ñ a Ka avokuéra ijyvotyva oñemoña yvoty rupive, upépe ogui umi órgano sexual ombohi áva ka avópe, oñomoirüvo pe espermatozoide óvulo ndive oje e fecundación, upéva ojehu hagua umi polen ra yi oho antera ova estambrepe guive estigma peve, kóva ikatu ojehu upe yvotyetépe voi téra ambue yvotype, polinización rupive. Ovariope, polen omoheñói yvotype ombohi ávo chupe, pe yva ryepype o semilla. Pe polinización niko ojehu polen oguahe vove antera guive pe estigma pistilo rehegua peve, upéva ojehu hagua oipytyvo yvytu, y, mymba chu ikuéra ha máva taha e kuña téra kuimba e ko avape oñehenói agente polinizador. Ka avo ijyvoty yva ñemoña O niko ka avo oñemoña hagua noikoteveiva yvoty hagua ka avo ypykue raka. rehe, oipuru oñemoña Ñemoña hérava vegetativa oiko ko á hendáicha: Ka avo pyahu heñói ka avo rakagui, ipuku ha okakuaa yvy apére, hu ame hapo ipa avei hoky, omoheñóiva ka avo pyahu, estolon rupive, techapyra: frutilla. Ka avo pyahu heñói ka avorapo mbykyvagui ova yvyguype ha iñanambusúva, oguerekóva ipype sustancia reserva rehegua, ko ava omoheñói ka avo pyahu, tubérculo rupive chapyra: pápa. te- Ka avo raka puku ha ojepysóva yvyguypegui, oka gotyo ose chugui heta haka i roky, omoheñóiva ka avo pyahu, rizoma rupi, techapyra: kapi ipe. Mbo'epy aty II: Hekovéva

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE Bulbo rupive ka avo pyahu heñói ka avo raka ijapu ávagui, toguekuéra ojaho i chupe, ipire, oñangarekó ka avo roky rehe ha omono o sustancia reserva rehegua, techapyra: sevói hi áva. Ka avo ñemoña máva, kuña térá kuim ba e pytyvo rupive ikatu: Ka avo pyahu heñói haka oka gotyogua oguerekóva haka roky omongakuaáva hogue avei hapo. Upevara oñeikyt ka avo raka hokyva ha oñeñoty ipehengue yvyguype heñói haguáicha ka avo pyahu, kóicha oñeñotyro ka avo oñemoña estaca rupive, techapyra: rosa, croto ha mba e. Oñemoheñói hagua ka avo pyahu, ka avo raka oñemokare ha oñeñoty oñemope yre, oñeguenohe ygui haka ypykuégui, ága upéva hoky ñepyrü vove, hapo i ha hogue kyryi jave oñeguenohe haka ypykuégui, kóicha oñeñotyro ka avo oñemoñamoña acodo rupive techapyra: uva. Oñembojoajúvo mokoi ka avo tejido ojoeheguáva, ka avo roky ikyryi ha chugui oñeguenohese ka avo pyahu, upevara oñeinjerta ambue ka avo rakare, upépe ka avo roky kyryi okakuaava era, kóicha oñeñotyro ka avo oñemoña in je rto rupive, techapyra: naraha, aguacate, mango ha mba e. 3. A m o ím b a m b a é ic h a p a o ñ e m o ñ a k a a v o ijy v o t y v a h a n d a ijy v o t y iv a k o á p e : K a a v o ñ e m o ñ a M b a é ic h a p a Ijyvotyva N daijyvotyiva Mbo'epy aty II: Hekovéva

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE 4. A m b o h o v á i p o r a n d u k u é r a Mba éichapa oguahe polen antera guive estigma pistilo rehegua peve. Mba épepa ñahenói ñemoña estaca rupive. Mba épa fecundación. 5. J a ik u a a v e e x p e r im e n t o r u p iv e 5.1.em biapo 1ha: Jahechakuaa ñem oña estaca rupive Mba épa ñaikoteve: pete croto raká, pete palita yvotytypegua, mba yru y reheve, pete yvyra i, ao pehengue ñapytrá. Mba éichapa jajapóta a) Ñamo mesa ári croto raká. á) Ñamopot porá yvotyty ñañemitytahápe, jajo o ha jajapo yvykua ndatuicháiva. ch) Ñamo croto raká yvykuápe ha upéi ñamo jey ipype yvy, jajoko yvyra ípe ha ñañapyt ao pehenguépe, upéi katu jarrega. Mbo'epy aty II: Hekovéva

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE Jajesareko ko e ko ere ha jahai umi mba e jahechakuaáva. a) Hoky pyahúva â) Araka épa o se 5.2.Ñam oha anga estaca kuatia laboratorio reheguápe ha jahechauka ipype umi mba e jaikuaaram óva. # 6. A m o m b e u a h a ív o m b a é ic h a p a ñ e m o ñ a t u b é r c u lo r u p iv e. Mbo'epy aty II: Hekovéva

R I S O M A A A D E I B U L B O S I O D S N D A G P P B R D G U B E R C U L O A E C O N F L O R R E C R O P L A M A L A C A S I N F L O R R E S O F E C U N D A C I O N D M E P R O D U O C O P O L I N Z A C I O N D I N S E C O S L O 8. Ñ a m b o y s ÿ i k a a v o r é r a ijy v o t ÿ v a h a ijy v o t y ÿ v a o îv a ñ a n d e t á v a p e. ijy v o t ÿ v a ijy v o t y ÿ v a Mbo'epy aty II: Hekovéva

O ipuru kuaapy ref tró fica rehegua om bohováivo m ba e p o ra n d u. O h e ch a ku a a m b a epa o ja p o a ire c o n ta m in a d o te k o h a rehe avei m a ym á va te k o v e k u é ra rehe. Mbo'epy aty III: ekoha 65

a) Mba éichapa umi tenda desierto pegua. Mba eichagua mymba o upépe. Mba éichapa umi ka avo ova upépe. a) Mba éichapa ojeikóne tenda polope. Mba eichagua mymba o upépe. B io m a Aikuaave hagua Pete tenda ohápe yvy, ka avo, mymbakuéra ha clima ohóva ojoehe ningo héra Bioma. Ndajahechái ñande resa rupive, moo pevépa ojepyso, upéva ohechauka ñandéve umi barrera climática ha umívape ojehechakuaave temperatura ha ama. Umi polo ypype, pe factor climático imbaretevéva temperatura, ha umi región templada ha tropical rupi katu ama. Biomas del Mundo. Fuente: oni.escuelas.edu.ar Mbo'epy aty III: ekoha I

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE B io m a y v y p e g u a Jajupíramo aviónpe ha jaha continentekuéra ári ñamaña hagua hesekuéra, océano ártico guive ha jaha umi región ecuatorial gotyo, jahecháta opaichagua tenda iñambuéva ojoehegui ha ojepyso tuichatuicháva. Ndahasyiete voi jahechakuaa ko a tenda ojoavyha ojoehegui, peteime ojaho i ka avo, ambuévape ndaipóri, avei o i oguerekóva nieve ary pukukue aja, o i tenda oihápe ka aguy guasu, ñepyrürá conifera rehegua ha upéi yvyramatakuéra hoguekúiva araro y jave, upéicha avei, yvy tuicháva ojaho íva chupe kapi ipe, tenda oihápe ñanandy tuicháva, ijyvatéva téra ikarapéva; desiertoha, sabana ijyvyramátava, ka aguykuéra oihápe yvyramáta hoguekúiva ha ka aguykuéra hovyuva ary pukukue aja. Ko a tenda tuicháva ha ojehechakuaáva mba eichagua ka avópa oi ipype ningohína bioma terrestre. B io m a ñ e m o h e n d a Ikatu jajuhu hetaichagua Bioma yvypegua: B iom a tenda h o ysaha pegua (tenda polar, tundra, taiga, montaña ijyvatéva). Biom a tenda tem plada pegua (bosque caducifolio, estepa, pradera, ka aguy ha matorral mediterráneo) Biom a tenda ecuatorial ha tropical húmeda pegua (sabana, ka aguy tropical ha ecuatorial) Biom a tenda tropical seca pegua (desierto ha subdesierto). undra Ha e bioma jajuhúva tenda ho ysaha rupi. Umi tenda rupi jeiko ijetu ueterei, umi pya eve ojepokuaava ekue ningo umi esquimal ha laponkuéra. em peratura: ko a tenda rupi ho ysaiterei. Pe temperatura media jasy ro yve jave ningo 40 C bajo cero ha hakuve jave katu, pe temperatura ikatu ohupyty 12 C téra15 C. esape: Araro y aja, kuarahy nosei, 6 jasy aja iñypytumbaite voi. Ambue 6 jasy aja katu kuarahy ohesape meme, pe tesape naimbaretéiri, umi rayo kuarahygui oseva oguahe karapa ha py yiete omo a chupe aratimbo. Mboepy aty III: ekoha I

_ II II Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE He ongue: Ko a tenda iseco ndokyi py yigui, avei yrypy a ha itakuéra ojaho i yvy, upévare nomono oi y. Yvy: undra pegua yvy ary pukukue aja ho ysa ha hyku jepi michmi pe yrypy a arahaku aja. Mymbakuéra: Ko a mymba ojepokuaa ro yre ha tembi u pokare, upévare mbovy jajuhukuaa, umíva apytépe o: oso morotva, reno, liebre polopegua, lobo ha aguara, mymbakuéra okambúva apytépe. Guyrakuéra apytépe jajuhu gaviota, petrele ha pingüino. Ka avokuéra: ipype o musgo ha liquenkuéra. Pe yvy ndoguerekohetái sustancia orgánica. aiga Oñehenói chupe ka aguy conifera rehegua téra taiga ohupytyva pete pa u guasu ova círculo polar oka gotyo (Canadá, Escandinavia, Siberia michmi ha Rusia). Ojehecha koichagua bioma montaña gotyo, avei tenda tropicalha rupi. emperatura: arahakúpe ho ysa imi ha araro ype katu ro yeterei. He ongue: Oky ary pukukue aja, araro y jave katu ono o heta pe yrypy a. Yvy: Araro ype mymbachu ikuéra ha hongokuéra ndaikatúi oñemoña, upévare heta mba e noñembyai pya éiri. Yvy ova ko aichagua tendápe ningo hi ácido ha ijape hu, upeichavéro jepe heñói ipype ka avokuéra. Mymbakuéra: O umi okambúva ha ho úva hapicha ro ónte, ko aichagua ndahetaitéiri, upéva ikatu o heta rupi umi roedor, ndaha éite opaichagua. Ko tendápe ikatu jajuhu liebre ártica, castor, lince ha lobo. Ka avokuéra: hetave ningo o pino ha abeto. Umi conifera hetave Hemisferio Nortepe. Umi yvyramáta ijyvatekuépe michve ohóvo latitud ndive, yvyramatakuéra ka aguy pegua michve ohóvo ha ndaikatúi okakuaa pora ombyaígui chupekuéra umi condición climática oje eha. Pe yvy rehe hetaiterei o musgokuéra ha liquenkuéra. Mbo'epy aty III: ekoha I

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE Sabana Sabana ningo biomakuéra otva katuete tropicokuérape. Ojejuhu katuete Africa, Asia, Australia ha América del Súrpe. emperatura: Ijyvate ary pukukue aja, pe temperatura promedio niko 28 C. esape: Sabanakuéra oguereko tesape iporava tenda tuicháva rupive, ha katu oky javénte araikuéra ojoko upe tesape. He ongue: he oiterei, ary pukukue aja ojeguereko 6 jasy oky memeha ha 6 jasy ndokyieteha voi. Yvy: Hata ha oñemohenda pora; ot ipype yvyperei ojepyso pukúva. M ym bakuéra: ipype oiko mymba ndajajuhúiva ambue tenda rupi: jirafa, hipopótamo, cebra, gorila, leo, pantera, rinoceronte, elefante, antílope opaichagua especie, mymbachu ikuéra, tejukuéra, mboikuéra ha guyrakuéra. Ka avokuéra: o t ipype yvyramatakuéra, ka avokuéra ha ñanakuéra. Desierto Umi tenda isekovéva ko yvy ape ári ningo héra desierto. Umi rupi heta ary aja ndokyiete voi. emperatura: ko a tenda rupi pe temperatura tuicha ojoavy ojoehegui ára ha pyhare aja. Ára aja hakueterei, ohupyty jepi 50 C ha pyhare aja katu ro yeterei. esape: heta jasy aja, kuarahy ohesape oike yre ha sapy apy ánte yvágare ojehecha arai. He ongue: y ndaipóri desiertoha rupi. Sa ieterei oky jepi petet arype. Yvy: kuarahy ojope mbaretégui hese ikaiterei ha heta hendápe otirireipa; ambue tenda rupi katu o t yvyku i ita reheve, tuicháva ha michtva. Mymbakuéra: oikóva guive ko á tenda rupi ára aja oike yvykuápe téra itakuápe, upe rupi yvytu ipiro yve ha he ove. Mymba jajuhúva ko a tenda rupi ningo: camello, tapiti, rata canguro, mboikuéra, escorpión, ñandu, tejukuéra, ciempiés, ha mba e.

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE Ka avokuéra: Ára aja ka avokuéra omboty iporokuéra ani haguáicha ohundi y oguerekóva hyepype, ka avo ova desierto rupi hapo puku ha ojeipyso, hoguekuéra katu mich, oguereko ñuat, ikatu omono o ha oñongatu y, ko àva apytépe jajuhu cactus, ka avokuéra, ha palmar. Ka aguy tropical enda heñoivehápe ka avokuéra, upépe o opaichagua, ipype jajuhu avei hetaichagua mymba. emperatura: ijyvate ha ohupyty jepi 30 C ary pukukue aja. He ongue: ko àichagua tenda he oiterei okyetereígui py yiete, o jave sequía sa ive he o jepi yvy. Yvy: ipero pya eterei, chugui okarúgui opavave tekove oikóva upépe, ha upévare pya eterei ipiru opa pya égui umi sustancia nutritiva oguerekóva ipype. Mymbakuéra: mymba okambúva apytépe o oso hormiguero, ka i ha jaguarete, o avei mymbachu i, taha e ñandu, tahyi ha escorpión, upépe o avei mboikuéra ha kururu. Guyrakuéra apytépe jajuhu yryvu guasu, tucán, gua a, urukure a. Ka avokuéra: okakuaa joa ojoypype, upévare jaguereko yvyramáta tuicháva ha hovyü poràva, caoba, palmar, liana, caña, helecho, ha mba e. Pradera Oñehenói péicha umi tenda ndokyhetaihápe ka aguy oikotevéháicha, katuete pukúramo pe sequía. em peratura: iñambuekatúva, templadogui ho ysàitereipe. He ongue: ama niko omohe o yvy apénte. Yvy: ikatu ojeipuru pora ñemityrá ha mymba ñemongakuaa hagua, pya etereinte pero ha ndaikatúi oñemyengovia jey ohagueichaite. Mymbakuéra: jajuhu bisonte, kavaju, chavurro, cebra, antílope, tapiti, ha mba e. Ka avokuéra: hetave ningo o umi herbácea (gramínea, leguminosa), o avei ñanandy ha yvyramáta nda ijyvatéiva, oñemohendáva ysyry pukukue ypy rupi. 70 Mbo'epy aty III: ekoha

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE B iom a Paraguái pegua Región Occidental oguereko clima seco, upévare ka avokuéra hogue mbovy téra oñemoambue ñoatme ani hagua hy ái. Pe ára aku ombohogue ata ojejaho íva cera téra quitínape ka avokuérape, ani hagua ombyai chupekuéra kuarahy aku mbarete. Ko aichagua ka avo hetave o Chácope, ha ijapytepekuéra o: tuna, jukeri ha karanda y. enda iclima he ohápe, oky py yihápe katu, ka avokuéra okakuaa pora, ijyvate ohekágui kuarahy, umíva apytépe o: cedro, tajy, guatambu, ha mba e. Ko a ka avo katuete jajuhu Región Orientalpe. 2. A ja p o m apa co n ce p tu a l b io m a rehegua Mboepy aty III: ekoha I

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE Ä 3. A ty ípe ñ a m o ñ e é p o ra p e te íte í k o à p o ra n d u ha ñ a m b o h o v á i ik a tu h a g u á ich a ñ a g u e n o h é pete c o n c lu s ió n. a) Mba épepa ñane pytyvo bioma yvypegua. a) Mba éichagua bioma piko jaguereko región oriental, ñane retarne. ch) Mba éichapa pete pradera. 6. A m b o h o v á i k o a m b a e p o ra n d u. Juan ningo oho ojesareko pete hendápe ha upépe ojuhu ko a mymba: oso hormiguero, jaguarete, escorpión, mbói, kururu, guyrakuéra apytépe katu ohecha, tucán ha gua a hague poraitéva, ova yvyramatakuéra ijyvatévape. Ikatúpa eremi Juánpe mba eichagua bioma pegua ko a mymba ha e ohechava ekue. Karai Salinas ha hogaygua ovava era oikohágui ambue tenda gotyo, ohótagui omba apo mombyry upégui, oje e chupekuéra oñembosako iva eraha ogueropu aka hagua temperatura ohupytyva 28 C, tenda he oiterei ha oky jave oky areterei avei, ohupyty jepi 6 jasy pete arype. Emombe umína karai Salinaspe mba eichagua biomapepa ohotahína hogaygua ndive. Daniel oikuaaseve bioma yvypegua rehegua ha omoñe evo umi tenda araro y rehegua okyetereihápe, ohápe avei arahaku isekoitereíva, oñeporandu mba eichagua ka avópa ogueropu aka ko aichagua clima ñemoambue. Ikatu piko reipytyvo Danielpe remombe úvo chupe mba éichapa héra pe bioma omoñe eva rehegua, avei mba eichagua ka avópa o ipype. 7. J a je p o re k a re vísta p e, a ra n d u ká p e, té ra a m b u é ic h a g u a k u a tia h a ip y ré p e m a ra n d u ñane e c o s is te m a re h e g u a ha ja ja p o pete s ín te s is e c o s is te m a h a e vé va ñane retarne. Mbo'epy aty III: ekoha I

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE Hekovéva guive oikotevemba ojuehe 1. Ñ a m b o h o vái. a) Mba éichapa héra umi tekove ojapóva hembi ura. a) Mba éichapa héra tekovekuéra ho úva tembi u ojejapopyréva. ch) Mba éichapa héra tekovekuéra ho úva ka avo ha verdurakuérante. Aikuaa hagua Red tró fic a téra Red a lim e n ta ria Kóva niko umi cadena alimentaria téra trófica aty ohóva ojoehe ha ohasáva hesekuéra energía ha ambue mba e pete ecosistemape. Pe red trófica oñemohenda mokoi categoría rupi: red pastoreo rehegua ha red d is trito rehegua. Pe oñepyruva ka avo rovyu, alga téra plancton ojapóva pe fotosíntesis rehevehína niko, Red pastoreo rehegua. Ko ápe umi mba ekuéra oho ka avokuéragui umi consumidor primariope (ka avokuérante ho úva) ha ko avagui consumidor secundariope (so ónte ho úva). Red detrito rehe katu ohasa umi sustancia material ohóva ka avo ha mymbakuéragui bacteria ha ongokuérape (descomponedor). Red pastoreo rehegua ha detrito rehegua oñemohenda cadena alimentaria independiente rehe Nivel tró fico Pe nivel nutricional aty ningohína nivel trófico, avei umi cadena ojoajúva ojoehe. Ka avo hovyuva ningo umi omoheñói ñepyruva tembi ukuéra, ha o pe primer nivel trófico apytépe. Umi herbívoro niko umi ho úva ka avo ha oñemohenda segundo nivel tróficope. Carnivorokuéra niko ho u herbivorokuérape ha o tercer nivelpe. Umi omnívoro niko ho úva ka avo ha avei mymba, ko ava oñemohenda mokoiha téra mbohapyha nivelpe. Umi carnívoro secundario, oñehenóiva chupekuéra Mbo'epy aty III: ekoha I

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE superdepredador okaru depredadorkuéra rehe, ha oñemohenda cu arto n i vel tróficope. Umi nivel trófico ojupíramo ohóvo, depredadorkuéra mbovyve ohóvo, tuichave, iñaro ha ipya eve avei ohóvo. Pe mokoi ha mbohapyha nivelpe, ombyaíva opaite mba e ningo herbívoro téra carnívoro, upe ho úva ha éramo ka avo téra mymba. 2. A h a i m b a é ic h a p a p e te íte í c o m p o n e n te C o m p o n e n te Red tró fic a p e g u a M ba é ic h a p a Productor C onsum idor D escom ponedor Mbo'epy aty III: ekoha I

Mba épa oikoteve productorkuéra ojapo hagua hembi ura. Mba e téra oguereko pe red alimentariape umi mymba okarúva ka avo rehe. 4. A ja p o p e te í red tró fic a a h e c h a u k a h á p e u m i c o m p o n e n te o g u e re k ó v a. Amboysyi umi componente ova primer nivel tróficope. Amohenda pete red tróficape ko a tekove: Lechuga, yso, ryguasu, kururu, mberu, aguara, yryvu guasu. 5. Ja h e ka p á g in a e scola r, re v is ta, tera am b u e k u e ra k u a tia h a íp e, m a ra n d u red tró fic a rehegua. Ñaikyt momarandukuéra. Momarandu ñamo carpetape. Ahechauka ha amombe u che irunguérape che rembiapo ha upéi amohenda upe carpeta rincón Ciencias Naturales rehegua. Mbo'epy aty III: ekoha I

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE Arapytu iky'apa ohóvo 1. Ñ a m bohovái k o a pora n d u ha upéi ñ a ñ o m o n g e ta m b ykym i. Mba éichapa oñemongy'a arapytu. Ojehapy vove ñu, mba éichapa ombyai ñande rekoha. Namombe u mba asy ikatúva jaguereko ñamongy'a rupi arapytu. Ñane clima niko iñambue ohóvo. Científicokuéra ohechakuaa upeichaha ono o hetágui ohóvo umi gas Efecto Invernadero rupi. Pe d e te rio ro a m b ie n ta l Aikuaa hagua Pe contaminación ningo ojehu airepe o vove sustancia ndojekuaáiva mba eichagua ha ombyaíva chupe. Ymaite guive voi omava ekue umi aire ocontaminava ha katu oñembohetavévo yvyporakuéra, hembiapokuéra rupive ojapo hetave mba e ipyahúva ha omongy áva avei ko yvy jaikoha, ñande rekoha katu ndaikatúi omohendapa umi mba e ojejapohaichaite, upévare ko éko ére ñande rekoha oñemongy ave ohóvo. Ko ága ojehechakuaa oha mbohapy mba e tuicha ombyaíva yvy jaikoha: tekovekuéra oñemoña pya eterei, industriakuéra oñembohetave ha ojepuruvaipa umi recurso natural jaguerekóva. Ñande ningo ñambyai ñande rekoha tembiapokuéra rupive, ko a mba e ogueru hapykuéri heta mba e vai yvy jaikohápe guara, kuimba ekuéra ndohechakuaái oñepyru vove ñembyai, oha aro raé tuicha pe mba e vai ha upépe ae ipy a rage oñeha avo omoambue hagua hembiapo. Mboepy aty III: ekoha I

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE Pe contam inación atm osférica áva tuichaha rupi, pe aire ñecontamina ojehu osegui gas mba yruguatakuéragui, aparatokuéra calefacción reheguágui ojeipurúva ogaha rupi, industriakuéragui, ko avagui ose gas, vapor téra pehengue i hatava, oñemohendáva airepe, ono o hetaiterei ha ombyai mayma tekovekuérape, taha e kuimba ekuéra, kuñanguéra, mymbakuéra téra ka avokuéra. Gaskuéra Hetaiterei gas niko ose ñane atmósferape fabricakuéragui, refinería petróleo reheguágui ha heseguakuéragui, industria química, ombyatyva ha omombóva ytygui, mymbakuéra ñemongakuaágui ha mba yruguatakuéragui. Ko a gas ocontamináva ningo oporopytujoko, péicha avei ombyai umi vía respiratoria ha ndaikatúi oike oxígeno ñane pulmonkuérape, avei ogueru tesarasy, ha ombohape mba asy cánser ñepyru tekovekuérape. Contam inación atm osférica oñepyrü m okoi mba e rehe: Natural: péicha jave isarambi gas ha tanimbu oseva volcankuéragui ha ambuekuéra tendágui avei. A ntropogénico: oikóramo tembiapokuéra ojapóvagui kuimba ekuéra. C ontam inación atm osférica oguerúva hendive: a) Efecto invernadero: upéva ningo he ise pe atmósfera hakuha, upéva ojehu oipytégui CO2 (anhídrido carbónico) oguerekóva radiación calorífica ohesapéva téra omondóva ko yvy jaikoha. Upévare pe efecto invernadero tuicha mba e ko yvy jaikoha clímape guara. a) Capa de Ozono ñembyai: kóva niko estratósfera ape ha oñangareko yvy jaikoha rehe, oipytévo umi rayo ultravioleta omondóva kuarahy. Umi sustancia igásva ha oseva ko yvy jaikohágui, tuicha ñanembyai maymáva jaikóva ko yvy ape áripe. Upéva ojekuaa Cambio clim áticope.

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE ch) Pe ama h i ácidova: omoheñói industriakuéra ha mba yruguatakuéra omosarambíva gas dióxido de azufre rehegua (SO2). Pe ama hi ácidova ningo reacción química, ha e y ama rehegua iky aitereíva, upévare ombyai yvy ha ohundi ñemitynguéra, ombohasy mymbakuérape ha kuimba ekuérape, opáichante: Mba asykuéra taha e: bronquitis, asma, pire rehegua, tesarasy ha avei cánser. Oñembyaipa umi obra de arte, monumento, estatua, mural, edificiokuéra tápia, ha mba e. Mba asykuéra mymba ha ka avokuérape ikatúva ohundiete. O pe Smog, ha éva tatat hu, kóva ningo ndohejái tapichakuéra ohecha pora mba yruguata omyi pya e hagua. Aokuéra iky apa, péicha avei ka avokuéra, tapiakuéra, piso, ha opaite mba e ova óga téra edificio ryepype yro okápe. Clima oñemoambue. Pe capa de Ozono oñembyai, upéva ningo ñanemo a kuarahy jejope mbaretégui. Contaminación ningo ivaive umi zona industrialha rupi ha tavakuéra o hetavehápe tekovekuéra oikóva upépe. 2. A h a i re su m e n a m o m b e ú v o m b a épa o ja p o c o n ta m in a c ió n a tm o s fé ric a. 3. A m b o h o v á i p o ra n d u k u é ra. Ndéve guará piko tekovekuéra ñemoña ha hetave ko éko ére rupi oñecontamina aire. Mba érehepa reimo á upeichaha. Mba érehepa aire oñecontamina che távape. Mba e piko ikatu ajapo che róga guive sa ive hagua aire oñecontamina. Mbo'epy aty III: ekoha I

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE 4. A h a i m b a é ic h a p a ik a tu a ñ a n g a re k o a ire rehe ani h agua o ñ e c o n ta m in a, k o a te n d a g u iv e Che mbo ehao Che róga Che táva ^ 5. Ñ a ñ o m o n g e ta a ty p e ha u p é i ja h a i ñ a im o áva k o ñ e é jo a ju re h e g u a : M aym áva ñ a ñ a n g a re k o v a erá ñ a n d e re k o h a rehe avei a ire ja rre s p ira v a re h e. 6. M ba e m b a épa ik a tu ja ja p o s a ive h agua a ire o ñ e c o n ta m in a ha m b a e rehe. Mbo'epy aty III: ekoha I

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE Mba é rehepa ñam byai jahávo yvy jaikoha Jeiko pora, tesai ha jerovia jeiko porave rehegua niko maymáva jajepokuaa jaguereko ko ága rupi, jahechakuaa yre heta mba e oguerúva hapykuéri, avei heta tekove omba apohague ñande jaguereko hagua umi mba e jaguerekóva guive ko ága. Maymáva ningo jaiko poraseve, ñane resaise, jaguerekose umi mba e ñane pytyvova jajapo pya eve hagua opaichagua tembiapo. Heta jey umi comodidad jaguerekóva ndajahejaseiete voi, upeichavéro jepe o ambuekuéra mba e nañanepytyvoiri ha natekoteveiri jaguereko jaiko porave hagua. Ñanderesarái avei kuimba e rembiapo ko yvy ape ári oguerúva hapykuéri, ñaimo a pe crisis energética, tekoha ñemongy a ha yty ambuekuérante ojapoha avei ohasa asyha. Ñande rekohápe ombyai opaichagua kuimba e rembiapo umi ciclo biológico ndaikatúiva omohenda pora, péicha avei ombyai mymbakuérape ha ka avokuérape. 1 1 7. Ñ a ñem ongetam ína ko ñe é rehe N dajahechakuaáiram o m ba é ichapa k o ága ja ik o n d a ika tu m o ái ñ am boyke pro b le m a e c o ló g ic o ja g u e re k ó v a. Upéi ja h a i c o n c lu s ió n k o a ñe é rehegua. * *8. C he ro g a y g u a p y ty v o m e ahai te m im o á a m o m b e úva m b a é re h e p a ñ a ñ a n g a re k o v a era ñ a n d e re k o h a rehe.

Mbo epy aty IV Universo K o a m b a épe ik a tu p y ry v é ta te m im b o ekuéra. O h e ch a ku a a m b a é re h e p a ñ a ik o te v e a tm ó s fe ra a p e k u é ra rehe: m b a é ichapa, m b a e m b a epa o g u e re k o avei m b a é re h e p a ñ a ik o te v e aire. O ik ü m b y e s tra to e s tru c tu ra ha m b a e ic h a g u a p lie g u e o. I Mbo'epy aty IV: Universo

Ñ A Ñ A N G A R E K O H A G U A Ñ A N D E R E K O H A REHE Atmósfera apekuéra l'xibih Hft CAPAS DE LA AIMÜSFEKA ERHQ8FERA Aororií Miare-; NíVíS M h H IJ ü ttp A Ir.ioio,1* b lonorreri rujoiíí utamisctritoz OndOs * r u u E:.ayoí- cosmfwí ESRAOSFERA Fliíj'jj comwia«- h v io rin n p t n a i i H i Cipa do ozona rftqpú F RA > Avión*-* i n u o in i Estilas MJK41 Globos IWtwraWOH riliof do iwo rr.j-> ForwlWfWí Plorie- E verest 2 M v r.' flo pro^npvtiúín fafrtz geníh-jíís por íjyjkíwíí otámicos twniwmi iritis GkfcbS l.r-riulmti 1 u Ñ a ñom ongeta ha upéi ja h a i ñane re m im o anguéra. Mba éguipa ñanemo a ape gasguigúava ko yvy ape ári ñaiméva guivépe. Mboy ape piko oguereko atmósfera yvypegua. Mba érehepa heñói ama hi ácidova. Mboepy aty IV: Universo

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE Aikuaa hagua A tm ó s fe ra Ape gasguiguáva ojeréva yvy rehe ningo atmósfera, iñanambusúva 1000 km. rupi ha ipype ojehechakuaa hetave ape. Pe gas ova atmósferape niko héra aire, kóva yvateve oramo sa ive hypy u ohóvo. Ndajaguerekói rire atm ósfera ndaikatúiva eramo a jaiko, ha e niko oñangareko yvyre ani hagua hakueterei téra ro yeterei. Upéva he ise yvy jaikoha hakuetereitaha ára aja ha ho ysaitereitaha pyhare aja. Heta ary javeve, iñambue jeyjey pe atmósfera. echapyra: ka avokuéra rupive jaguereko heta oxígeno omoambuévo pe dióxido de carbono, ha upekuévo ambuekuéra tekove avei, taha e yvyporakuéra ha mymbakuéra. Atm ósfera yvypegua apekuéra ropósfera ropósfera ha e ape hi aguivéva ko yvy ape rehe. Iñanambusu 12 Km rupi. Ojupívo ohóvo, sa ive pe temperatura tropósferape. Ipype heñói yvytu, ama, araikuéra ha opaichagua fenómeno meteorológico. Avei ko ápe ono o umi sustancia contaminante. Pe temperatura ohupyty 20 C guive -58 C peve. Mbo'epy aty IV: Universo

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE La Estratósfera Ape mokoiha ova atmósferape niko estratósfera, ha ojepyso 50 km. peve yvate gotyo, yvytu oñemohenda ape téra estrátope. Ndaipóri cambio meteorológico ko a tendápe, upéva ome e jerovia mayma aviónpe oveve hagua. Arai estratosferape Araikuéra estratosferape Ko ápe ojehu pe absorción radiación ultravioleta solar rehegua, upéva rupi ojupi temperatura aire rehegua -58 guive 80 C peve. La M esósfera Ape mbohapyha atmósfera yvypegua, ojepyso 90 km rupi ijyvatekue gotyo. Pe temperatura ikatu oguejy -90 C peve. Ko tendápe ho ysave ambuekuéragui. lonósfera téra erm ósfera Yvy ha atmósfera Oho 90 Km. guive 500 Km. peve. Ko tendápe oñepyru pe fenómeno hendypúva hérava aurora polar. Avei, ko tendápe, meteoritokuéra ojei ojoehegui téra ojehechauka, estrella fugaz ramo. Ko ápe aire isyive ha temperatura iñambue kuarahy jejope rupive. Kuarahy ojope mbaretéramo, temperatura termósferape ikatu ohupyty 1.500 C ha ikatu ijyvateve avei. Mbo'epy aty IV: Universo

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE La Exósfera Exosfera ojepyso 500 Km. guive 2500 Km. peve rupi; ko tendápe ndopytaguasúi gaskuéra, temperatura katu ijyvateterei. Ko regiónpe ningo py yiete umi satélite artificial ojeporeka momarandu rehe ha umíva omondo jey yvy apépe. Mba épa ojapo atm ósfera Atmosfera yre ndajaguerekomo ai ka avo ha mymba; ndajahechamo ai kuarahy resape, nañahendumo ai mba eve, nahendymo ai tata; ára aja pe temperatura hakuetereíta, ha pyhare aja katu oguejyetereíta, ikatu ohupyty grado bajo cero. Ñam boysyi m ba em ba épa ojapo atm ósfera: emperatura o oñeikoteveháicha maymáva jaikóva ko yvy ape áripe guara. Oipytyvo jehapy ha pytuheme. Oipytyvo oñehendu hagua ipúva. Omosarambi tesape ani haguáicha kuarahy ahápe pytumbaite. Hese rupive guyrakuéra ha avionkuéra oveve. Oipytyvo ñemityme, yvy aire yre ndaikatúi ojepuru ñemityra. Omoheñói yvytu ha upekuévo avei ypu a ha corriente marina. Oheja ojupi globokuéra henyheva aire akúgui. Ape oka gotyogua atmósfera yvypegua niko exosfera. Aurora heñói atmósfera ape yvatevévape yvytu kuarahyguigua omomyi rupi pehengue ikuéra oguerekóva ipype carga eléctrica. Mbo'epy aty IV: Universo

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE Jahechakuaa oíha aire Ñañemoramo jajesareko jahecha ka avokuéra rogue omyiha, aokuéra oñemyasaiva oveve ha pandorgakuéra oveve avei plazakuérape téra kánchape jaikoha rupi, umíva ohechauka ñandéve oha aire, ha upéva omomyiha heta mba e. Mba em ba épa aire oguereko Jaiko hagua ko yvy ape ári ñaikoteve katuete aire rehe. Oguereko ipype Oxígeno, Nitrógeno, Anhídrido carbónico, y tmbo ha ambue gaskuéra, avei pehengue i ata michmich. Mba érehepa oñeikoteve aire rehe Ñane pytuhe hagua ñaikoteve oxígeno ova airepe, oimerae tenda ñaimeha tekoteve ijyvytu pora ha upéicharamo añoite nañamoingemo ai ñande rete ryepype aire oñecontamináva A ire oñecontam ina ko a m ba égui: M onóxido téra D ióxido de carbono, ose mba yruguatágui ha pety timbógui (taha e cigarrillo, cigarro, ha mba e). Ó xido sulfuroso, ose gasoil, tatapyi ogakuerapeguágui, fabrikakuéragui, industriakuéragui, ha mba e. H idrocarburo téra com puesto orgánico oguerekóva Carbono téra Hidrógeno, taha e gas Metano, Butano, Benceno. Pehengue i hatava téra hykúva isarambíva airepe, tatatme, yvytmbópe, spraype, pesticidape, herbicidape, ha ambue mba épe. atatí ky akue ha tanim bu, omongy a ñane atmósfera ha ose fabrikakuéragui, ogakuéragui, mba yruguatakuéragui, ka aguykuéra jehapygui ha canterakuéragui. Ko a mba e ata oñemosarambíva yvytu rehe, ocontamina aire ha avei ikatu omoambue pe clima. G askuéra, opaichagua gas ose ñane atmósferape fabrikakuéra, refinería petróleo rehegua, industria química, ytykuéra ñemombo, mymbakuéra ñemoña ha mba yruguatakuéra rupi. Smog, o táva hi áire oñecontaminaitereímava ha naisarambi poravéimava, upéicha rupi opyta yvyre, upévape oñehenói smog. Mbo'epy aty IV: Universo

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE Mba em ba épa ogueru aire ñecontam ina: Máva, kuña téra kuim ba épe Mba asykuéra: respiratóriova, alergia, pire ñembyai opaichagua, tesarasy, cánser, ha mba e. Ka avokuéra ha m ym bakuérape Mba asykuéra opaichagua ikatúva avei ohundiete mymbakuérape. Opaite tenda jaikohápe Omoheñói pe smog, tatatna huva, aokuéra oñemongy apa, ka avokuéra, opaichagua mba e avei, tyakua vai, ha mba e. Ombokua capa de Ozono ha upéicha rupi kuarahy ojope mbareteve. Ombyai umi producción agrícola, ikatu ohundipa ñemitynguéra téra mbegueve hi aju hagua yvakuéra, avei ikatu ndokakuaaiete voi. Aire ñem opotí Mbovyve hagua umi mba e aire ocontamináva tekoteve oñemoambue heta mba e, upéva he ise ojejapo ambue hendáicha opaite mba e ikatúva guive. echapyra ñemoambue rehegua O ñem oam bue um i m ba e ocontam ináva reko: sa ive tatat hu ose carbón pulverizadogui pe carbón hatavagui, upévare ikatúramo carbón pulverizado ñónte jaipuruva era. C om bustiblekuéra contenido quím ico ñem oam bue: tekoteve ojeipuru combustible sa ive omongy áva. Oñembohasávo combustible oguereko hetávagui azufre ambue oguereko sa ívape, tuicha oipytyvo mbovyve isarambi hagua pe dióxido de azufre. Mbo'epy aty IV: Universo

ÑAÑANGAREKO HAGUA ÑANDE REKOHA REHE 2. A m b a a p o k o a m b a e rehe: Amombe u aire atmosférico componentekuéra ha amyesaka mba éichapa ojogueraha oxígeno ha dióxido de carbono tekovekuéra ndive. Amboysyi mbohapy atmósfera ape ha pete mba épa oikóva peteteme. Jaikuaa hagua moopa oikora e aravera, jahechakuaava era osunu rire: jaipapa mboy segundopa ohasa aravera ha arasunu pa ume, ikatu ojekalkula ojoguerahaha ojoehegui 300 metro pete segúndope. Upéicharo, eñeha a eikuaa moopa ojehura e aravera, upéva oñehendúramo 15 segundo arasunu rire. 3. A m b o h o v á i Mba épepa ñanembyaíta mbovyvéramo oxígeno oñecontamina rupi ñane atmósfera. Mba emba epa jajapóva jepi ñanembohasy aire oñecontamina rupi. Máva, kuña ha kuimba e añóntepepa ombyai contaminación. Mba e rehepa. Mba yru téra avionkuéra omboguatáva ndaikatúiramo ohecha pora hape. Mba érehepa upéicha. C he ro g a y g u a n d iv e ro m o ñ e é P re á m b u lo de la c a rta de la ie rra h e ih á p e k ó ic h a : Ko ága ñande rekovépe jahasahína mba e poraite Yvy rembiasápe guara. Py yive tekovekuéra ko yvy jereregua oñembyaty oñomongeta hagua, ñaikotevegui ojoehe jahesaporavo hagua tenonderagua: ñañangareko ñande rekoha rehe, ñamomba e derecho humano ha ñamoheñói tekoha maymáva ikatutahápe jaiko py aguapy ha tekojoja reheve. Ñañangarekova era ko aga ñande rekoháre ha upéi avei. Mbo'epy aty IV: Universo

ÑAÑANGAREKO HAGUA ÑANDE REKOHA REHE J a je p y a m o n g e ta ha ñ a ñ o m o n g e ta k o â m b a e rehe, upéi ja h a i ñane re m im o â. Mbo'epy aty IV: Universo

ÑAÑANGAREKO HAGUA ÑANDE REKOHA REHE Yvy ñemomyi py yiete 1. Ñ a m bohovái a) Mboy tiémpopa oñeikoteve montaña oiko hagua. a) Mba éichapa oje e oñembyai ha ojekaramo corteza terrestre. ch) Amombe u mba emba épa ombyai corteza terrestrepe. e) Mba éichapa héra ka aguy ijyvatevéva ko yvy ape arigua. e) Mba éichapa o je e corteza te rre stre pukukuépe osoróva. G eología h istó rica: niko oikuaaha a umi ñemoambue ha fenómeno geológico ojehuva ekue yvype fase sedimentaria. Mbo'epy aty IV: Universo

E s tra to s Mba éichapa oiko estrato Materialkuéra ojo a ohóvo ha oiko chuguikuéra estrato roca sedimentaria rehegua. Mba em ba épa ojehecha estratope: Iñanam busu rupi: ojehechakuaa araka etépa oñepyru ha mba eichaitépa imbarete umi estrato. Iñem ohenda rupi: ojehechakuaa estratopa ojoavy téra nahániripa, iñemohenda ñepyrugui, erosión téra plegamiento rupive. Araka ete, m ba éichapa ha m ba éguipa oiko: ojehechakuaa umi roca oikova ekuégui oúpa: erupción volcanguiguávagui, mecánico téra quimicoguávagui, yvy apeguágui téra yguyguiguávagui; ha avei ha épa caliza, arenisca, arcilla ha ambue rehegua. Fósil: ojehechakuaa araka épa ot raka e umi ka avo mymba ha ava kanguekue oikóvagui estrato. Upéicha rupi ojeikuaa mboy arypa oguerekóne estrato. Estrato ñem ohenda rupi Estrato iñemohenda rupi ikatu ojekuaa ojoavy téra nahániriha, iñemohenda ñepyrugui. Estrato ikatu: Horizontal: estrato otramo paralelo yvy ape ndive. Inclinado: estrato ikecheramo mbovyve 90 gui yvy ape ndive. V ertical: estrato ojapóramo yvy ape ndive ángulo 90 oguerekóva. Invertidos: estrato ojapóramo yvy ape ndive ángulo tuichavéva 90 oguerekóvagui. Mbo'epy aty IV: Universo

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE Pliegue Placa tectónica omyigui ombyai ha ojoka yvy ape, katuete placa convergente jerére. Hetaite ary rire, ko á ñembyai ojehúva rupive ono o térá oñembyaty yvy ape ha ojehu umi plegamiento omoheñóiva upekuévo cadena de montaña. M ba em ba épa oguereko peteí pliegue Hetave pliege naikarapa meméi, ikatu ohupyty pe Charnela tuichavéramo ohóvo ikarapaha, ha upe rire oguejykuaa jey ohóvo. Umi ova chanela yképe oñembohéra flanco. Ambue mba e oguerekóva pliegue niko cresta ha surco, ha evahína ijyvateveha ha ikarapeveha pe superficie ojeplegava. Umi pliegue ikatu iñambue oñemyaña mbaretéramo, umi roca imbaretéramo ha avei, umi mba e oikóvare hese oñeforma aja rehe. P liegue ñem ohenda Plieguekuéra icapa ikarapava hyepy ha oka gotyo, iñanambusu rupive ikatu jey jahecha mbohapyichagua pliegue: Peteva hyepy gotyo ikarapáve peteva hi arco hyepy gotyoguáva ikarapave hi arco okapeguágui. Ko a apytépe o jey: Peteívape iñanambusuve charnelagui flanco gotyo. M okoihávape, icapa anambusukue ojojáva. M bohapyhávape iñanambusukue ipererve ohóvo charnelagui flanco gotyo. O pliegue ikarapa jojáva ijapépe, hyepy ha oka gotyoguávape, upévare oñembohéra pliegue similar. Umívape, iñanambusukue oguejyve charnela guive flanco gotyo. Mbo'epy aty IV: Universo

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE Umi ikarapavéva oka gotyo hyepypeguávagui, upéicha rupi pe charnela iñanambusuve avei. j\ Jj 2. J a ja p o p e tè i e s t r a t o jo g u a h a v y M ba em ba épa ñaikoteve Yvyra ipéva 30 x 30 cm. 6 plastilina isa yva Mbojojaha 30 cm. rehegua Mba éichapa jajapóta Ña amasa ha ñam bojoja peteíchapaite pe plastilina ipukúva 10 cm. Plastilina sa ykuéra peteíteí ñambope oguereko haguáicha 2 cm. ipekue ha 5 mm. iñanam busukue. Ñamoí yvyra ári umi plastilina opyta haguáicha peteí capa ha h i ári ambuéva, upéi am buéva jey. Peteíva to jo p y m okoive ipunta, tom yaña m byte gotyo ikatu haguáicha o iko pliegue. Mbo ehára pytyvom e jahechauka umi estrato ha pliegue oguerekóva. Mbo'epy aty IV: Universo

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE 3. N a m o m b e u ñane re m im o a ja ik u a a p y a h ú v a g u iv e e s tra to re h e g u á g u i. 4. N a m b o h o vá i k o a p o ra n d u : Mba éichapa héra pe ipyguáva pliegue ryepypegua Mba emba éguipa oiko pliegue Mba éichapa oiko sedimento capakuérape. Mba emba épa he i ñandéve mboy arypa oguereko umi estrato. * 5. A m b o h o v á i p o ra n d u k u é ra : Mba épa pete pliegue. Mba emba épa oguereko ipype pete pliegue. Mba emba épa oguereko pete estrato. 6. A m b a a p o che ro g a y g u a n d ive. A je p o re k a p á g in a e s c o la rp e, k u a tia h a ip y re C ie n c ia re h e g u á p e, té ra a m b u e ic h a g u a je h a ip y ré p e o g u e re k ó v a ta a n g a fa lla té ra p lie g u e re h e g u a. A ik y tí ha a m b o ja che ara n d u ká p e, ahai ta a n g a k u é ra g u y p e m b a e ic h a g u a te n d á p a. Mbo'epy aty IV: Universo

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE ARANDUKAKUERA OJEPURUVA EKUE ABC del Educador (2003) écnicas de evaluación.bogotá: SEM. ACOSA R. (2000). Quím ica General. Editora Litocolor SRL. Asunción, Paraguay. ALLEN, D. [et al]. (2000) La evaluación del aprendizaje de los estudiantes: una herramienta para el desarrollo profesional de los docentes. Buenos Aires: PAIDOS. BOGOYA, D. [et al]. (2003) razas y Miradas: evaluación y competencia. Bogotá: Universidad Nacional de Colombia. BONVECCHIO, M. (2006) Evaluación de los A prendizajes: m anual para docentes. Buenos Aires: Centro de Publ. Educ. y Material Didáctico. (Novedades Educativas) 2a ed. FERNÁNDEZ, A., FABIO, F., LIMA, J. y MARÍN, G. (2006) 1 Física. Asunción: Fundación en Alianza. GARCÍA, P. E. [et al]. (2001) Herramienta para el desarrollo profesional de los docentes. Buenos Aires: PAIDOS. IAIPÚ BINACIONAL. A Carta da erra. (2004) Foz do Iguazu: IAIPÚ BINACIONAL. IAIPU BINACIONAL. (2004) M anual del prom otor y educador ambiental. Módulo 1. Hernandarias: IAIPU BINACIONAL. IAIPU BINACIONAL. (2004) M anual del prom otor y educador ambiental. Módulo 2. Hernandarias: IAIPU BINACIONAL. IAIPU BINACIONAL. (2004) M anual del prom otor y educador ambiental. Módulo 3. Hernandarias: IAIPU BINACIONAL. IAIPU BINACIONAL. (2006) M anual de Educación Ambiental. Asunción: EMASA S.R.L. 6a ed. MINISERIO de Educación Pública (2004) Intervención Humana en el Entorno. Módulo N 2 de Educación Am biental para docentes de la Educación General Básica. San José de Costa Rica. MONENEGRO, I. (2003) Aprendizaje y desarrollo de las com petencias. Magisterio para docentes. Bogotá: 2a ed. OEI. Cuaderno de Iberoam érica. Ciencias, ecnología y Sociedad: una aproxim a ción conceptual. Madrid. Edit. Atica. PARAGUAY. Ministerio de Educación y Cultura. (2006) Ciencias de la Naturaleza y Salud. 9 grado. Asunción: Mc. Graw Hill Interamericana. 2a ed. Mbo'epy aty IV: Universo

N A N A N G A R E K O H A G U A N A N D E R E K O H A REHE PARAGUAY. Ministerio de Educación y Cultura. (2007) Ciencias Naturales, M atemática, rabajo y ecnología. Volumen 1. 5 grado. Asunción: El Ministerio. 2a ed. PARAGUAY. Ministerio de Educación y Cultura. (2007) Ciencias Naturales, Educación para la Salud. Volumen 4. 6 grado. Asunción: El Ministerio. 2a ed. PARAGUAY. Ministerio de Educación y Cultura. (2006) Enseñar ciencias en la educación media, propuestas didácticas de innovación y uso de laboratorios. Proyecto de la Reforma de la Educación con Énfasis en la Educación Media. Asunción: El Ministerio. PARAGUAY. Ministerio de Educación y Cultura. (2007) Ciencias de la Naturaleza y Salud. 7 grado. Asunción: Mc. Graw Hill Interamericana. 2a ed. PARAGUAY. Ministerio de Educación y Cultura. (2007) Ciencias de la Naturaleza y Salud. 8 grado. Asunción: Mc. Graw Hill Interamericana. 2a ed. PURVES et. All. (2002) Vida: A Ciencia da Biología Porto Alegre: Armet. PNUD PARAGUAY (2007). Cambio Climático, Riesgos, Vulnerabilidad y desafíos de adaptación en el Paraguay. RAVELA, P.; Dibarboure, M. (2000) Proyectos de Ciencias Naturales escuelas de tiempo completo. Uruguay. SOLOMON, B. (2005) E.P. Biología. México: Edit. Interamericana. Mc Graw-Hill. ÚLIMA HORA. (2006) A tlas Visual de Ciencia: Plantas. Asunción: Sol90. ÚLIMA HORA. (2006) A tlas Visual de Ciencia: Clima. Asunción: Sol90. ÚLIMA HORA. (2006) A tlas Visual de Ciencia: Universo. Asunción: Sol90. ÚLIMA HORA. (2006) Atlas Visual de Ciencia: Rocas y minerales. Asunción: Sol90. ÚLIMA HORA. (2006) Atlas Visual de Ciencia: Volcanes y terremotos. Asunción: Sol90. VILELA, M.; RAMIREZ E.; HERNANDEZ L.; BRISEÑO, C. (2005) Aprendiendo un estilo de vida sostenible con la carta de la ierra. Para estudiantes del II Ciclo de la Educación General Básica. Editorama, Costa Rica. VILLE, C., SOLOMÓN, B. (2005) E. P. Biología. México: Edit. Interamericana. Mc Graw-Hill. ZURAR, P. Biología. Integración, continuidad y evolución de los seres vivos. Edit. Plus Ultra Bs. Mbo'epy aty IV: Universo

2025 © DocPlayer.hu Adatvédelmi irányelvek | Szolgáltatási feltételek | Visszajelzés