SÁMI DIEĐALAŠ ÁIGEČÁLLAGA ČÁLLINRÁVVAGAT

Átírás

1 SÁMI DIEĐALAŠ ÁIGEČÁLLAGA ČÁLLINRÁVVAGAT (ođasmahttojuvvon 2009 geassemánus) Čállinrávvagiid galgá čuovvut earenoamáš dárkilit. Čálli ferte ieš divvut čállosa maŋŋel jus teaksta ii leat hábmejuvvon rávvagiid mielde. Teavstta hábmen - Čállosa guhkkodat: mearkka oktan gáldolisttuin. - Čállosa namma bajimussii. - Čállosa nama vuollai čálli namma. - Čállosa maŋŋai čállosa eŋgelasgiel namma ja sullii 200 sáni eŋgelasgiel čoahkkáigeassu. - Eŋgelasgiel čoahkkaigeasu vuollai čálli namma, ásahus ja e-boastačujuhus. - Siidduid vuolle- ja badjeravddaide ii čállojuvvo mihkkege, eai omd. siidonummarat. - Kapihttaliid gaskii guđđojuvvojit guokte guoros linnjá. - Kapihttala siste bihtáid gaskii guđđojuvvo okta guoros linnjá. - Linnjágaska: 1,5. - Foantasturrodat: Ravddat: 2,5 3 cm. - Vuollečujuhusat (juolgenohtat) čállojuvvojit siiddu vuolleravdii, eai čállosa lohppii. Vuollečujuhusat nummarastojuvvojit. Vuollečujuhusaid ii berre geavahit ilá ollu, galgá baicca árvvoštallat heivego áššiid čilget juo teavsttas. - Sánit čállojuvvojit ollásit guđege linnjái eaige juhkkojuvvo guovtti linnjá gaskka. - Čállosis eai galgga leat čujuhusat seamma čállosa siidonummariidda. - Tabeallat, govvosat jed. nummarastojuvvojit, ja daidda addojuvvojit namat. Govaid vuollai čállojuvvo govvejeaddji namma. - Čálli galgá čielggadit govaid jed. vuoigatvuođaid ovdalgo fállá artihkkala almmuheapmái. - Go oassi teavsttas galgá leat siskkelis go eará teaksta, de galgá geavahit tabuláhtoriid. - Giellaávdnasat čállojuvvojit vinjubustávaiguin (omd. in-geažus, johka-sátni, cealkka Elle-áhkku vázzila lávzegurppiin dievvái), vuollaisárgumat eai geavahuvvo.

2 Gáldočujuhusaid merkenvuogit - Gáldočujuhus merkejuvvo ná: Ruohtu, goargu, gaska, vuođđolohku, duppalčuokkis, gaska, siidolohku, ruohtu, omd. ná: (Sandvik 1993: 280). - Jus čállosis geavahuvvojit eanet go okta gáldu maid čálliin lea seamma goargu, gáldočujuhussii lasihuvvo maiddái čálli ovdanama vuosttaš bustávva, omd. ná: Sámieatnama giellakárta lea nappo oalle girjái. Vel girjábun dan dahket váldogielat, mat gullet iešguđetlágan giellabearrašiidda: suomagiella gullá suopmelaš-ugralaš giellabearrašii, ruota- ja norggadárru (ja ruoššagiella) indoeurohpalaš giellabearrašii. Davvisámegiela sajádat dán giellakárttas lea hui earenoamáš, dasgo dan hupmanguovlu juohkása goappáge giellabearraša vuollái (Magga, T. 2003: 12). Ja vehá maŋŋelis seamma čállosis: Go davvisámegillii oččoduvvui oktasaš čállinvuohki, de jurddan lei namalassii bisuhit davvisámegiela oktilažžan. Giellaberošteaddjit Suomas, Ruotas ja Dáččas áddejedje, ahte jos sierra čállinvuogit bisuhuvvojit, de dalle šaddá ođđa giellarádji aiddo sierra ortografiijaid gaskasaš ráji mielde. Danin lei stuorra oktamielalašvuohta ásahit oktasaš davvisámegiela čállin vuogi 1979 (gč. Magga, O. H. 1994). - Čujuhus merkejuvvo cealkaga sisa go čujuha dušše ovtta cealkagii, omd. ná: Sihke sámegiela, suomagiela ja dárogiela árbevirolaš giellaoahpat lávejit navdit ahte lea erohus veahkkevearbbaid ja váldobearbbaid gaskka (Magga 1986: 9 15). Maiddái ođđaáigásaš giellaoahpat doalahit ain dien earu ja verbála adno dábálaš cealkkalahttun. Suomagiela giellaoahpain adno liittomuoto sullii verbálai vástideaddjin ja ráhkkanus mas leat dušše váldovearbbat, livččii fas verbiketju dahje liittopredikaatti (omd. Hakulinen Karlsson 1979: 230, Vilkuna 1996: , ). Jagi 1863 bođii fápmui láhka, mii guoskkai erenoamážit Finnmárkku eanavuovdimii. Dán lága vuođđun lei dárbu ordnet buorebut Finnmárkku eanavuovdindoaimmaid, muhto dán lágas eai leat báikenamat vel sierra namuhuvvon. Finnmárkku ámtamánni gáibidišgođii goit 1860-logus, ahte eatnamiid virggálaš namat galggašedje leat sáme- dahje suomagiela lassin maiddái dárogillii (Sandvik 1993: 280). - Čujuhus merkejuvvo cealkaga olggobeallai go čujuha eanet go ovtta cealkagii. Fuomáš ahte dákkár čujuhusain ruođuid sisa čállojuvvo maiddái čuokkis. Ovdamearka: Meronomiija sáhttá systematiseret segmentála dahje systemáhtalaš osiiguin. Segmentála oasit leat oasit mat leat oktiičadnon, daid sáhttá áicat (jos leat oidnosis), omd. rupmaša segmentála oasit leat oaivi, juolgi, giehta jna.

3 Systemáhtalaš oasit leat fas oasit mat sáhttet leat oassin buot osiin nugo omd. rupmaša varrasuonat, suonat ja deahkit. (Cruse 1986: 169.) - Jus gáldun geavahuvvo omd. girji mii lea deaddiluvvon ođđasis, de girjji álgodeddosa vuođđolohku čállojuvvo ruođuid sisa girjji vuođđologu maŋábeallai, omd. ná: Nielsen (1979 ( ): 278). Go ná merke, de artihkkala čálli lea geavahan gáldun girjji mii lea almmuhuvvon 1979:s, muhto man álgodeattus lea almmuhuvvon :s. Dát merkenvuohki geavahuvvo juohke háve go gáldu namuhuvvo čállosis. - Jus gáldu vuosttaš versovdna ii leat deaddiluvvon, de vuosttaš versovnna vuođđolohku čállojuvvo roahkkeruođuid sisa gáldu vuođđologu maŋábeallai, omd. ná: Fellman (1906 [1844]: 21). Dán dáhpáhusas Fellmana giehtačálus lei gárvvis jagi 1844, muhto almmuhuvvui easkka 1906, ja artihkkala čálli lea geavahan gáldun 1906:s almmuhuvvon girjji. Dát merkenvuohki maid geavahuvvo juohke háve go gáldu namuhuvvo čállosis. Gáldolisttu hábmen - Čálli namma ng. kapitél-bustávaiguin (eai stuora bustávaiguin). - Jus gáldus leat eanet go okta čálli, de čálliid namat čállojuvvojit ná: GOARGU, OVDANAMMA GOARGU, OVDANAMMA GOARGU, OVDANAMMA. - Vuođđolohku goas gáldu lea almmuhuvvon. Vuođđologu maŋábeallai čállojuvvo duppalčuokkis. - Girjji namma vinjubustávaiguin. - Artihkkala namma dábálaš bustávaiguin. - Artihkalčoakkáldagaid doaimmaheddjiid namat čállojuvvojit: OVDANAMMA GOARGU, OVDANAMMA GOARGU. - Áigečállagiid namat čállojuvvojit vinjubustávaiguin (omd. Norsk medietidsskrift 2/2005), čálaráidduid namat fas dábálaš bustávaiguin (omd. Dieđut 3/2004). - Girjjiid namat, main ii leat čálli, biddjojit dábálaš vinjubustávaiguin. Kapihtalbustávat eai geavahuvvo. - Almmuhanbáiki ja almmuheaddji namma (ii prentehusa). - Gálduid dieđut čállojuvvojit kolofonsiiddu dieđuid (eai ovdasiiddu) mielde.

4 - Roahkkeruođut (mat leat dákkárat: []) geavahuvvojit dalle go diehtu mii muđui lea čielggas, ii gávdno eksplisihtalaččat gáldus. Omd. go siiddus ii leat siidonummar: [161] 171, dahje go almmuhanbáiki ii čuoččo gáldus: [Guovdageaidnu]: Sámi Instituhtta. - Gč. dárkilit merkenvugiid ja eanet ovdamearkkaid dás: Gáldut Informánttat AR = Anders Ranta, Giron. BS = Biret Säkkinen, Unjárga. HH = Hans Hanssen, Heahttá. MK = Maija Karlsson, Olmmáivággi. Materiála EMV = VARS, ELLEN MARIE 1996: Ja idja ii galgga šat leat. Álaheadju: Forlaget de tre ans. HAG = GUTTORM, HANS ASLAK 1982: Golgadeamen. Deatnu: Jår galæd dji Å/S. JÁV = VEST, JOVNNA-ÁNDE 1988: Čáhcegáddái nohká boazobálggis. Kárášjohka: Davvi Media o.s. RPL = PAADAR-LEIVO, RAUNA 1994: Goalsenjárga. Kárášjohka: Davvi Girji o.s. Girjjálašvuohta AIKIO, SAMULI 1992: Olbmot ovdal min. Sámiid historjá 1700-logu rádjái. Ohcejohka: Girjegiisá OY. BULL, KIRSTI STRØM 2004: Saami customary law and the proposals of the Saami Rights Committee. Michael Jones Audhild Schanche (doaim.), Landscape, Law and Customary Rights s. [161] 171. Dieđut 3/2004. Guovdageaidnu: Sámi Instituhtta. DUNFJELD, MAJA 2003: Gapta/gåptoe aerpie-guedtijnie. Edel Hætta Eriksen (doaim.), Árvvut Árvo Vierhtie Samiske verdier s. 143 [148]. Kárášjohka: Davvi Girji OS. FELLMAN, JACOB 1906 [1844]: Anteckningar under min vistelse i Lappmarken 1 4. Helsingfors: Finska Litteratursällskapets tryckeri. GUTTORM, GUNVOR 2004: Duodji, dáidaga suoivva dáiddasuokkardeamis? Inger Marie Gaup Eira Johanna Ijäs Ole Henrik Magga (doaim.), Juho-Niillasa 70- jagi beaivái. Sámi dieđalaš áigečála 1/2004 s Guovdageaidnu Romsa: Sámi allaskuvla Sámi Instituhtta Romssa universitehta Sámi dutkamiid guovddáš. ITKONEN, ERKKI 1966a: Esiintyykö s-latiivi permiläisissä kielissä. Virittäjä 70 s

5 1966b: Kieli ja sen tutkimus. Helsinki: WSOY. KÅVEN, BRITA JERNSLETTEN, JOHAN NORDAL, INGRID EIRA, JOHN HENRIK SOLBAKK, AAGE 1995: Sámi-dáru sátnegirji. Samisk-norsk ordbok. Kárášjohka: Davvi Girji o.s. NAUCLÉR, KERSTIN BOYD, SALLY 1996: Turkish and Swedish pre-school children s language socialisation Implications for literacy development. Leena Huss (doaim.), Många vägar till tvåspråkighet. Foredrag från ett forskarseminarium vid Göteborgs universitet den oktober 1994 s Uppsala Multiethnic Papers 38. Uppsala: Centre for Multiethnic Research, Uppsala University. NIELSEN, KONRAD 1979 ( ): Lærebok i lappisk (samisk). Oslo: Universitetsforlaget ( ): Lappisk (samisk) ordbok grunnet på dialektene i Polmak, Karasjok og Kautokeino. Oslo: Universitetsforlaget. Norsk-engelsk stor ordbok Oslo: Kunnskapsforlaget. Saamelaiskulttuuritoimikunnan mietintö Betänkande avgivet av samekulturkommissionen Sámikultuvradoaibmagotti smiehttamus Komiteanmietintö Kommittébetänkande 1985:66. [Helsinki]: Opetusministeriö Undervisningsministeriet. SAMMALLAHTI, PEKKA 1989: Sámi-suoma sátnegirji. Saamelais-suomalainen sanakirja. Ohcejohka: Jorgaleaddji Oy. 2005: Láidehus sámegiela cealkkaoahpa dutkamii. Kárášjohka: Davvi Girji. Eará gáldut SAMMALLAHTI, PEKKA [2005a] = Nuortalašgiela logaldallan Oulu universitehtas SAMMALLAHTI, PEKKA [2005b] = Njálmmálaš diehtu Giellagas-instituhta doavtterskuvllas, Oulu universitehtas Ruovttusiidduid čujuhusat 1. Čujuhus dokumeantta nammii geavahuvvo, iige Webbačujuhus ii oidno teavsttas, muhto boahtá ovdan dušše gáldolisttus. Jus dokumeantta namma lea guhkki, de geavahuvvo oanádus mii čilgejuvvo vuosttaš háve go geavahuvvo. Ovdamearkka dihte webbačujuhus: minority_languages/2_monitoring/monitoring_table.asp#topofpage čállojuvvo oanádussan (MIECRML 2007), ja gáldulisttus lea ná: Monitoring the Implementation of the European Charter for Regional or Minority Languages

6 Dan maŋŋil šaddá čujuhus teavsttas ná: lávdegotti raporttas (MIECRML 2007) boahtá ovdan ahte 2. Gáldolistui biddjo jogo olles namma dahje oanádus. Nama lohppii biddjo čuokkis. Dan maŋŋái boahtá vuođđolohku ja čuokkis. Dasto lea gaska ja guhkes sáhcu (nugo eará gáldočujuhusain) ja fas gaska. Dasto 3. Interneahttaliŋkka lohppii ii dárbbaš bidjat čuoggá. 4. Gáldolistui gálgá maiddái dáhton, goas lea fitnan dan liŋkkas, ná: ( ). 5. Ovdamearkkat gáldolistui: Application of the Charter in Finland. Third monitoring cycle ority_languages/2_monitoring/monitoring_table.asp#topofpage ( ). [Committee of Expert s evaluation report, Finland, date of adoption ]. Initial Periodical Report. Finland ority_languages/2_monitoring/2.2_states_reports/finland_report1.pdf ( ). [Initial Periodical Report presented to the Secretary General of the Council of Europe in accordance with Article 15 of the Charter]. Láhka. Riekti geavahit sámegiela hálddahuseiseválddiin ja duopmostuoluin; almmustuvai juovlamánu 9.b ( ).