Boazodoallu eallinvuogi máhtut

Átírás

1 Boazodoallu eallinvuogi máhtut SOLVEIG JOKS Álgu Boazodoallu lea leamaš máŋga čuohtejagi Sámis ja áiggiid čađa leat sosiála organiserenvuohki, johtolagat ja barggut mealgat muddui bisuhuvvon. Muhtun barggut leat jávkan, ođđa barggut leat boahtán sadjái, ođđa áigá saš teknologiija lea váldon atnui ja boazodoalu guovlluid stáhtat leat stivregoahtán boazodoalu. Boazodoallu lea otná almmolašvuođas oidnojuvvon ealáhussan, muhto boazodoallu lea maiddái eallinvuohki mii oanehaččat daddjon lea eallin mas measta buot áigi lea čadnon boazodollui ja olles bearaš oassálastá. Eallinvuohki lea čilgejuvvon lagabui sierra kapihttalis. Boazodoalus leat sihke báike ja siidadoalut masa juohke bearašlahttu gullá. Mánát čadnojuvvojit boazodollui go ožžot iežaset mearkka ja dađistaga bohccuid. Sii servet bargguide nugo gárddástallamiidda, čohkkemiidda ja leat muđui boazodoalu báikedoalus gos sii leat skuvlaváccedettiin. Skuvla leage dat ásahus mii čatná ollu mánáid áiggi. Mánát ohppe ovdal boazo doalu bargguid go orro báikedoaluin mat ledje siidda lahka. Muhto go 9 jagi skuvla 1 álggahuvvui Finnmárkkus iešguđetge áiggis 1960 logu gaskkamuttus, de lea oahppan báike ja siidadoaluin unnon. Ovdal go álggahuvvui 9 jagi skuvla Guovdageidnui gaskkamuttus 1960 loguid, de lei 7 jagi skuvla mii lei heivehuvvon boazodoalu johtimii, nugo omd. álggii skuvla maŋŋá go mánát ledje ollen fas dálveorohahkii Guovdageainnu suohkanii. Siida ja báikedoaluin ohppe mánát bargguid go ledje oaidnimin maid ollesolbmot barge ja dađi mielde serve sii ge bargguide. Duhkoraddan govahalai ollesolbmuid bargguid ja dat šattai maid seammás oahppan. Mun jearan dán artihkkalis mat boazodoallomáhtu dovdomearkkat leat ja man láhkái mánát dan ohppet. Mo lea dát máhttu skuvlamáhtuid ektui, ja 1 Dál 10 jagi skuvla. 21

2 mii lea máhtu erenoamášvuohta? Makkár doaibma lea boazodoallomáhtus? Empiriija maid geavahan lean viežžan iežan girjjis ja filmmas mat goappašagat leat almmuhuvvon Dieđut ráiddus: Boazodoalu máhtut áiggis áigái. Árbevirolaš oahpaheapmi boazodoalus ja etniid doaibma dan oktavuođas (Joks 2007a) ja filmmas Ailo čavge davás/ailo Sets Out North (Joks 2007á). Dán artihkkala empiralaš materiála lea dasto seamma go girjji ja filmma ráhkadeames. Jearahallamat girjjis boazosámenissonolbmuin leat dahk kon Guovdageainnus 2002 čavčča. Lean filbmen Aillo, su bearraša ja siidaguimmiid geasi 2003 rájes gitta 2005 rádjái. Ailo lei 11 jahkásaš go filbmegohten. Son gullá suolohasaide, mii mearkkaša ahte mearra lea guovddážis sihke johtalettiin ja muđui dan áigodagas go bearaš lea geasseorohagas. Boazodoalu máhtu iešvuođat Boazodoallomáhttu gullá árbevirolaš máhttovuogádahkii go dat fievrriduvvo buolvvas bulvii unnit eanet rievddakeahttá. Seammás lea boazodoallomáhttu maiddái álgoálbmotmáhttu go eatnašat boazodoalliin leat álgoálbmogat. Árbevirolaš máhttu lea ollu digaštallon servodatdiehtagis. Máhttovuogádaga namahusat mat dávjá geavahuvvojit leat Traditional knowledge (TK) dahje Traditional ecological knowledge (TEK). Árbevirolaš máhttu biddjo maid dávjá ovttas Indigenous knowledge (IK) máhttovuogádagain máid sáhtášii jorgalit álgoálbmogiid máhttun. Báikkálaš máhttu ja praktihkalaš máhttu leat eará namahusat mat gullojit dávjá ovttas árbevirolaš máhtuin. Dát máhttonamahusat biddjojit maiddái vuostebeallin dieđalaš dahje oarjemáilmmi máhtuin. Digaštalliid gaskkas ii leat dattetge ovttaoaivilvuohta mii árbevirolaš máhttu dahje álgoálbmot máhttu lea. Muhtumat bidjet álgoálbmot máhtu vuostebárran dieđalaš máhttui. Earát fas čuoččuhit ahte eai leat čielga ráját árbevirolaš ja dieđalaš máhtu dahje oarjemáilmmi máhtu gaskkas. Agrawal (1995) omd. vuosttilda juohkima oarjemáilmmi ja álgoálbmoga máhtu gaskkas. Son oaivvilda baicce ahte lea jierpmáleappo dohk kehit erohusaid kategoriijaid siskkobealde ja nu sáhttet baicce gávdnot seammaláganvuođat oarjemáilmmi ja álgoálbmot máhtus. Kalland (2000) ges oaivvilda ahte leat erohusat álgoálbmoga ja dieđalaš máhtu gaskkas. Son jearrá baicce man stuora erohusat leat álgoálbmoga máhtu ja eará máhttošlájaid gaskkas nugo báikkálaš, árbevirolaš ja geavatlaš máhtu gaskkas. Dei, Hall ja Rosenberg (2000) eai loga álgoálbmogiid máhtu 22

3 sáhttit oaidnit aivve báikkálaš fenomenan go dat rasttilda kultuvrralaš ja historjjálaš rájáid ja geográfalaš sajiid. Sii čilgejit ahte álgoálbmotmáhtu lea sosiála joavku čohkken sihke historjjálaš ja dálá vásáhusaid bokte. Álgoálbmotmáhtuid leat olbmot háhkan ásadettiin guhkit áigge vissis guovlluin. Ođđa máhttu lea fuomášuvvon oahppan ja bargoproseassaid bokte, ja nu leage máhttu soddjil dan sadjái go stirdon. Eamiálbmogiid organisašuvnnat leat čujuhan ahte árbevirolaš máhtus ii leat nu ollu sáhka dan agis, muhto das man vuogi mielde máhttu háhkkojuvvo ja geavahuvvo. Máhtu sosiála oahppan ja sirdinproseassat dahket dan árbevirolažžan (Andersen 2002: 13). Go ahki ii deattuhuvvo, de mun dulkon dan ahte máhttu maiddái ođasmahtto vaikke lea gal agis maiddái sáhka go dat fievrriduvvo buolvvas bulvii. Dán artihkkalis mun guorahalan mat bealit leat mávssolaččat mánnái oahppat go galgá birget boazodoalus ja makkár mearkkašumit guovllus leat. Álgoálbmotmáhtu doaba lea ávkkálaš go dat čujuha maiddái álgoálbmogiidda main lea dat máhttu ja geaidda máhttu gullá. Boazodoallomáhttu lea maiddái unnán váldon atnui riikkaid lágaide ja njuolggadusaide, mat gusket ealáhussii. Sin máhttu ii bálljo biddjo vuođđun go mearrádusat mat gusket sidjiide ja sin ealáhussii dahkkojuvvojit (Joks Magga Mathiesen Henriksen 2006). Boazodoallomáhttu lea maiddái álgoálbmotmáhttu, go eanaš boazodoallit leat álgoálbmogat. Stáhtat eai leat dohkkehan boazosámiide ráđđejumi dahje iešstivrejumi eatnamiiddiset badjel. Sisabahkkemiid geažil leat sin eatnamat gáržon, mii fas gáržuda sin ealáhusa. Boazosámit geat ellet njealji riikkas, leat maiddái áiggiid čađa vásihan sisabahkkemiid iežaset árbevirolaš johtinguovlluide. Ollu digge áššit duođaštit nákkuid mat leat boazodolliid ja earáid gaskkas, geat maid dái ávkkástallet dahje háliidit ávkkástallat daid seamma guovlluid gos bohccot lihkadit ja guhtot. Boazodoallomáhttu lea dasto álgoálbmotmáhttu, mii lea áiggiid čađa fievrriduvvon ođđa buolvvaide dain guovlluin gos boazodoallu lea leamaš. Dattetge ii leat sin máhttu dušše báikkálaš máhttu, go boazodoallu doaimmahuvvo máŋgga guovllus máilmmis. 23

4 Boazodoallu eallinvuohkin Boazodoallomáhtu fievrridit ja háhket olbmot guovlluin gos doaimmat lunddolaččat leat. Dábálaččat háhket mánát máhtu go oassálastet ovttas ollesolbmuiguin, ja sii ohppet maiddái iežaset vásáhusaid bokte sihke barggadettiin ja vánddardettiin. Sii ohppet dasto guldaleami, dárkuma ja vásáhusaid bokte. Boazodoallu leage eallinvuohki, mas olles bearaš oassálastá. Thomas Højrup (1989) geavaha doahpaga levevilkår dahje eallineaktu čilgedettiin mii eallinvuohki lea. Eallineaktu čatná oktii olbmuid eallinvugiid. Dát doaba addá vejolašvuođa guorahallat mo olggobeale eavttut buktet sihke vejolašvuođaid ja hehttehusaid olbmuid eallimii. Eallinvuohki lea dasto juoidá masa mii oahpahallot mánnávuođas juo ja juoidá mii mearrida ii dušše eaŋkil, muhto stuorra oasi min beaivválaš doaimmain (Højrup 1989: 27 30). Åsa Nordin (2007) lea geavahan eallinvuogi teoriijaid vuođđun go lea guorahallan makkár árvvut sámi boazodoalus leat mat geasuhit ja movttiidahttet boazodolliid álggahit dahje joatkit boazodoalu. Son lea gávnnahan ahte sámi boazodoalloeallinvuogis fertejit leat njeallje juolggi sajis, nammalassii fuolkevuohta, boazodoalli, báikedoallu ja siida. Dát njeallje juolggi gullet oktii, ja jus okta dain váilo, de dutki ferte jearrat alddis lea go son guorahallamin sámi boazodoalu. Dasa lassin oaivvilda Nordin ahte go eallinvuogi teoriijat leat vuođđun guorahallamiidda, de ferte dutki vuhtiiváldit golbma dási, main buohkain leat váikkuhusat eallinvuohkái, nammalassii ekonomalaš, juridihkalaš/politihkalaš ja ideologalaš dássi. Ekonomalaš dássi sisttisdoallá buvttadeami, gálvojođu ja bálvalusdoaimma. Juridihkalaš/ politihkalaš dássi stivre doaimmaid ekonomalaš dási siskkobealde. Stáhta lea ovddidan lágaid mat stivrejit ovttaskas olbmo doaimma ja masa dat ferte iežas heivehit. Dássi mii duođaid stivre boazodoalli doaimmaid ja mii bidjá dasa sisdoalu ja mearkkašumi lea nu gohčoduvvon ideologalaš dássi. Ideologalaš dásis leat norpmat ja árvvoštallamat mat gávdnojit min juohkebeaivválaš eallimis, ja man vuođul boazodoalli doaimmaha ealáhusas. Dát golbma dási gávdnojit juohke eallinvuogis ja daid ii sáhte garvit eallinvugiid guorahaladettiin. Boazodoalliid báikedoalu ulbmil ii leat šaddat rikkisin boazodoaluin, muhto sáhttit eallit dainna ja fievrridit árbbi viidásut. Dan vejolašvuođa maid sii leat ožžon vánhemiiddáseaset, háliidit sii hálddašit ja addit seamma vejolašvuođaid boahttevaš buolvvaide. Árbi ja ideologiija mearkkaša ollu boazodoallái go vállje joatkit boazodoaluin 24

5 (Nordin 2007: ). Njeallje juolggi fuolkevuohta, boazodoalli, báikedoallu ja siida mat Nordina mielas galget leat sajis jus galgá sáhttit gohčodit dan sámi boazodoallun leat mu áddejumi mielde oasit boazodoalu sosiála organiseremis. Dávjá lea fuolkevuohta mii čatná moadde dahje moanat báikedoalu oktasaš siidii man ulbmil lea ovttas gohkket ealu. Sáhtášii lasihit dása ahte boazodoalu jođihit dáinna lágiin gáibida máhttoviidodaga. Nugo mun ádden Højrup (1989) de eallineavttut mat bohtet olggobealde váikkuhit olbmuid eallinvuohkái sihke buori ja heajos láhkái. Nordin (2007) maiddái čuoččuha ee. ahte juridihkalaš/politihkalaš dássi stivre doaimmaid mat leat ekonomalaš dási siskkobealde. Almmolaš politihkka váikkuha maiddái dasa mo máhtu lea vejolaš fievrridit boazodoalus ja mak kár árvu dasa addojuvvo. Boazodoallomáhttu lea otná servodagas rašes dilis, seammás go dat lea guovddážis jus galgá sáhttit bisuhit boazodoalu eallinvuohkin. Dilli máhtu dáfus lea rašši go stáhta politihkka bidjá rájáid dasa mo máhtu odne sáhttá fievrridit. Ballu lea maiddái ahte máhttu jávká jus dat ii leat geavahusas, mii boahtá ovdan boazodolliid jearahallamiin oarje Finnmárkku boazologu raporttas (Joks Magga Mathiesen Henriksen 2006). Stáhta politihkkii gullet maiddái skuvladilálašvuođat. Sáhttá dasto jearrat mo skuvla lágida oahpahusa ja mo dat lea heivehuvvon árbevirolaš ealáhusaid ektui. In áiggo dás vástidit gažaldaga, muhto áiggun čájehit mo árbevirolaš oahpaheapmi boazodoalus spiehkasta árbevirolaš skuvlaoahpaheamis. Gávdnojit dieđusge eará hehttehusat go skuvla dasa ahte lea váttis bisuhit ja fievrridit boazodoallomáhtu. Hehttehusat leat omd. fálaldagat mat gávdno jit servodagas ja mat leat mánáid ja nuoraid olámuttus. Teknologiija omd. buktá ođđa fálaldagaid nugo spealuid, filmmaid ja muđui eará gulahallanvugiid. Boazodoallomáhttu fievrriduvvo ja oahpahuvvo eanáš dan guovllus gos doaimmat leat. Oahpaheapmi ja oahppan dahkko dávjá barggadettiin, jođedettiin, muitalettiin, dárkkodettiin ja muđui olbmo iežas vásáhusaid bokte. Bertil Rolf (1995) čuoččuha ahte árbevierus lea kultuvrralaš joatkka ja dat mii sirdašuvvá, joatká doaibmamis otná áiggis. Árbevirolaš joatkka ii dárbbaš dattetge leat áibbas seamma go dat mii lei ovddežis, muhto dattetge ferte sulastahttit dan. Árbevierus ii leat sáhka, Rolf mielde, dušše máhtu sirdimis, muhto lea sáhka das mo fievrridit jurdda dahje doaibmaminstara nuppiide. Jurdda dahje doaibmaminstara fievrrideapmi 25

6 mearkkaša, ahte B sirdá C:ii maid ieš lea oahppan A:as rievdatkeahttá dahje unnit rievdadusaiguin (Rolf 1995: ). Guovlluid mearkkašupmi oahppama dáfus lea stuoris. Boazodoallu ii doaimma huvvo aivve ovtta sajis miehtá jagi, muhto dan doaibmanviidodat lea siseatnamiid rájes gitta riddoguovlluid rádjái. Máhttit oaidnit, dovdat ja dádjadit 2 leat dehálaš dáiddut boazodoalus ja maid oahppá go vánddarda duovdagiin. Oaidnit, dovdat ja dádjadit Ovdal go mánná sáhttá okto vánddardit, de ferte leat álggos vuos čuvodan mielde nu ahte lea oahppan oaidnit. Ferte oahppat oaidnit geainnuid, oaidnit gokko galgá garvit, oaidnit gokko ii leat soavli, oaidnit gokko soavlerokkit leat ja oaidnit jieŋaid. Muhtun mu informánttain, Máret Ánná muitala man duhtavaš son lei dan giđa go fáhkkestaga njázudii ovdal go gerge johttát. Dalle beasai su bárdni oahppat vánddardit losses siivvus. Son muitala: Na, eatnamiid gal ferte dovdagoahtit ovdal go okto bijada. Lea dárbbašlaš diehtit makkár eatnamat leat, ja galggašii leat maiddái oahppan oaidnit geainnuid ja buot ovdal go meahccái vuolgá vánddardit. Ja leage nu dehálaš, ahte mánná lea mielde go don vánddardat, álo han dat oaidná ahte nie dat galgá, garvit dakko gokko ii ábut mannat. Giđđat erenoamážit lea hui váttis, muhto ii dat ábut, don fertet maid oaidnit gokko ii leat soavli ja gokko lea. Mannan giđa lei hui soavli, go mii dás johttáimet. Das gal šattai oppa ollu maid oaidnit. Šattai nu ollu garvit. Oainnat dál maŋemuš áigge lea leamaš nu heittot, diet goavvejagit, hirbmat ollu muohta ja nu dálvi badjel duoddara. Dalle mánát eai oahppan dies maidege. Mun oidnen mannan giđa, ahte dál gal ferte čáhcesuohppaga maid mannat. It don ábut mannat doppe vuollegis jogaid, go doppe gal lea juo dulvi. Ferte garvit čáhcesuohppagiid ja oaidnit gokko soavlerokkit leat, ja gokko don garvvát daid. Ja mu mielas lei hui buorre go bođii diekkár giđđa. Oidnen mannan giđa, ahte dat lea johtán aivve geaiggojulggiid skohter alde. Ja nie maid nugo lea leamaš dál, eai han cukŋot ban leamašange. It don vuolgit gal sáhte ovdal go skávvu bures, ii dárbbaš jur cuoŋu, muhto go skávvu de gal jasat juo guddet. Go iđđesidjii orru, de lávejit skávvut go nie beaivvádat lea leamašan. Diekkárat dat lea maid mii oahpahit šaddat, 2 Mearkkašumis deaivat dohko gosa lea jođus dahje gávdnat suoji heajos dálkkis. 26

7 ja go mánát besset čuvodit, de gal birgejit doppe. Nu lea dál čakčat maid, ferte jieŋaid oaidnit, ja gokko ii ábut mannat, ja gokko ábuha mannat, nu dat lea. Máret Ánná ráhkkanahttá máná duohta dillái go son diehtá ahte olmmoš ii sáhte álo vuordit, ahte lea buorre siivu jođedettiin. Máret Ánná oaivvildage ahte mánná ferte ieš vásihit ovdal go sáhttá diehtit ja áddet mo lea omd. johtit heajos siivun. Easkka dalle lea vejolašvuohta diehtit mo galgá eastadit váralašvuođaid. Máná ráhkkanahttit váttis dilálašvuođain birget, soahpáge oktii Ingolda (2003) oaiviliin, ahte máhttoviidodat lassána go mánná fuomášahttojuvvo ieš čuolmmaid čoavdit. Váhnendoaibma šaddáge láhčit dilálašvuođaid gos mánás alddis lea vejolašvuohta vásihit ja dan vuođul ipmirdit, iige dušše oažžut nuppi olbmos dieđuid. Easkaálgi gártá aktiivva laš doaibmamin oahppat. Dalle son geavaha geahččan, guldalan ja dov dandáidduid. Jus máhttu livččii dušše teoriija dásis, de ii livčče dehá laš ahte easkaálgit galggaše ieža oaidnit dahje vásihit objeavttaid dahje mearkkaid fysalaš máilmmis. Mánná oahppá go lihkada máilmmis, dutká dan, dahje dušše guldala dan, ja fuomáša mearkkaid mat čájehuvvojit sutnje (Ingold 2000). Hárjánit oaidnit lea vuosttas maid mánná šaddá oahppat, ja mii dahkko álggos vuos čujuheami bokte. Ollesolmmoš fuomášuhttá máná go čujuha duovdagiidda ja elliide. Fuomášuhttin dahkko go ollesolmmoš čujuha mihtilmas bohccui seammás go namuha dan, omd. gálbbenjun girjebađat muzet čuoivvat čearpmat 3, mii govvida bohcco hámi ja agi. Čujuheapmi ferte dahkkot dassážii go mánná lea oahppan namahusaid. Helena Ruotsala (2005: 35) oaivvildage ahte visuála muitu lea guovddáš máhttu boazodoalli lihkos tuvvamis. Maŋŋá go mánná lea oahppan maid galgá oaidnit almmá čujuhemiid haga, de maiddái dovdagoahtá ieš bohccuid, eatnamiid ja duovdagiid. Go dovdá bohccuid olgguldas hámi bokte, de áicá jođánit iežas siidda bohccuid go leat mastan kránnjásiidda čorragiidda. Dovdat bohccuid mihtilmasvuođaid, nugo bohcco mii lea oaivugas, bohcco mii orru ealu ravddas, guovdu dahje lea dakkár mii bázada leat dárbbašlaš dieđut. Go bohcco mihtilmasvuođaid dovdá, de lea maid vejolaš fuomášit go soamis váilo ealus. 3 Bohcco namahusat gávdnojit eambbo Nils Isak Eira girjjis Bohccuid luhtte (1994). 27

8 Olmmoš ferte dádjadit iešguđetlágan dálkkiin ja siivvuin dohko gosa lea jođus. Dasa lassin ferte maiddái oahppat oaidnit omd. gokko lea buoremus johtit. Ferte čuovvut mielde mo dálki ja siivu lea, nu ahte diehtá goas ja gokko lea buoremus johtit. Nubbi informánta, Mihkkal Elle lea maiddái bajásšaddan boazodoalus, gos bargá áin odnege. Son lohká ahte boazodoalus ferte olmmoš oahppat dádjadit. Olmmoš ferte oahppat dovdat eatnamiid, bohccuid olgguldas hámi ja maiddái bohcco dahje bohccuid luonddu, nugo Elle dás lohká: Deaivat lea buot ovddemuš maid galgá oahppat, ja dasto oahppat diehtit geainnuid. Go ealu maid vuodjá, ahte ii vuoje summal, sáhttá vaikke suddái mannat ja ádjagiidda dahje jekkiide. Dat galgá dovdat geainnuid, vaikke ii leat vánddardan dakko, justa dakko, muhto galgá áigá dovdat gokko heive vuodjit, mohkastit ja oahppat diehtit ahte ii galgga jieŋaide mannat, ja dat lea ollu maid galgá vuohččan oahppat. Ja de oahppat mearkkaid dovdat. Go dovdat ja deaivat vuos álggos oahppá, de gal juo oahppá dan eará gal. Eatnamiid dovdat ja mearkkaid dovdat, ja bohcco luonddu maid dovdat, justa goas boazu sáhttá mannat, goas dat lea dakkár dálki ahte dál gal lea boazu ruvgalan. Go veahá bivalda, de boazu vuolgá ruvgalit ja vázzá maid. Nugo dáid muttuid go bivalda, de lea hirbmat vázzi, guoppar hakso, diet boares guohca guobbarat. Ja dán jagi lea erenoamáš vázzi boazu, bieđgana. Na, dál lea nu bivval ja guobbarat haksojit, unnán muohta, dan čađa hakso guoppar. Ii guoppar hakso nu go lea buolaš, dat ii hakso. Dál lea nu vázzi dán jagi eallu, bieđgana dat nu hirbmadit. Olmmoš han gal oahppá boarásmanbeaivái maid. Nugo Máret Ánná dás ovdal logai, de maiddái Elle deattuha man dehálaš lea oahppat dádjadit. Elle lohká ahte olmmoš galgá dovdat geainnuid, vaikke ii leat vánd dardan dakko, de galgá liikká dovdat gokko heive vuodjit. Ovdal go olmmoš ieš sáhttá mearridit, de ferte gal ovdal vásihan sullasaš dili dahje oahppan dulkot dilálašvuođaid. Go Elle dás oaivvilda ahte olmmoš ferte dovdat geainnuid, vaikke ii leat johtán justa dákko, de dulkon mun dan ahte olbmos ferte leat ovddalgihtii vásáhus sullasaš johtolagain dahje oahppan dulkot iešguđetlágan dilálašvuođaid. Olmmoš ferte vuosttažettiin oahppan johtolagaid dovdat, dulkot daid ja dasto mearridit dan vuođul. Johtolagaide gullet sihke dálkkádat, siivu ja duovdaga iešvuođat. Elle muitala ovdamearkka dihtii, ahte go bohccot álget čuskkodit, de diehtá ahte dalle boahtá garra dálki. 28

9 Go Elle dás namuha ahte olmmoš galgá diehtit mo johtit vaikke ii leatge justa dákko ovdal johtán, de soahpá dat oktii geavatlaš oahpaheami dovdomearkkain nugo Bertil Rolf (1995) čilge daid. Son gohčoda gelbbolaš geavatlaš máhttun go lea sáhka doaimmain, maidda eai gávdno čielga njuolggadusat mo ášši čoavdit. Dalle lea dilálašvuohta ja konteaksta mat addet vuođu makkár čoavddus válljejuvvo, ja danne oahpaheapmi ii sáhte dahkkot njulgestaga olbmos olbmui go olmmoš ii sáhte ovddalgihtii diehtit justa mo dilli lea. Sáhtášii maiddái dás lasihit, ahte olbmos lea gorutlaš máhttu go dovdá gokko lea buoremus vuodjit vel amas guovlluinge. Lea olbmo iežas hárjáneapmi ja vásáhusat mat leat dagahan ahte máhttu lea bisánan gorudii. Olmmoš oahppá buoremusat boazodoalu daid guovlluin gos doaimmat leat go doppe beassá ieš oaidnit ja dovdat. Guovlluid mearkkašupmi Go mun filbmejin Aillo ja su bearraša geasseorohagas davvin, de orui son doppe cuoŋománu rájes gitta golggotmánu rádjái. Son váccii skuvlla Fielvuonas dan áigge go sin eallu lei Sievjjus. Skuvlla sáhtii vázzit dop pe go maiddái su eadni lea boazodoalus olles áigge, mii ii leat šat nu dábá laš boazo sámenissonolbmuid gaskkas go eatnašat leat dienasbargguin boazodoalu olggobealde. Ailo oassálastá maiddái čakčabargguin ja boazo doalus leat jagiáiggit mat bidjet vuođu boazodoalu doaimmaide. Filmmas Ailo čavge davás (Joks 2007á) dadjá Aillo eadni, Iŋgá ahte lea dehálaš ahte son ja Ailo beassaba orrut davvin čakčat go boazodoallu lea doppe dan áigge, dahje nugo Iŋgá lohká ahte «beassaba leat doppe go čakčabarggut álget». Mearragáddi ja dat doaimmat mat dohko gullet ledje lunddolaččat Aillo guovddážis. Son lei mielde bargguin nugo misiid mearkumin, gámasuinniid čuohppamin, duljiid spiilemin, biergguid suovastuhttimin, suvdináiddiid divvumin, čohkkemin ealu čakčat ja njuovadeamen. Son lei dalle jahkásaš, ja su duhkoraddamat govahalle mearragátte hommáid, nugo fanassárgun, duhkorasfanas ráhkadeapmi ja dainna stoahkan. Buot su muitalusat ja máidnasat ledje maiddái vásáhusat mearragáttis. Nuppebeales de Ailo omd. liikui stoahkat duhkorasskohteriin dan áigge go lei Guovdageainnus dálvet. Aillo duhkoraddamat, barggut ja muitalusat mat leat čadnon guvlui muitala ahte sus leat ruovttut guovtti sajis, nammalassii siseatnamis ja mearragáttis. Goappatge guovlluide leat čadnon árvvut ja dovddut, ja nu 29

10 guovllus lea stuorra mearkkašupmi mii fas nanne olbmo gullevašvuođa ja identitehta. Doppe leat máttut eallán ja nu dat ealáskahttet guovlluid. Aillo muitalus mo su áddjá vásihii ipmašiid Sievjju sullos, govve mo olbmot ain «ellet» guovlluin vaikke ieža eai leat šat eallimin: Dieppe Buolát, dohko deaivá biegga nu garrasit, buot biekkat. Oainnat doppe lei idjadeamen gáttis ovtta geađgeguoras gokko lea veahá suodji jus dattetge boahtá dálki, ja de dolasta ja dieppe leat čakčat oainnat hui sevdnjes ijat. Oainnat dál dat gal galgá idjadit, dál dat gal lea dolasteamen. Galgá bassit. Das lei suovastun biergu seahkas, válddii dan ja álggii bassit. Dál dat gal oaidná geat bat duo boahtiba, suhkkifatnasiin. Oainnat dalle dat gal eai lean vuos mohtorat gal vuos. Mun in muitte, áddjárohkis lávii skohtermohtora, diekkár aksliŋga manai, das mas lea propealla, dainna dat lávii johtit oainnat. Ja dál gal oaidná boahtimin, jurddaša dat gal leat su olbmát. Dál dat gal gullá čievra bođii, oainnat dat lea nie dearbmi, čievra, ii soaba oaidnit gii bođii, gulai geđggiid, «gluhk...». Dál dat gal nu gullá go vázzá, «gluhk...». Bođiiga rásseráj, jurddaša dál son gal galggašii juo oaidnit ja de álggii das «kleh...», ja njuikkoda guovttebeallái dola nie, ja manai nuppe beallái dola ja geahččá ádjá don beallái dola ja nu fasttit «grh...» boraha dan. De gal lei ballán, válddii hillačoskka ja fáippui ja huškkui dan hila, ja de gal gulai go viehkaleigga vulos fatnasii, ja de gal juo manaiga ja álggiiga vuodjat, ja maŋemuš ii oidnon go oaivvit ja «upp» de jávkkeheigga. Muitalettiin, Ailo lasiha vel ahte son lea ieš fitnan dan guovllus gos su ádjá muitalus lea vuolgán. Ailo lea árrat guldališgoahtán muitalusaid ja máhttá maid ieš muitalit daid. Muitalusas lea sihke dihto olmmoš ja dihto guov lu. Ailo govahallá guovllu gos buot biekkat deivet ja gos leat hui sevdnjes čakčaijat, ja nu ilgadis dáhpáhus šaddá vel ilgadeabbon. Guovlu oažžu erenoamáš mearkkašumi Ailoi ja su lagaš olbmuide go muitalus lea čad non dasa. Muitalusain lea vissis vuoiŋŋalašvuohta mii vuhtto das mo luondu ja olmmošlaš gaskavuođat ipmirduvvojit. Muitalusain ii leat dušše imašlaš vuohta, muhto dain lea eallinoaidnu guovddážis nugo ahte olmmoš berre vánddar dit várrogasvuođain ja leat gozuid alde dilálašvuođain gos olbmot ellet (Nergård 2006: 78). Béatrice Collignon lea dutkan makkár mearkkašupmi guovlluin leat Inuihtaide davvi Kanadas, geat ellet nomádaeallima mas bivdu lea váldodoaibma. 30

11 Son čállá ahte olbmuid vásáhusaid ja máidnasiid bokte šaddet duovdagat memoryscape 4. Guovlu šaddá máilbmin gos eai leat dušše olbmot geat odne leat eallimin, muhto doppe leat maiddái sin máttut ja daid vásáhusat ja vuoiŋŋat (Collignon 2006: 99). Siida doaimmahuvvo iešguđetlágan guovlluin. Jus olmmoš galgá sáhttit doai bmat buoremus láhkái dihto guovllus, de ferte leat guovllu máhttu. Boazosápmelaš ferte ee. diehtit mo boazu láhtte ja birge iešguđetlágan guovllus, nu ahte diehtá mo son galgá láhčit dili buoremus láhkái. Dasa lassin ferte maiddái dovdat johtolagaid ja siivvuid váikkuhusaid johtolahkii, ja dasto vel máhttit iešge hálddašit johtima dálkkiid ja siivvuid ektui. Guovllu máhttu mas dás lea sáhka, ii leat dušše diehtu guovllu birra, muhto dat eaktuda ahte olmmoš ferte máhttit doaibmat ja čoavdit hástalusaid mat čuožžilit iešguđetge dilálašvuođain. Connerton (1989: 102) gohčoda dán máhtu inkorporerejuvvon hárjehallamin, mii ii doaimma almmáge olbmo doaimmaheami haga. Máhttu spiehkasta skuvlamáhtus mas teaksta lea guovd dážis oahpadettiin. Skuvla- já árbevirolaš oahpaheapmi Dehálaš oassi boazodoalu máhttofievrrideamis lea oahpahit mánáid ieža árv voš tallat goas bargu sáhttá dahkkot ja mo dan sáhttá buoremusat čoav dit. Iežas árvvoštallan sáhttáge dušše dahkkot doppe gos doaimmat iešguđet ge jagiáiggis čađahuvvojit. Mánáin lea odne váddáseabbo leat aktiiv valaš árvvoštallit go sii eai leat nu ollu šat doppe gos boazodoallu doaim mahuvvo. Skuvlavázzi mánát šaddet dávjá leat geahččidilis johtima ja eará dehálaš dáhpáhusaid ektui boazodoallojagis, eaige beasa leat doaimmaheaddjit. Dát billista eallinvuogi ja ealáhusa ovddas, mii dárbbaša baic ce áddejumi skuvlavuogádagas ahte boazodoalu iežas oahppoortnet ja oahppofievrrideapmi lea dehálaš (Nergård 2006: 84 91). Vuokko Hirvonen (2003) lea dutkan mo skuvlareforbma 1997, mas sámit ožžo sierra oahppoplána, lea váikkuhan oahpahussii. Son oaivvilda ahte: 4 Memoryscape is constructed with people s mental images of the envrionment, with particular emphasis on places as remembered places (Nutall 1992: 39). 31

12 Árbevirolaččat skuvlla bargobeaivi lea ordnejuvvon nu, ahte oahpahusdiibmu bistá 45 minuhta ja beaivvi áigge oahpahuvvojit máŋga sierra fága. Pedagogalaš jurddašeapmi vuođđuduvvá dien láhkái navdduide, ahte diehtu lea objektiiva, mii sirdojuvvo oahpaheaddjis dahje oahppomateriálas oahppái ja oahpahusa sisdoalu guovddážin lea fága dahje dieđa. (Hirvonen 2003: 101.) Inkorporerejuvvon máhttu dahje gorutlaš máhttu ii sáhte leat objektiivvalaš. Go máhtu galgá ovdanbuktit, de ferte olmmoš geas lea dat máhttu dahkat dan ja nu dat lea gitta olbmos. Ruossalasvuođat skuvlla ja sámi árbevirolaš máhtuid háhkamis leat guovtteláganat. Mikkel Nils Sara (2003) oaivvilda, ahte servodagas odne leat stuorra vuordámušat, ahte skuvla galgá oahpahit árbevirolaš máhtu, muhto skuvla ii leat dasa gárvvis. Son čilge ná: Ruovttu oahpahanáigi ja vejolašvuohta lea oaniduvvon, ja seammás maiddái leat lassánan bearrašat main eai leat váhnemat ruovttuin barggus beivviid. Nu jorret skuvlla oahpaheapmái eanet vuordámušat ja ođđa ovddasvástádusat, ja dasa gullá maiddái árbevirolaš sámi máhtuid oahpaheapmi. Muhto go skuvla ii leat ovdal dárbbahan diein beroštit, de leat sámi árbevirolaš máhtut dán áiggi skuvllain guhkkin eret gárvvisin láhččojuvvon dieđut ja máhtut. Skuvlii dat leat ođđasat, go skuvllas leat iežas oami oahpahan ja máhttoárbevierut. (Sara 2003: 123.) Jearaldat lea maiddái, ahte lea go skuvllas oba vejolašvuohtage alddis okto oahpahit mánáide árbevirolaš máhtu. Vaikke skuvllas sáhtašii leat vejolaš oahpahit, de badjána dattetge jearaldat man muddui skuvla sáhttá dan dahkat. Nugo Hirvonen lea fuomášahttán, de ii leat skuvla luvvejuvvon oahppodiimmuin ja fágajuoguin, ja dat iešalddis lea hehttehussan árbevirolaš oahpaheapmái. Dieđu ollislašvuohta lea árbevirolaš oahpaheami dovdo mearka, ja jagiáiggit stivrejit mealgat muddui goas makkárge barggut sáhttet dahkkot. Nubbi eará lea ahte oahppat árbevirolaš máhtu, nugo boazodoalu, gáibida ahte olmmoš ieš lea ollislaččat searvvis gos ealáhus lea lunddolaččat. Loahppajurdagat Boazodoallomáhttu lea árbevirolaš máhttu, man dovdomearka lea ee. ahte máhttu háhkkojuvvo bargguid bokte ja lea báikkálaš. Go servodatstruktuvrrat nugo omd. skuvlavázzin ii leat heivehuvvon boazodoalu johtima ektui, de 32

13 mánáin ii leat vejolašvuohta oassálastit boazodoallobargguin seamma ollu go ovdal. Dán čállosis lean geavahan Aillo dilálašvuođa, čájehan dihtii makkár doaimmat ja máhtut gávdnojit geasseorohagas maid mánná beassá oahppat. Eanaš mánát odne sirdet siseatnamii go skuvla álgá čakčat, ja Ailo lea erenoamáš dilis go sihke eadni ja áhčči bargaba boazodoalus, ja son beassá maid vázzit skuvlla mearragáttis dan áigge go sin bohccot leat doppe. Su eallin mearragáttis ferte danin gehččojuvvot dan ektui maid mánát boazodoalus galggašedje oažžut vejolašvuođa oahppat, go geahččá boazodoalu eallinvuohkin masa mánát galggašedje buoremus vuogi mielde ráhkkanahttojuvvot. Boazodoallomáhttu leage čadnon eallinvuohkái, mii mearkkaša ahte lea váttis sirret máhtu olbmuid oppalaš eallimis dahje oaidnit máhtu aivve boazodoalu konkrehtalaš doaimmaheame ektui. Mánát leat čađat oahppan birrasiin gos barggut ja doaimmat leat iešguđetge jagiáiggis. Vuosttažettiin ohppet mánát oaidnit go vuos leat čuvodan ollesolbmuid geat leat čujuhan sidjiide ja nu fuomášahttán mearkkašahtti beliid. Maŋŋá go leat oahppan oaidnit, de lea nubbi lávki oahppat dovdat ja dádjadit, ja dalle mánát dávjá láidestuvvojit dilálašvuođaide gos ieža šaddet vásihit ja nu maiddái ieža oahppat čoavdit čuolmmaid. Otná servodagas gos stáhta politihkka váikkuha dasa mo ealáhusaid jođihit ja nu maiddái boazodoalu, lea hástalussan bisuhit eallinvugiid nugo boazo doalu mii eaktuda ahte máhttu fievrriduvvo árbevirolaš vuogi mielde. Åsa Nordin oaidnu ahte boazodoallu lea eallinvuohki eaktuda ahte máhtut ain fievrriduvvojit siiddain, báikedoaluin dahje guovlluin gos boazodoallu lunddo laččat jođihuvvo. Guovllu máhttu lea vuosttažettiin oahpásmuvvat duovdagiidda, ja oahppat mo olbmot ja bohccot buoremus lági mielde sáhttet doppe birget. Muitalusat guovlluid birra leat mielde ealáskahttimin daid, ja nu dat nannejit gullevašvuođa dohko. 33

14 Gáldut agrawal, arun 1995: Dismantling the Divide Between Indigenous and Scientific Knowledge. Development and Change Vol. 26, s Oxford: Blackwell Publishers. andersen, Svanhild 2002: Innledning. Svanhild Andersen (doaim.), Samiske landskap og Agenda 21. Kultur, næring, miljøvern og demokrati. Dieđut 1/2002, s Guovdageaidnu: Sámi Instituhtta. collignon, béatrice 2006: Knowing Places. The Inuinnait, Landscapes, and the Environment. Circumpolar Research Series No. 10. Canadian Circumpolar Institute (CCI) Press. connerton, paul 1989: How societies remember. Cambridge: University Press. dei, george j. Sefa hall, budd l rosenberg, dorothy goldin 2000: Introduction. George J. Sefa Dei Budd L. Hall Dorothy Goldin Rosenberg (doaim.), Indigenous knowledges in global contexts. Multiple readings of our world s Toronto: An OISE/UT in association with University of Toronto Press. eira, nils isak 1994: Bohccuid luhtte. Guovdageaidnu: DAT O.S. hirvonen, vuokko 2003: Mo sámáidahttit skuvlla? Reforpma 97 evalueren. Kárášjohka: ČálliidLágádus. højrup, thomas 1989: Det glemte folk. Hørsholm: Statens Byggeforsknings institut. ingold, tim 2000: Culture, nature, environment. The perception of the environment. Essays in livelihood, dwelling and skill s London: Routledge. ingold, tim 2003: There is one: How an ecological approach can obviate the distinctions between body, mind and culture. Andreas Roepstorff Nils Bubandt Kalevi Kull (doaim.), Imagining nature. Practices of cosmology and identity s Aarhus university press. joks, Solveig magga, ole henrik mathiesen, Svein d. henriksen, isak mathis 2006: Reintallet i Vest-Finnmark. Kautokeino: Samisk høgskole/nordisk Samisk Institutt. upload/kilde/lmd/nyh/2006/1185/ddd/pdfv/ reintallet_i_vestfinnmark_ pdf joks, Solveig 2007a: Boazodoalu máhtut áiggis áigái. Etniid doai bma árbevirolaš oahpaheamis boazodoalus. Dieđut 3/2007. Guovdageaidnu: Sámi Instituhtta, Sámi allaskuvla. 34

15 joks, Solveig 2007á: Ailo čavge davás/sets Out North. Dieđut video 1/2007. Guovdageaidnu: Sámi Instituhtta, Sámi allaskuvla. Kalland, arne 2000: Indigenous knowledge: Prospects and limitations. Roy Ellen Peter Parkes Alan Bicker (doaim.), Indigenous Environmental Knowledge and its Transformations. Critical Anthropological Perspectives s Australia: Harwood academic publishers. nergård, jens-ivar 2006: Den levende erfaring. En studie i samisk kunnskapstradisjon. Oslo: Cappelens forlag. nordin, åsa 2007: Renskötseln är mitt liv. Analys av den samiska renskötselns ekonomiska anpassning. Umeå: Vaartoe Centrum för Samisk forskning, Umeå universitet. nuttall, mark 1992: Arctic Homeland. Kinship, Community and Devel op ment in Northwest Greenland. London/Cambridge: Belhaven Press in association with Scott Polar Research Institute, University of Cambridge. rolf, bertil 1995: Profession, Tradition och Tyst Kunskap. Nora: Bokförlaget Nya Doxa. ruotsala, helena 2005: In the Reindeer Forest and on the Tundra. Modern Reindeer Management and the Meaning of Local Ecological Knowledge. Culture and environments. Pro ethnologia 18 s Estonian National Museum. Sara, mikkel nils 2003: Árbevirolaš sámi dieđut ja máhtut sámi vuođđoskuvllas. Vuokko Hirvonen (doaim.), Sámi skuvla plánain ja praktih kas. Mo dustet O 97S hástalusaid? Reforpma 97 s Kárášjohka: ČálliidLágádus. Reindeer husbandry knowledge from a livelihood The article deals with the transmission of knowledge to children within reindeer husbandry. Reindeer husbandry, in addition to being an industry, is also a livelihood that influences the way children are learning traditionally. This traditional way of learning differs from the regular education system. In reindeer husbandry the context is important in the learning situation. By way of comparison, the teachings of subjects in the school setting are often far from the places to which they belong. Therefore, places where the family herd is at that moment is important. 35

16 Children have to learn to distinguish between different kinds of reindeer and learn to travel in the landscape in different weather and travelling conditions. All this knowledge is connected to the places. Before children gain enough competence to travel alone, they have to learn to observe significant phenomena in the landscape. Their observations help them to take the right decision in every situation. Many places also have stories that children are told. Stories make places alive especially when the child knows the people who are the main characters in the stories. Solveig Joks Sámi allaskuvla 36